"Плошча" – расповед пра адное каханьне, якое здарылася ў Беларусі на пачатку ХХІ стагоддзя... Галоўныя героі аповесці — маладыя людзі, жыхары намётавага гарадка на Кастрычніцкай плошчы, удзельнікі пратэстовых акцыяў у часе папярэдніх прэзідэнцкіх выбараў 2006 году. Барыс Пятровіч: У нашай літаратуры надта мала твораў пра сучаснасць. Збольшага беларуская літаратура абапіраецца на мінулае, гістарычнае, XVIII-XIX стст., зноў жа на вайну, на ўспаміны дзяцінства пісьменніка… А вось мне было цікава закрануць цяпершчыну, тое, што адбывалася некалькі год таму і чаму былі сведкамі тысячы і тысячы людзей. У дадатак мне проста не хацелася, каб гэтыя падзеі забыліся, адышлі ў мінулае. Я палічыў неабходным нагадаць пра тую моладзь, якая без надзеі на перамогу, усё ж выйшлі і ахвяравалі сваімі кар'ерамі і вучобай. (Наша Ніва)
Барыс Пятровіч
Плошча
Гісторыя аднаго каханьня
"Плошча" – расповед пра адное каханьне, якое здарылася ў Беларусі на пачатку ХХІ стагоддзя...
Жыцьцё па-за часам, альбо Сьлед стралы.
З “Дзёньніка” Аляксандра К.
“...І гэтая каша вакол – гэты хаос! – называецца жыцьцём?! Няўжо дзеля такое бязмэтнае мітусьні я і прыйшоў у гэты сьвет?..
Усё абрыдла. Абрыдла…
Не магу хадзіць па вуліцах гэтага гораду, не магу бачыць гэтых людзей, якім нічога ня трэба, абы толькі іх не чапалі, абы ціха...
Не магу глядзець тэлевізар. Асабліва апытаньні пра тое, як добра мы жывем. Не магу бачыць і чуць гэтага чалавека...
Але што я магу? І што мы можам увогуле?
Нічога... Хіба зьнікнуць па ягоным загадзе...
Божа, што я пішу? Ня дай Бог запісы гэтыя прачытае яшчэ нехта... Зьнішчыць іх, зьнішчыць, зьнішчыць зараз жа...
Маўчаць... маўчаць... маўчаць! “Молчи скрывайся и таи, и чувства, и мечты свои…” – вось дэвіз нашага часу. А можа, і дэвіз усіх часоў і народаў.
Дэвіз выжываньня.
…Божа мой! Я ж сам такі, як і іншыя…”
На даху шматпавярховіка сядзеў чалавек і глядзеў уніз, туды, дзе за туманам ці аблокамі павінна была быць зямля – дрэвы і асфальт, клумбы і сьцяжынкі, пасыпаныя бітай цэглай. Ён ведаў, што там гэта ёсьць, але ня бачыў нічога, апроч малочна-шызае пухнатае смугі, што жыла: рухалася, плыла, перакочвалася, распаўзалася, аднак не зьнікала. Чалавек залез сюды, каб скончыць жыцьцё самагубствам і прырода спрыяла таму: да глыбокіх дрэваў і клумбаў скочыць было б страшна, а ў блізкую бель – зусім не: як у ваду, з якой ёсьць надзея на вяртаньне, на ўсплыцьцё. “Гэта добра, калі ў любой сітуацыі застаецца надзея, нават калі сітуацыя безнадзейная, – думаў чалавек, апускаючы ногі ўніз і ўладкоўваючыся зручней на краі даху, – нездарма кажуць, што надзея памірае апошняй, дык няхай і для мяне яна памрэ разам са мною...”
З туману ці воблака вынырнула птушка – бусел. Адкуль тут, у горадзе, на вышыні дваццаць шостага паверху ўзяўся бусел? Што за знак? “Ніколі не здавайся!” – згадаў чалавек малюнак у адной з газетаў, на якім зашчэмленая дзюбай жаба лапкамі ашчаперыла шыю бусла. “Так, я – жаба... У дзюбе бусла... Але – лёгка сказаць: не здавайся!..” Самагубцаў ня любяць ні ў адной з рэлігіяў, калі гэта самагубства, а не асьлепленая верай прылюдная ахвяра нейкаму боству. Самагубцаў хаваюць асобна на вясковых могілках – нават за могілкамі, за агароджай. І калі яго зараз нехта саштурхне наўмысна, каб адпомсьціць за нейкі грэх, ці ён сасьлізьне з мокрага даху, сам не жадаючы таго, усё роўна яго палічаць за самагубцу...
