Славутыя родам сваім

Чарговая кніга з серыі “Сем цудаў Беларусі” прысвечана лёсам толькі некаторых прадстаўнікоў даўніх і знакамітых родаў, што жылі некалі на беларускай зямлі. Яны праславілі яе і праславіліся самі ратнымі подзвігамі, мудрай палкаводчай, дзяржаўнай і палітычнай дзейнасцю ў Вялікім княстве Літоўскім і Каралеўстве Польскім. Многія праявілі сябе мецэнатамі, падтрымлівалі развіццё навукі, культуры і мастацтва, спрыялі пашырэнню адукацыі сярод простага люду. З іхняга асяроддзя выйшлі таленавітыя мастакі, пісьменнікі, кампазітары. Сярод іх былі вядомыя святары, некаторыя самі далучаны да ліку святых. Значны іх уклад у стварэнне славутых на ўсю Еўропу помнікаў архітэктуры. Напамінкам пра іхнюю магутнасць і дасведчанасць засталіся крэпасці, замкі, палацы, цэрквы, ксцёлы, іншыя выдатныя збудаванні, што дагэтуль захаваліся на нашай зямлі. А яшчэ ў іхніх дварах і маёнтках былі сабраны багатыя бібліятэкі, дзе захоўваліся не толькі каштоўныя рукапісныя і друкаваныя кнігі, але і шматлікія дакументы па гісторыі, унікальныя архівы. Шмат сродкаў і намаганняў укладвалі магнаты ў развіццё прамысловасці і сельскай гаспадаркі. Яны ажыццяўлялі шматлікія карысныя праекты, скарыстоўвалі ў сваіх уладаннях новыя формы арганізацыі працы.

Варта, аднак, прызнаць і тое, што няпростымі былі часам іхнія адносіны з падданымі, здаралася, выяўлялі магнаты непатрэбную жорсткасць, занадта захапляліся накапленнем непамерных багаццяў. Аднак у гісторыі яны засталіся найперш сваімі карыснымі справамі. Да буйных магнацкіх родаў належалі Гаштольды, Радзівілы, Кезгайлы, Осцікавічы, Кішкі, Хадкевічы, Валовічы, Агінскія, Алелькавічы, Іллінічы, Глебавічы, Глінскія, Друцкія, Пацы, Сапегі, Тышкевічы, Храптовічы, Чартарыйскія і іншыя. На старонках гэтай кнігі вы сустрэнецеся з прадстаўнікамі толькі сямі з іх.

З гісторыі нам вядома імя нацыянальнай гераіні Францыі Жанны д’Арк. А ці ведаеце вы, што на нашай зямлі таксама была гэткая ж мужная жанчына, якая за свае подзвігі можа лічыцца нацыянальнай гераіняй Беларусі?

Самы пачатак ХVІ стагоддзя. Няспынныя татарскія набегі становяцца ўсё больш жорсткімі. Войскі хана Баты-Гірэя даходзяць да Слуцка, па дарозе рабуюць гарады і вёскі, забіраюць мноства палонных. Татарам удалося захапіць слуцкія прадмесці. Ацалелыя жыхары схаваліся ў замку. Раз’юшаны Баты-Гірэй адступіў, але загадаў зрабаваць і спаліць Капыль, Койданава, Нясвіж, Клецк. Страшныя пажары ў каторы раз ахінулі беларускую зямлю. Праз год татарскі набег паўтарыўся. Моцна ўзброенае шасцітысячнае войска зноў стала аблогай ля Слуцкага замка.

На гэты раз галоўнага арганізатара абароны князя Сямёна Алелькавіча ў горадзе не было. Але памыліліся заваёўнікі ў прадчуванні лёгкай перамогі. Абарону ўзначаліла жонка Сямёна Настасся. Як і Жанна д’Арк, княгіня апранула ваенныя даспехі, загадала асядлаць каня. На чале баявой дружыны выехала за вароты замка. У зацятай бітве не паддаліся слуцакі ворагам. Татары пачалі адступаць. А тут вярнуўся і князь. Каля Давыд-Гарадка дагналі яны татараў, добра правучылі нахабнікаў.

Далёка за межы Слуцка пайшла слава пра ваеннае майстэрства Настассі. Калі не стала мужа, яна працягвала адважна змагацца з захопнікамі. Ніхто ніколі не мог яе перамагчы. Апошняя няўдалая спроба татараў захапіць Слуцк адбылася ў 1521 годзе.

