Аннотация
Эпічнай паэмы «Пан Тадэвуш» класіка сусветнай літаратуры Адама Міцкевіча (1798–1855) у перакладзе Пятра Бітэля.
Асноўная сюжэтная лінія «Пана Тадэвуша» — маёмасныя спрэчкі двух шляхецкіх родаў. Высмейваючы звады і сваркі, паказваючы іх дробязнасць у святле змагання найлепшых сыноў краю за волю і незалежнасць, паэт горача заклікаў пакончыць з унутраным разладам у грамадстве, аб’яднаць усе здаровыя сілы дзеля вызвалення Бацькаўшчыны.
Задума напісаць «шляхецкую быліцу» у Адама Міцкевіча ўзнікла восенню 1831 года, калі адчайны пілігрым з Італіі напаў на Пазнаншчыну, дзе яго напаткала пякучая вестка пра разгром Лістападаўскага паўстання. Роспач ад няўдачы (паэт спяшаўся прыняць удзел у барацьбе з царызмам са зброяй у руках), расчараванне ва ўяўнай еднасці кіраўнікоў, надзея на новы рэвалюцыйны ўздым палякаў — усё гэта на пазнанскай зямлі, прырода якой балюча нагадвала родныя наваградскія абшары, абвастрыла ў Міцкевіча настальгічнае пачуццё, якое і прывяло да задумы напісаць гімн-успамін пра вольны край, дзе жыло хоць трохі шчасця: край маленства. Памяць пра яго чалавек носіць у сэрцы са святой пашанай, як пілігрым жменю бацькоўскай зямлі. Бо чужына не грэе.
Глыбокай восенню 1832 г. Міцкевіч вярнуўся да ранейшага намеру і ў лісце сябру Стафану Гарчыньскаму 12 студзеня 1833 года паведамляў з Парыжа: «Паволі пішу вясковую паэму». Далейшае развіццё задумы можна прасачыць па чарнавых аўтографах паэмы і пісьмах творцы. Напісаўшы 4-ю песню, паэт лічыў працу амаль завершанай. Праз паўгода вымушанага перапынку над працягам «Пана Тадэвуша», скончыўшы 5-ю песню, у лісце да А. Адынца, удакладняў: «Засталося яшчэ тры». Пазней, на думку аўтара, памер твора не павінен быў перавысіць 10 песень, і ў такім аб’ёме «Пана Тадэвуша» рэкламавалі парыжскія кніжныя каталогі. Урэшце, з аўтографу бачна, што кніга 11 мела падзагаловак «Кніга апошняя». Дакладны памер шэдэўра не ўяўляўся, пакуль 13 лютага 1834 года геній не паставіў кропку і з радаснай палёгкай ад здзейсненага не ўсклікнуў: «Песень вялікіх дванаццаць!». Мо так доўга вымалёўвалася гэта агромністае палатно славянскага тытана, што падчас яго напісання аўтару мроілася, быццам жыве ў каханай Літве.
Лёс першага беларускага перакладу паэмы Адама Міцкевіча «Пан Тадэвуш» (В. Дунін-Марцінкевіч) склаўся трагічна. Пачатковыя дзве «быліцы», што пабачылі свет у Вільні ў 1859 годзе, царская цэнзура канфіскавала і, па няпэўных звестках, увесь наклад выдання спаліла. Не менш трагічны лёс напаткаў і другі беларускі пераклад, здзейснены ў 1931–1932 гадах у лёхах польскіх турмаў вядомым беларускім грамадскім і палітычным дзеячам Браніславам Тарашкевічам (1892–1938), які ў выніку абмену палітвязнямі з верасня 1933-га жыў у СССР, дзе ў 1937 годзе зноўку быў арыштаваны і, як «агент панска-буржуазнай Польшчы», расстраляны. Вывезеныя ім з «белапольскіх» турэмных сутарэнняў пераклады «Іліяды» Гамера і «Пана Тадэвуша» А.