Чалавек глядзеў уніз, і яго вабіла глыбіня пад нагамі, яму хацелася памацаць яе, паспрабаваць на дотык, ён, падобна, на момант забыўся на мэту, з якою прыйшоў да краю гэтага даху, хоць у дадзеным выпадку мэта і жаданьне супадалі цалкам. Чалавек ніколі ня бачыў, што бывае з тымі, хто скочыў з дваццаць шостага паверху і “прызямліўся” на дрэва, клумбу, асфальт... але ён мог уявіць сабе скамечанае, уплюснутае, размазанае цела і раскінутыя ва ўсе бакі праменьні крыві, што ня вытрымала ціску і вырвалася вонкі. Асабліва яскрава ўявіў ён жменю выплюхнутых мазгоў на асфальце – сьлізкіх і брыдкіх. Ён уяўляў сабе гэта некалі, чытаючы ў Хармса пра бабулек, што па адной выкідваліся з вакна... А цяпер ён глядзеў уніз, у туман, і бачыў, як прыкрываючы вусны рукою, каб не званітавала, да ягонага цела падыходзяць цікаўныя жанчынкі і як плача бабулька з суседняга газетнага шапіку, што пазнае ў ім свайго штодзённага пакупніка, пазнае па вопратцы і асядзе на недалёкую лаўку, сьцяўшы рукамі грудзі, каб ня выскачыла сэрца... Набываючы газеты, ён заўважаў у ейных вачах зайздрасьць да ягонае маладосьці. Бабулька нібыта міжволі лічыла наперад, колькі засталося восеняў ёй і вёснаў яму. Бачна было, што яна добра пажыла на зямлі, ёй было пра што згадаць і пашкадаваць пра тое, што да яе ніколі ня вернецца, бо перайшло да такіх, як ён... Ён бы аддаў бабульцы сваю маладосьць, калі б ёю можна было падзяліцца, як сольлю, як хлебам, бо навошта яна яму цяпер...
З “Дзёньніка” Аляксандра К.
“Жыцьцё – рака між крутых берагоў. Чалавек – лодка, што плыве па гэтай рацэ. Бывае, лодка прыстае да берагу, бывае, разьбіваецца аб яго, але найчасьцей проста плыве па плыні... І амаль ніколі – супраць...
У каго я прачытаў прыблізна гэтыя радкі – ня памятаю. Спачатку пагадзіўся. Потым падумаў: не, штосьці ў гэтым параўнаньні ня так.
Жыцьцё – рака... Можа быць. Чалавек – лодка... Прыгожа, але... Можа, усё-ткі рыбіна ў гэтай вадзе?
...Можа, усё ж не бязвольная рэч, а істота, якая ня толькі плыве па плыні, а нешта ў стане зьмяніць?
Ну, калі ня рыбіна, дык хоць бы лодка з лодачнікам, які ёсьць душа і воля, які можа плыць па плыні хутчэй, а можа, скіраваць лодку і супраць плыні...
Не, таксама няўдала... Хай лепей так: “Жыцьцё – рака, а чалавек у ёй – чалавек. Можа, плыць па плыні, можа, супраць, можа пераплыць раку, а можа – стаяць на беразе і назіраць за плыньню”.
Часу? Жыцьця...
Стаяць і назіраць, і ніякім чынам ня ўмешвацца. Ні ў што. Ці ж ня гэта роля творцы...”.