Пра той гераічны час знаны польскі гісторык Мацей Стрыйкоўскі пісаў:

Дарэчы, падчас працы над гісторыяй Вялікага княства Літоўскага М. Стрыйкоўскі шмат карыснага матэрыялу знайшоў у Слуцкім летапісе, які вёўся пры княжым двары, і багатай бібліятэцы князёў, у замку якіх працаваў два гады.

Настасся ж аддала дачку Аляксандру за вялікага гетмана літоўскага Канстанціна Астрожскага, парадавалася іхняму шчасцю і адышла з зямнога жыцця, пакінуўшы на еўрапейскіх прасторах такую памяць, што не цьмее і дагэтуль.

Вось якая гераіня жыла некалі на слуцкай зямлі. Належала яна да аўтарытэтнага і паважанага праваслаўнага роду Алелькавічаў герба “Пагоня”. А яшчэ іх называлі Алелькамі, Слуцкімі. Валодалі Слуцкім княствам, Пінскам, Капылём, іншымі землямі. Прадстаўнікі роду знаходзіліся на высокім кіеўскім пасадзе. Многія пахаваны ў Кіева-Пячэрскай лаўры, якою годна апекаваліся і падтрымлівалі матэрыяльна.

Але галоўным горадам Алелькавічаў больш за два стагоддзі з’яўляўся старадаўні Слуцк, які ўпершыню згадваецца ў “Аповесці мінулых гадоў”. Трэцім на беларускіх землях атрымаў ён Магдэбургскае права. Нават калі ўдзельныя княствы былі ўжо ліквідаваны, Слуцкае захоўвалася ажно да канца ХVІІІ стагоддзя.

Алелькавічы належалі да адной з магутных галін яшчэ больш старажытнай дынастыі Гедымінавічаў. Заснавальнікам роду лічыцца Аляксандр (Алелька) – сын кіеўскага князя Уладзіміра, унук вялікага князя літоўскага Альгерда, праўнук Гедыміна. У 1417 годзе ён пашлюбіўся з унучкай Вітаўта Вялікага Настассяй – дачкой вялікага князя маскоўскага Васіля Дзмітравіча і Соф’і Вітаўтаўны. Быў князем капыльскім, слуцкім, кіеўскім.

Калі ў 1430 годзе памёр вялікі князь літоўскі Вітаўт, сярод тых, каго хацелі бачыць яго пераемнікам, называлі і Алельку Уладзіміравіча Слуцкага. Яго ведалі як таленавітага военачальніка, разважлівага дыпламата. Разам са сваім палком і братамі Іванам і Андрэем ён браў удзел у бітве народаў на Грунвальдскім полі. Аб’яднаныя вялікалітоўскія і польскія войскі падчыстую разграмілі непераможных, як лічылася, крыжакоў. У ліку іншых пераможцаў браты Слуцкія паставілі свае подпісы пад мірным Мельнскім дагаворам з Тэўтонскім ордэнам.

Малодшы сын Алелькі князь слуцкі і капыльскі Міхаіл быў намеснікам вялікага князя літоўскага Казіміра ІV Ягелончыка ў Вялікім Ноўгарадзе. Але амбіцыі яго былі большымі. Яму карцела заняць найвышэйшы пасад. Разам з Іванам Гальшанскім і Фёдарам Бельскім Алелька ўдзельнічаў у змове супраць Казіміра, які збіраўся прыехаць у Кобрынскі замак. Тут 15 красавіка 1481 года мелася адбыцца вяселле Фёдара Бельскага з князёўнай Ганнай Кобрынскай. Змоўшчыкі хацелі забіць высокага госця альбо ў лесе на ловах, якія ён вельмі любіў, альбо ў замку. Аднак змову выкрылі. Князям Міхаілу Слуцкаму і Івану Гальшанскаму пасціналі галовы перад усім народам проста на плошчы ў Вільні. Фёдар Бельскі ўцёк у Маскву.

Слуцкая зямля праславілася не толькі адважнымі воінамі ды мудрымі дзяржаўнымі дзеячамі. У Сабор беларускіх святых уваходзіць Соф’я Слуцкая. Дачка Барбары Кішкі і Юрыя Юр’евіча, апошняга з роду Алелькавічаў, Соф’я нарадзілася ў 1585 годзе. Рана засталася поўнай сіратой. У 15-гадовым узросце выйшла замуж за князя Януша Радзівіла. Хоць муж вызнаваў кальвінізм, Соф’я і пасля шлюбу не здрадзіла праваслаўю. Як і ўсе прадстаўнікі роду, яна падтрымлівала манастыры, цэрквы, апекавалася вернікамі, дапамагала ім. Перад смерцю свае ўладанні пераказала мужу. Так Радзівілы сталі гаспадарамі Слуцкага княства.