Міцкевіча апынуліся ў нетрах падвалаў НКУС, адкуль здолеў выплыць толькі апошні рукапіс, каб праз паўстагоддзе стаць здабыткам кулыуры (Мінск, 1981; Ольштын, 1984). Таму калі чарговы (ужо пасляваенны) вязень сталінскіх лагероў Пятро Бітэль узяўся перакладаць шэдэўр сусветнай паэзіі, ён нічога не мог «падгледзець» у сваіх двух пакутных папярэднікаў. Магчыма, гадаванец Барунскай і Віленскай настаўніцкіх семінарый (1925–1931) і не заняўся б перакладам, калі б не малох сталінізму, які ў 1950 годзе кінуў настаўніка нямецкай мовы з Валожыншчыны за турэмныя краты, а потым у Сібір. Там, у лагерных умовах напрадвесні 1953-га хтосьці з нявольнікаў атрымаў з Варшавы на самым дне харчовай пасылкі том паэзіі вялікага генія. Ды лічаныя беларусы разумелі польскую мову, асабліва з маладых (у савецкія «папраўча-працоўныя» лагеры траплялі нават вучні старэйшых класаў). Як вялікая рака пачынаецца з крыштальна бруістай крынічкі, так і гэты пераклад паклікала да жыцця неаднаразовая просьба вязня-падлетка, які прагнуў паэтычнага слова ў тых нялюдскіх варунках. І вось для юнака Лёні Мазуры з Дзятлава пачаў «пераствараць» паэму П.Біталь. Першыя слухачы — зняволеныя беларусы, летувісы, ды «крэсовыя» палякі — натхнялі ў адзін голас: перакладай далей!.. Ніхто не дзяліў Міцкевіча на «свайго» ці «чужога». Так ад самага пачатку бітзлеўскі пераклад, як і сам твор, насычаўся духам інтэрнацыяналізму. Пераклад Пятра Бітэля паўстаў у 1953–1955 гадах паміж лесапавалам-будоўлямі Кемераўскай вобласці і меднымі руднікамі Джэзказгана (новабудоўлі тыя потым залічалі ў актыў маладым камсамольцам-добраахвотнікам). І мала каму цяпер вядома, што замест асадкі скарыстоўваўся самаробны «аловак» з алавянага дроту, выцягнутага патаемна з ізаляцыйнага кабелю. Што замест атласнага чорнага атраманту не адна тысяча звонкіх радкоў выводзілася зялёнкай, вынесенай пакрыёма з медсанчасці знаёмым санітарам. Што замест белых аркушаў паперы разразаліся запыленыя трохслойныя мяхі з-пад цэмента. І першы «ганарар» яму вызначылі канваіры: калі ўжо «Кніга другая» (менавіта з яе пачаў пераклад П. Бітэль) была скончаная і пайшлі сотні радкоў першай кнігі, яго пасля адбою залавілі за гэтым малазразумелым (і ад таго яшчэ больш небяспечным) заняткам. Кара — трое сутак карцару. Так знакаміты твор, перакладзены на нашу мову, увайшоў у кроў і плоць, знітаваўся з імем перакладчыка, які праробленую працу лічыў сваім найгалоўным творчым здабыткам. П.Бітэль прадэманстраваў бліскучае веданне беларускай і польскай моў, здзяйсняючы свой пераклад без адпаведных слоўнікаў пад рукой. Толькі пакутны пераклад каторае дзесяцігоддзе не мог пабачыць свет, і нарэшце гэты «лагерны помнік» у выглядзе выдатнага юбілейнага фаліянта выйшаў да 200-гадовага юбілею А. Міцкевіча.
Кніга першая. Гаспадарка
Змест: Вяртанне паніча. Першая сустрэча ў пакойчыку, другая за сталом. Важнае павучэнне Суддзі аб ветлівасці. Палітычныя заўвагі Падкаморага пра моды. Пачатак спрэчкі за Кусага і Сокала. Нараканні Войскага. Апошні Возны трыбунала. Позірк на тагачаснае палітычнае становішча Літвы і Еўропы.