Ён глядзеў у туман і радаваўся яму. Там, унізе, ён ведаў пэўна, дзясяткі людзей праходзяць у гэтую хвілю паўз дом, але яго ніхто ня бачыць. Калі б было сонечна – яму б не далі мажлівасьці вось так спакойна пасядзець і падумаць. Абавязкова нехта згледзеў бы яго і сабраўся натоўп, людзі паказвалі б на яго рукамі, пальцамі, пазіралі, прыкрыўшыся ад сонца даланёй, і ён даўно ўжо скочыў бы ўніз, каб не расчароўваць іх… А так у яго ёсьць час проста пасядзець і палюбавацца туманам, які зьліваецца з воблакамі, які такі густы, што зямлі не відаць, такі роўны, што схаваў пад сабою ўсе колеры, такі белы, што на ім можна пісаць, як на паперы, як на сьнезе з вышыні натуральным жоўтым колерам... Ён не зьбіраўся гэтага рабіць, бо ведаў, што кроплі праваляцца бяз сьледу, проста зьнікнуць унізе, як зьнікне і ён, калі скочыць. “Калі скочыць? Калі? Цяпер? Калі, дык цяпер...” – ён нават у думках, павольна-разважных адцягваў тую апошнюю хвілю на потым, і паступова ў ім пасялялася памкненьне: а можа і не сьпяшацца, можа, пажыць яшчэ, можа вярнуцца тым шляхам, якім прыйшоў сюды – дзьверы, лесьвіца, ліфт, прыпынак тралейбусу... Ня ўсё, далёка ня ўсё яшчэ зроблена з таго, пра што некалі марылася, і да ажыцьцяўленьня чаго нішто не перашкода... Нават... Так, нават тое, зьнешняе... Але ён жыў, і мары ягоныя, між іншым, з кожным днём жыцьця драбнелі: на пачатку, у дзяцінстве, калі перад ім быў адкрытым увесь сьвет і не было нічога недасягальнага, ён марыў стаць прэзідэнтам краіны – тады якраз пайшла мода на прэзідэнтаў, бо Савецкі Саюз распадаўся і кожная дзяржаўка займела свайго лідэра. Потым, падрастаючы, захацелася яму быць (стаць) дырэктарам буйнога банку, потым рэдактарам найпапулярнай газеты, не, лепей – проста пісьменьнікам, далей – вядомым музыкам, затым – лепшым футбалістам мясцовае каманды... Мары драбнелі і кожная з іх у свой час адпрэчвалася, бо рабілася зразумела, што яна недасягальная, бо, каб стаць некім, мала было жадаць таго ў марах, патрэбна было яшчэ і рабіць нешта, прынамсі, працаваць, працаваць, працаваць (і над сабой таксама!) бясконца. У разуменьне “праца”, “працаваць”, уваходзіць і “вучоба”, “вучыцца”, што ёсьць працай ня меншай за ўласна працу, аднак яго загубіла лянота, звычайная лянота, якая ёсьць спакусаю нічога не рабіць: не вучыць урокі, а паглядзець тэлевізар, не чытаць кнігу, а пагуляць у футбол; а потым яшчэ дадаўся кампутар, які скарыстоўваўся ня дзеля працы, а як дадатковая цацка з безьмежнай колькасьцю гульняў. Час зьядаўся, ужо было пара чагосьці дабіцца ў жыцьці, ягоныя аднакласьнікі і сябры падымаліся па службовых лесьвіцах, што да пэўнага часу вядуць толькі ўверх, а ён усё ніяк ня мог атрымаць вышэйшую адукацыю, хоць памяняў чатыры універсітэты. Спачатку паступіў на юрфак – найпрамы шлях у прэзідэнты, у леніны – але правучыўся ўсяго семестр: персьпектыва стаць адвакатам яго расчаравала, забраў дакументы і падаўся ў медуніверсітэт: усе вялікія пісьменьнікі, якія яму падабаліся, былі ўрачамі: Чэхаў, Булгакаў etc. Вытрымаў год, і зубрэньне сьпецтэрмінаў ды назваў костак на латыні яго дабіла: калі хочаш быць пісьменьнікам альбо журналістам – паступай на філфак ці журфак, а навошта мучыць галаву ў медуніверсітэце, суцешыў сябе