Стэпавы воўк

Мастацкія творы разумеюцца і не разумеюцца вельмі па-рознаму. У большасці выпадкаў аўтар мастацкіх твораў не тая інстанцыя, якой належыць вырашаць, дзе ў чытачоў канчаецца разуменне і пачынаецца неразуменне. Сёй-той аўтар ужо знайшоў чытачоў, якім ягоны твор больш празрысты, чым яму самаму. Апрача таго ў пэўных сітуацыях і неразуменне можа быць плённым. Мне і дагэтуль «Стэпавы воўк» здаецца той з маіх кніг, якая часцей і больш за якую іншую не разумеецца і часта з'яўляюцца згодныя, нават захопленыя чытачы, а не тыя, што адмаўляюць, якія выказваліся мне пра кнігу варожа. Часткова, але толькі часткова частата такіх выпадкаў выцякае з таго, што гэтая кніга, напісаная пяцідзесяцігадовым і прысвечаная праблемам акурат гэтага ўзросту, вельмі часта трапляла ў рукі зусім юных чытачоў. Але і сярод чытачоў майго веку я часта сустракаў такіх, каму мая кніга, хоць і рабіла на іх уражанне, але дзіўным чынам у сваім змесце была ясная толькі напалавіну. Гэтыя чытачы, так мне здаецца, пазналі ў Стэпавым ваўку саміх сябе, ідэнтыфікавалі сябе з ім, перажылі разам з ім свае пакуты і мары і пры гэтым зусім прагледзелі, што кніга апавядае не толькі пра Гары Галера і ягоныя складанасці, што над Стэпавым ваўком і яго поўным праблемаў жыццём ёсць другі, вышэйшы, непрамінушчы свет і што «Трактат» і ўсе тыя мясціны кнігі, якія расказваюць пра дух, пра мастацтва і пра «несмяротных.

У гэтай кнізе сабраны пазасталыя запісы таго чалавека, якога мы, скарыстаўшыся выразам, які ён сам шмат разоў ужываў, назвалі «Стэпавым ваўком». Ці патрэбна ягонаму рукапісу нейкая ўступная прадмова, не бяруся вырашаць; у мяне ж, прынамсі, паўстала ахвота дадаць да старонак Стэпавага ваўка некалькі сваіх, на якіх я паспрабую падаць свае ўспаміны пра яго. Я ведаю з ягонай гісторыі вельмі ж няшмат, і ў прыватнасці ўсё яго мінулае і паходжанне мне так і засталіся ў неведзі. Але склалася моцнае і, пра што я насуперак усяму мушу сказаць, прыемнае ўражанне пра яго асобу.

Стэпаваму ваўку было пад пяцьдзесят, калі ён некалькі гадоў таму назад, шукаючы мэбляванага пакоя, зайшоў у дом да маёй цёткі. Ён зняў мансарду пад дахам і сумежную з ёю невялікую спальню і праз некалькі дзён вярнуўся з двума чамаданамі і вялікай скрыняй кніг і прабыў у нас месяцаў дзевяць-дзесяць. Жыў ён вельмі ціха і замкнёна, і калі б нашыя спальні не былі побач, з чаго і вынікалі часам выпадковыя сустрэчы на лесвіцы і ў калідоры, мы, бадай што, так і не пазнаёміліся б, бо ён не быў кампанейскі, ён быў, што надта нязвыкла мне, настолькі сам у сабе, што і праўда ж меў рацыю, калі часам называў сябе Стэпавым ваўком, варожым, дзікім, але ж тым часам і сарамяжлівым, нават вельмі сарамяжлівай істотай з зусім іншага свету, чым мой. Да якой глыбокай самоты ён прызвычаіўся праз свае схільнасці і жыццёвую долю і наколькі свядома прымаў у сваёй адзіноце наканаваны яму лёс, пра гэта я даведаўся пазней толькі з падаваных ніжэй запісаў, што засталіся пасля яго; але яшчэ і раней з тых мімалётных сустрэчаў і гутарак я больш-менш уведаў яго і лічу, што вобраз, які паўстае перад мною з ягоных запісаў, увогуле адпавядае той цьмянай і, вядома ж, з пэўнымі прагаламі замалёўцы, якая склалася ў мяне дзякуючы нашаму асабістаму знаёмству. Чыста выпадкова я быў пры тым, калі Стэпавы воўк упершыню пераступіў парог нашага дома і зняў жытло ў маёй цёткі. Ён прыйшоў аполудні, на стале яшчэ стаялі талеркі ад абеду, а ў мяне яшчэ было паўгадзіны да адыходу ў кантору. Я не забыў дзіўнага і вельмі дваістага ўражання, якое ён зрабіў на мяне з першага позірку. Ён увайшоў праз зашклёныя дзверы, спярша пазваніўшы, і ў прыцененых сенях цётка спыталася ў яго, што чалавека прывяло. А ён, Стэпавы воўк, закінуў вострую, коратка стрыжаную галаву, прынюхаўся, нервова паводзячы носам, як бы абмацваючы паветра вакол сябе і пакуль што не адказваючы і не называючы свайго імя, сказаў:

– О, тут прыемна пахне.

Ён усміхнуўся, і мая добрая цётачка таксама ўсміхнулася, а мне гэтыя словы здаліся даволі смешнымі, і я адчуў да яго нейкую непрыязь.

– Ну так, - сказаў ён, - я прыйшоў наконт пакоя, які вы здаяце.

Ужо толькі калі мы трое падымаліся па лесвіцы ў мансарду, мне ўдалося лепш прыгледзецца да гэтага чалавека. Ён быў невысокі, але паставаю і паходкаю ўдаваў даволі рослага, быў у модным і добра аблеглым зімовым паліто, і наогул апрануты прыстойна, але крыху нядбала, гладка паголены, зусім кароткія валасы праблісквалі сівізнай. Спачатку паходка ягоная мне не спадабалася, у ёй было нешта натужлівае і нерашучае, што ніяк не пасавала ні да вострага, энергічнага профілю, ні да тону і тэмпераменту ягонай гаворкі.

Толькі пазней я заўважыў і даведаўся, што ён хворы і хадзіць яму цяжка. З нейкай своеасаблівай усмешкай, якая ўжо тады была мне непрыемная, ён аглядваў лесвіцу, сцены, вокны, і старыя высокія шафы на лесвічнай пляцоўцы, усё гэта яму нібыта і падабалася, і разам з тым выглядала смешным. І ўвогуле ўвесь гэты чалавек рабіў уражанне, няйнакш ён прыйшоў з іншага свету, з нейкіх там заморскіх краёў, і таму ўсё тут яму прыгожае, але крыху пацешнае. Трымаўся ён, што праўда тое праўда, ветліва, нават прыязна, адразу і без нічога-ніякага пахваліў дом, пакой, плату за жытло, сняданак і іншае, і ўсё-такі ад яго павявала нечым не нашым, нечым, як мне тады падалося, нядобрым і варожым.

Ён зняў пакой, а заадно і спальню, спытаўся пра ацяпленне, ваду, паслугі і правілы распарадку, уважліва і міла, з усім згадзіўся, адразу прапанаваў задатак, і ўсё ж здавалася, што не дужа ён ва ўсё гэта ўлягае, што ён сам сабе смешны ў сваёй ролі і на поўным сур'ёзе яе не прымае, што яму нязвыкла здымаць пакой і гаварыць з людзьмі па-нямецку, бо, па сутнасці, унутрана ён заняты нечым зусім іншым. Прыкладна вось такое было маё першае ўражанне, і такім неспрыяльным для яго яно і засталося б, калі б тут не ўтачыліся ўпоперак і не паправілі яго некаторыя дробныя рысачкі. Перш за ўсё твар новага жыльца, які мне з самага пачатку спадабаўся; хай сабе і было ў ягоных вачах нешта дзіўнае, твар мне прыглянуўся, бо-такі гэта быў твар, можа, крыху незвычайны і тужлівы, але жывы, вельмі асэнсаваны, строга вылеплены і адухоўлены. Спаблажыла мяне і тое, што ў ягонай ветлівасці і прыязнасці, хоць яны, відаць, і каштавалі яму пэўнай намогі, не было нізвання пыхі, наадварот, у іх было нешта амаль кранальнае, нешта падобнае на неабольнасць; толькі пазней я знайшоў гэтаму тлумачэнне, што мяне адразу да яго крыху наблізіла.