Літва! Ты, як здароўе ў нас, мая Айчына!.. Што варта ты, ацэніць той належным чынам, Хто цябе ўтраціў. Вось красу тваю жывую Зноў бачу і апісваю, бо скрозь сумую. Святая дзева, што бароніш Чанстахову І ў Вострай браме свеціш [2] , што ўзяла ў ахову Наш слаўны Навагрудак з добрым верным людам, Як мне жыццё ў дзяцінстве ты вярнула цудам, (Калі ў адчаі маці пад тваю апеку Мяне здала, і мёртвае я ўзняў павека І зразу змог пайсці к тваіх святынь парогу За вернутыя сілы даць падзяку Богу), Так цудам зноў нас вернеш на Айчыны ўлонне. Тым часам перанось дух сумны мой сягоння У край лясных узгоркаў і лугоў духмяных, Шырока над блакітным Нёмнам разасланых, Да каляровых ніў, дзе жыта серабрыцца І залачоная калышацца пшаніца, Дзе грэчка, быццам снег, свірэпка, як бурштыны, I дзяцельнік гарыць румянцамі дзяўчыны А на мяжы, што стужкай абвіла палеткі, Маўкліва грушы ціхія паселі зрэдку. Між гэтых ніў калісьці, над руччом на ўзвышшы ў бярозавым гаі, у дрэў густых зацішшы Стаяў на падмуроўцы панскі дом драўляны: Здалёк бялелі вокны, сцены і парканы, Бо топалі, што двор ад ветру засланялі, Іх бель на цёмным лісці рэзка адцянялі. Той дом, хоць невялікі, але мілы воку; Ля пуні тры стагі стаяць непадалёку Снапоў, якіх падстрэшша памясціць не можа. Відаць, уся акруга тут багата збожжам, Відаць па ліку бабак сцесненых, як зоры, Па колькасці плугоў, што йшлі уздоўж разоры Па чарназёмным, пэўне, дворных ніў папары, Дагледжаным старанна скрозь на ўсім абшары І ўзрыхленым не горай агародніх градак, Што тут ва ўсім дастатак, рупнасць і парадак. Расчыненая брама ўсім апавяшчае, Што рады тут гасцям, і ў госці запрашае. Якраз паніч з’явіўся ў параконнай брычцы: Аб’ехаў двор, каб каля ганка запыніцца, З сядзення злез, а коні з брычкаю тым часам Пайшлі шчыпаць траву ўздоўж плоту самапасам. Дом быў пусты, ўваход праз ганак быў замкнёны На зашчапкі, а тыя — палачкай праткнёны. Прыезджы не пайшоў да чэлядзі пытацца, Убег, адпёршы, ў дом — хацеў з ім прывітацца, Даўно не бачыў дому, бо далёка ў месце Канчаў навукі і канца прыждаў урэшце. Убегшы, прагна азіраецца навокал I, як старых сяброў, вітае чула зрокам Шпалеры, мэблю, ўжытку хатняга прадметы, Якімі змалку быў акружаны, сагрэты. Ды ўсё здалося меншым — сцены быццам селі, Аднак партрэты даўнія на іх віселі. Касцюшка тут у простай кракаўскай чамары Аберуч меч дзяржыць, узняўшы вочы ў хмары. Вось так ён прысягаў за родны край любімы Загінуць ці прагнаць трох ворагаў радзімы. Далей сядзіць, апрануты па-польску, ў скрусе Пан Рэйтан, бо свабоду край утраціць мусіў, Трымае востры нож, накіраваны ў лона, А перад ім «Федон» і жыццяпіс Катона. Далей Ясінскі, юны прыгажун схмурнелы, А поруч Корсак, сябра неадступны, смелы — Сякуць на шанцах Прагі маскалёў заўзята, А Прага ўжо навокал полымем абнята. Курантавы гадзіннік — сябра год дзіцячых — У шафе каля нішы з радасцю убачыў І зараз жа ўхапіўся за шнурочак з кісцю, Каб марш Дамброўскага пачуць, як і калісьці. Праз дом увесь прабег, шукаючы вачыма Пакой, дзе жыў перад дзесяткам год хлапчынам Убег, ды адступіўся — веры даць не хоча Сваім вачам: яго пакой — пакой жаночы! Цікава, чый? Здаўна быў дзядзька адзінокім, А цётка ў Пецярбургу дзесь жыла далёкім, І не жыла ж тут ахмістрыня! На раялі Паперы, ноты, кнігі абы як ляжалі. Усё раскідана нядбайна, але міла, Тут, пэўне, не старая ручка лад чыніла! Вось і сукенка белая з калочка знята, Чакае некага, на крэсла згіб напята, А з вокнаў шлюць прыемны водар па пакоі Вазонікі герані, астраў і леўкоі. Прыезджы ля акна спыніўся — што за дзіва? На месцы ўзмежка саду з крапівой куслівай Цяпер гародчык быў маленькі і стракаты, Травы