ён... Паступіў на філфак, адвучыўся год, усё добра, адносна лёгка і прыемна, але захварэў – акадэмка, – вярнуўся, пачаў піць са старымі сябрамі – такі ён філфак для хлопцаў, засьпелі п’яным раз-другі, выключылі. Аднавіўся, зноў запіў, пайшоў у акадэмку... Тым часам пачала яму падабацца музыка, навучыўся граць на гітары, на флейце, на іншых дудках кшталту жалейкі, пачаў сам рабіць сабе дуду і ліру. Зрабіў амаль, але так і ня скончыў. Паступіў ва універсітэт культуры, пайграў у ансамблі, што езьдзіў па вясельлях, але і гэтае лабухства яму хутка абрыдла... Уладкаваўся на працу вахцёрам у нейкі інстытут – архітэктурны ці праектны, няважна – і падчас дзяжурства пісаў вершы і прозу. Да пары, да часу нікому не паказваў, пакуль не даведаўся, што пры інстытуце ёсьць гурток аматараў літаратуры “Агмень”, у які зьбіраюцца штотыдзень па серадах пачаткоўцы і чытаюць – кожны – свае творы, і абмяркоўваюць іх, бывае, з удзелам “мэтраў”. У бліжэйшую сераду ён і пайшоў на паседжаньне гуртка са сваім нататнікам, куды загадзя перапісаў тое, што лічыў лепшым, што сам любіў перачытваць, часам, нават думаючы: няўжо гэта я напісаў?.. і лічачы, што больш гэтак ён ніколі ня зможа напісаць... Кіраваў гуртком яшчэ не стары, але ўжо зусім сівы чалавек гадоў сарака пяці з выгляду, невысокі, таўставаты, але дужа рухавы, які любіў, каб яго называлі “дзедам”. Ягоныя чорнавалосыя заграбастыя рукі з шырокімі далонямі і тоўстымі пальцамі яму адразу не спадабаліся: чалавек з такімі рукамі (не зважаючы ўжо на фігуру, на ўвесь зьнешні выгляд) – ня можа быць паэтам – падумаў ён. Мясьніком – так, а паэтам – не. Між тым, прозьвішча Дзеда было яму вядомым, ён часта сустракаў яго на старонках часопісаў і вершы ягоныя з аднастайна-паўтаральнымі дзеяслоўнымі рыфмамі да гэтага знаёмства здаваліся яму цікавымі, прынамсі, ён іх не мінаў. Можа быць, гэтак, як яго, сустракалі тут кожнага, каб адразу паказаць мейсца і крыху падсекчы распушчаныя крылы, але выйшаў ён пасьля паседжаньня гуртка і чытаньня сваіх вершаў чырвоны, нібыта ашпараны. Ён мог бы аспрэчыць кожную, як ён лічыў “прыдзірку”, “прычэпку”, даказаць, што тыя “няправільнасьці”, якія яны заўважылі, ён зрабіў наўмысна, бо “правільна” пісаць яму ня хочацца – не цікава, але ён змоўчаў, не абараняўся, а паколькі вершы ягоныя былі пакінутыя на “дэсерт” – чытаў ён апошнім, дык і паказаць сябе на абмеркаваньні іншых ён ня змог: у чаканьні сядзеў моўчкі. Карацей, на наступнае паседжаньне ён не пайшоў і стараўся гурткоўцам на вочы не паказвацца, хоць вершы пісаць ня кінуў. Упершыню ў жыцьці захацелася яму некаму нешта даказаць (ці ня той, таксама сарамлівай, дзяўчыне, што чытала вершы на паседжаньні першай, тонкім галаском, які так прыгожа зрываўся ледзь не на піск... так, вось яе якраз ён і хацеў бы пабачыць, але толькі пасьля сваёй публікацыі ў паважаным выданьні...). Увечары ён папрасіў у суседа-журналіста непатрэбную таму, бо замененую на кампутар, друкарку, і адным пальцам выстукаў сем сваіх вершаў на паперу. “Сем – магічная лічба, але восем – лепш”, – падумаў, і дадрукаваў яшчэ адзін. Назаўтра занёс іх у рэдакцыю часопісу, яму паабяцалі адказаць ці даць знак, калі прымуць да друку, і... пра іхні лёс ён і па сёньня нічога ня ведае.