Яшчэ да таго як закончыліся пакояў і астатнія перамовы, закончыўся мой перапынак на абед, і я мусіў вяртацца на службу. Я адкланяўся і пакінуў яго з цёткай. Увечары, калі я вярнуўся, яна сказала мне, што здала яму жытло і днямі ён перабярэцца, але прасіў не рэгістраваць яго ў паліцыі, бо ён, як што нездаровы, не пераносіць ніякіх фармальнасцяў, цяганіны па канцылярыях і так далей. Добра памятаю, як мяне гэта тады азадачыла і як я параіў цётцы не згаджацца на такую ўмову. Якраз страх перад паліцыяй у спалучэнні з усім нязвычным і чужым у вобразе нашага наведніка здаліся падазронымі. Я сказаў цётцы, што, маючы нейкую прычыннасць з зусім незнаёмым чалавекам, аніяк нельга патураць яму ў такім наогул дзіўным жаданні, выкананне якога можа пры пэўнай прыгодзе пацягнуць за сабою вельмі непрыемныя для яе, цёткі, наступствы. Але тут выявілася, што цётка ўжо падрадзілася выканаць ягоную ўмову і што яна наогул ужо зачараваная і ўпакораная абаяльнасцю незнаёмага, яна ж ніколі не пускала кватарантаў, калі не бачыла сабе магчымасці хоць якога людзкага, прыязнага, клапатліва-сваяцкага, дакладней нават - мацярынскага стаўлення да іх, чым многія ранейшыя жыльцы ахвотна і шчодра карысталіся. Так і атрымалася, што на першых тыднях я знаходзіў у новым жыльцы ўсялякія недахопы і пахібы, а цётка кожнага разу горача за яго заступалася.

Як што гэтая гісторыя з ухіленнем ад рэгістрацыі ў паліцыі мне не ўпадабалася, я хацеў, прынамсі, даведацца, што цётка высветліла пра незнаёмага, пра яго паходжанне і намеры. А яна ўжо сёе-тое і высветліла, хоць пасля майго абедняга перапынку ён затрымаўся ў яе зусім ненадоўга. Ён сказаў, што збіраецца перабыць у нашым горадзе некалькі месяцаў, пакарыстацца тутэйшымі бібліятэкамі і агледзець старажытнасці. Цётцы, вядома, не дужа пасаваў такі кароткі тэрмін, але сам жылец яўна прывабіў яе, нягледзячы на сваё даволі-такі дзіўнае з'яўленне. Карацей, пакоі былі здадзены. А мае пярэчанні запазніліся.

– А чаго гэта ён сказаў, што тут прыемна пахне?
– спытаў я.

Тады цётка мая, у якое часам бывалі досыць удалыя здагадкі, сказала:

– А я гэта добра ведаю. У нас тут пахне чысцінёй, ахайнасцю і парадкам, ну і ўтульным, прыстойным жыццём, дзіва што гэта яму спадабалася. Бадай, ён не прывык да такога і мае ў гэтым патрэбу.

Што ж, падумаў я, вельмі нават магчыма.

– Аднак, - сказаў я, - калі ён не прывык да ўпарадкаванага і прыстойнага жыцця, дык што ж гэта будзе? Што ты рабіцьмеш, калі ён неахайны і ўсё тут спаскудзіць і вяртацьмецца ноччу п'яны?