ангельскай повен і пахучай мяты. Драўляны нізкі плоцік бег цераз палетак, Пакрыты стужкамі іскрыстых ясных кветак. Відаць, былі нядаўна градкі паліваны, Стаяў яшчэ кубелец тут з вадой драўляны; Але гароднічкі няма — кудысь прапала, Відаць, вось-вось пайшла: яшчэ не перастала Хістацца брамка, вунь і след віднее ножкі — Відаць, была без чаравічка і панчошкі. На белі дробнага пяску, сказаў бы снегу, — Выразны лёгкі след; пакінуты з разбегу, Ён тут ад нейкіх ножак дробненькіх застаўся Таго, хто бегучы, зямлі ледзь дакранаўся. Спыніўся ля акна, задумаўся прыезджы І доўга удыхаў тых кветак водар свежы. Нагнуўся нізка над фіялкі кволым кустам, Па сцежках бег цікавым вокам, але пуста Было там. На слядах тады ізноў спыняўся I адгадаць, чые яны былі, стараўся. Падняў раптоўна вочы, бачыць — на паркане Стаіць дзяўчына ў белым ранішнім убранні, Якое стан яе ледзь да грудзей хавае, А шыю лебедзя і рукі адсланяе. Ліцвінка ходзіць гэтак толькі зрання ўдому І ў тым мужчыне не пакажацца чужому, Дык хоць адна была, а рукі скрыжавала, Каб тое засланіць, што сукня не хавала. А валасы, не ў буклях, але вузялкамі Пазвязваныя густа з белымі стручкамі, Галоўку дзіўна упрыгожвалі — на сонцы Свяцілі, як карона на святой іконцы. Аблічча не было відаць. А той хвіліне Яна глядзела ў поле. Убачыўшы ў даліне Кагось, са смехам жвава пляснула ў далоні, Зляцела з плоту белай птушкай і ў разгоне Шугнула цераз кветкі, плоцікі, дарожкі І ўздоўж прыстаўленай да падаконня дошкі, Пакуль ён схамянуўся, ціхай яснай зданню ў акно ўляцела, быццам месячнае ззянне; ўзяла сукенку, бегла да люстэрка смела, Ды госця ўбачыла. З рук сукня паляцела, Сама ж яна ад страху раптам пабялела. Твар хлопца загарэўся чырванню жывою, Як хмарка, калі раннем стрэнецца з зарою. Прыжмурыў вочы падарожны, засланіўся, Хацеў перапрашаць, тлумачыць, пакланіўся, Ступіў назад; дзяўчына ўскрыкнула нязвонка, Як быццам бы дзіця, жахнуўшыся спрасонку. Спалохаўся паніч, зірнуў: няма дзяўчыны. Збянтэжаны пайшоў і нейкія хвіліны Зусім не ведаў, ці яму цяпер смяяцца З таго спаткання, цешыцца ці мо стыдацца. А ў гэты час фальварка ўвагі не мінула, Што брычка з новым госцем к ганку завярнула І ўжо, старым звычаем, коней распрагаюць, Даюць ім сена і аброку засыпаюць, Бо не хацеў Суддзя, паводле новай моды, Скіроўваць у карчму сваіх гасцей падводы. Хоць слугі не сустрэлі госця ў той жа хвілі, Не думай, што ў Суддзі ўсе абы-як служылі [3] — Яны загаду пана Войскага чакалі [4] , Які за домам быў, дзе страву гатавалі. Намеснік ён гаспадара, ў адсутнасць пана Яму прымаць гасцей спрадвеку права дана. (Сваяк далёкі пана, верны сябра дома), Гасця заўважыў ён у той жа час, вядома, Але не мог яму ў кужэльным паказацца, Дык хуценька тайком пайшоў перапранацца У вопратку, нарыхтаваную ўжо зрання На час вячэры між чужых паноў і паняў. Пазнаў здалёк пан Войскі, стаў, раскрыжаваўся І з крыкам і цалункамі з гасцём вітаўся. Гаворка пачалася хуткая — такая, Якая многіх год падзеі закранае І вяжа ў рад кароткіх зблытаньк пытанняў, Уздыхаў, выкрыкаў і новых прывітанняў. Калі ўжо Войскі ўволю распытаў, «навохаў», Пачаў навіны дому выяўляць патроху. «Ну добра, мой Тадэвуш (гэтак называлі Гасця, яму імя касцюшкаўскае далі На памятку, што ў час ваенны нарадзіўся), Ну добра, мой Тадэвуш, што да нас з’явіўся, Калі гасцюе ў нас паненак так багата, Бо дзядзька ўжо збіраецца цябе засватаць. А выбраць ёсць з чаго: у нас тут з’езд, спатканне Запрошаных сюды на суд размежавання: Старая спрэчка з Графам вырашацца будзе, А заўтра, кажуць, і пан Граф сюды прыбудзе. Пан Падкаморы з жонкай, з дочкамі прыехаў [5] . Вось моладзь пастраляць