Шрифт:
Між тым, нялёгка было перакладчыку. Сучасная беларуская мова і сёння запінаецца на паняццях старадаўняй метафізікі і таго, што складала тады навуку: магіі, астралогіі, дэманалогіі і іншага. В. Сёмуха робіць спробу ўспомніць сёе-тое са старых юрыдычных, філасофскіх, кніжных слоў, хаця, магчыма, часам і недастатковую. Бываюць пры гэтым і выдаткі. Так, напрыклад, у спрэчцы Фаўста з богам, калі першы разбірае пачатак кнігі быція і прыходзіць да думкі, што "слова" аніяк не магло быць пачаткам усяго існага, няварта было б ужываць слова "Чын" (справа). Не падыходзіць і дробязнае па значэнню слова "ўчынак". Нельга сказаць
"Спачатку быў — Учынак".
Сам не ведаю, што тут трэба ўжыць. "Дзея"? Яшчэ нешта? Але "Чын" — гэта ўсё ж значна лепей за "справу" або яшчэ, крый нас божа, "справунак".
І ўсё ж усё, што зроблена для перадачы глыбока філасофскіх месцаў, здзіўляе натуральнасцю гучання, калі нават чалавеку непадрыхтаванаму цалкам ясная сутнасць усіх філасофскіх спрэчак і сама філасофія твора…
Прызнаюся, я заўсёды з вялікай цікавасцю чытаю новы пераклад. Па розных прычынах. У прыватнасці ж яшчэ і таму, што недзе ў глыбіні маёй душы жыве цікаўнасць тых рымлян, якія хадзілі глядзець на гладыятараў: пачуццё смяротнай небяспекі таго, што адбываецца на арэне, у той час, як табе самому нічога не пагражае за ровам і бар'ерамі.
Сапраўды, перакладчыку цяжкавата па-новаму перакласці, скажам, "быць або не быць" ці "оставь надежду всяк сюда входящий".
Ці, напрыклад, такую вядомую па рускіх, польскіх, украінскіх перакладах "Блыху", праспяваную мільён разоў усімі basso cantante, пачынаючы ад Шаляпіна.
І вось як яна гучыць па-беларуску:
Жыў раз кароль на свеце, Была блыха ў яго. Любіў яе і песціў Больш як сынка свайго. Краўцоў сазваў. Спяшылі З усіх канцоў краўцы — Памералі, пашылі Каптанік і штанцы. Убраў яе ў каралі — Зіхціць, як брыліянт. Манарх любімай кралі Павесіў крыж на бант. Блыха міністрам стала — На ўсё глядзіць згары, Сваіх сясцёр ці мала Прыстроіла ў двары.І такая песня, як "Кароль з Фуле", зацяганая мяшчанскімі спевакамі, катрыншчыкамі, далікатнымі мяшчаначкамі, абсмяяная Генрыхам Гейнэ, — яна таксама загучала па-новаму.
І прывітаў гасціну Сардэчны валадар, І выпіў і ў пучыну Ён кінуў мілай дар. Прыбой у золкім змроччы Той кубак падхапіў. Кароль заплюшчыў вочы І больш ужо не піў.І яшчэ адна дадатная рыса перакладу. В. Сёмуха не саромеецца грубасці жыцця, грубасці вялікай трагедыі. А гэтым грашылі амаль усе перакладчыкі — нібы Гётэ адчувае пільную патрэбу ў тым, каб яго выпраўлялі, прыгладжвалі, прычосвалі, забываючы, што бліскучы залізаны радок — прывілей бездараў, за гэта іх і любяць. І ніколі ў свеце не пераможа той, хто не глядзіць жыццю ў вочы і баіцца называць рэчы іх найменнямі.
Перакладчык не цураецца і грубаватасці так званай простанароднасці. І вось глядзіце.
На фэст прыбраўся раз пастух: Надзеў каптан і капялюш — Апошні шык, дый годзе! Пад ліпаю людзей-людзей!.. Музыкі, смех — аж дол гудзе! А смык — той чортам ходзе! . Хлапчына ў гурт бачком-бачком — І дзеўку злёгку плечуком Штурхель! — а сам не лысы. Яна зірнула строга: "Ах! А каб ты скіс, а каб ты спрах! Не адварочвай пысы!"Хіба не нагадвае гэта "Без музыкі, без дуды?.." І добра, што нагадвае. Таму што, пачынаючы са сцэны гулянкі, перакладчык, нібы знайшоўшы ключ да таго, што адбываецца ў сэрцах герояў, робіць сваю справу ўсё лепей і лепей.
Усё яскравей паўстае перад намi зямля i народ — сарамлiвы, юрлiвы i вясёлы. Калi ж яшчэ ўлiчыць, што В. Сёмуха паспяхова дабiўся таго, каб ва ўсiх дзеючых асоб была свая мова, — то поспех яго несумненны.
Хораша перакладчык перадае тонкія назіранні Гётэ за прыродай: маналог Фаўста аб захадзе сонца, маналог Фаўста ў пячоры пра навальніцу, пад'ём на Грац у буру.
Або наіўная сярэдневяковая жаночая песенька, якая сапраўды, магла карыстацца поспехам толькі ў ХІV стагоддзі, у век містэрый, але якая і цяпер кранае нас, як успамін аб уласнай чароўнай наіўнасці.
Нас таксама кранае маленне Маргарыты, сцэна яе сустрэчы з Валянцінам — і паўсюль разнастайная дакладнасць у рытміцы. Я сям-там звяраў з арыгіналам, калі рытмічны злом перакладу здаваўся мне неапраўданым. І выяўлялася, што так у арыгінале, і што гэта не шкодзіць рэчы, бо перакладчык ішоў па радках вялікай трагедыі не па-рабску, і творча.