у лес пайшла на ўцеху, А дамы і старыя ля жняцоў, няйначай, Пад лесам, мо чакаюць юнакоў з удачай. Калі ахвота, пройдземся, сустрэнем скора І дзядзьку, і шаноўных дам, і падкаморых». Ідуць Тадэвуш з Войскім сцежкаю па полі Пад лес, а гутаркі ніяк ім не даволі. А сонца круг свой да краёў нябёс каціла, Яно слабей ужо, але шырэй свяціла, Пачырванеўшы, як здаровае аблічча Гаспадара, якога пасля працы кліча Спачынак і спакой. І вось круг прамяністы Спускаецца на бор, а шэры змрок імглісты, Запоўніўшы вяршыні і галлё да краю, Лес звязвае ў адно, нібы яго злівае. І бор чарнеў накшталт вялізарнага гмаху, Над ім гарэла сонца, як пажар на даху, Пасля апала ўглыб, паміж камлёў іскрыцца, Як свечка вечарам са шчылін аканіцы, І пагасае. Ўміг сярпоў звон стаў спыняцца, І граблі ў лузе больш ужо не мітусяцца, Бо пан Суддзя здаўна даў гэткае ўказанне, Каб працу разам з сонцам кідалі сяляне. «Пан свету знае, колькі працаваць нам трэба. Калі яго работнік, сонца, сыдзе з неба, Пара і селяніну падавацца з поля», — Так пан Суддзя казаў заўжды, а пана воля Выконвалася аканомам пільна, свята. Бывала, сцірта ў полі толькі што пачата, Калёсы ж ледзь не ўлегцы едуць праз палетак; І цешацца валы, што везці лёгка гэтак. А госці ўжо вярталіся вясёлай грамадою: Наперад — дзеці пад наглядам чарадою, За імі пан Суддзя з Падкамарынай крочыў, А побач — Падкаморы ў акружэнні дочак. Паненкі — за старэйшымі, а моладзь збоку Ці ззаду за паненкамі, хоць на паўкроку (Такі ўжо звычай). І хоць там не заклікалі Нікога да парадку, пар не расстаўлялі, Ды кожны сам міжвольна пільнаваўся ладу, Які ў Суддзёвым доме меў здаўна уладу — Усе звяртаць увагу тут былі павінны На ўзрост, пасаду, род, заслугі для Айчыны. «Народы славяцца, — казаў Суддзя, — парадкам І гінуць з даўняе традыцыі упадкам». І ўсе звыкаліся з такім жыцця укладам, Хоць ён не вымушаўся просьбай ці загадам. Дык той, каму ў Суддзі гасціць пашанцавала, Прыстойнасць шанаваў, што ў доме панавала. Не доўга пан Суддзя з пляменнікам вітаўся: Руку падаў пацалаваць, крыху прыўзняўся I, ў лоб пацапаваўшы, мовіў штосьці — Даўжэйшай гутарцы перашкаджалі госці. Аднак сляза, якую хутка скінуў з вока, Казала, як любіў Тадэвуша глыбока. Услед за панам з паш, палёў, лугоў і з бору Усё вярталася і ў стайню, і ў абору. Вось прэцца ў вулку гурт авечак шматгаловы З бляяннем, а за ім тырольскія каровы У пыле крочаць пры званочкаў перазвоне, А з луга табуном з іржаннем скачуць коні. Усе бягуць да студні, што свірснёй ківае Са скрыпам і ваду ў карыты налівае. Суддзя, хоць змораны, ды цвёрдаю ступою, Пакінуўшы гасцей, ідзе да вадапою. Ён кожны вечар на жывёльны двор загляне, Каб ведаць, у якім яго жывёла стане. І гэтага нагляду слугам не паручыць, Бо знаў: гаспадарова вока коней тучыць. Пан Войскі і Пратазы, ўзяўшы ў рукі свечкі, У сенях развялі гаворку кшталтам спрэчкі, Бо Возны ўпотай, як падаўся Войскі з дому [6] , Сталы з вячэрай знесці загадаў к пустому Пад лесам замку, ў старасвецкія руіны, І там парасстаўляць, не трацячы хвіліны. Пашто пярэбары? Пан Войскі — злы, крывіўся, Суддзю перапрашаў. І пан Сувдзя здзівіўся, Ды зроблена, час позні, як цяпер вяртацца? Рашыў перапрасіць гасцей і ў глуш падацца. А Возны па дарозе ўжо Суддзі тлумачыў, Чаму ён панскія парадкі перайначыў: Няма ў двары ніводнае святліцы, Дзе б гэтулькі гасцей магло зараз змясціцца, А ў замку тая зала ў самы раз падходзіць — Скляпенне ж цэлае, раскол сцяны не шкодзіць, Без шыбаў вокны — ў летні час не перашкода, Затое побач пограб — чэлядзі выгода. Так кажучы, міргаў Сувдзі — убачыш з міны, Што меў ён і хаваў больш важныя прычыны. А замак быў за домам — тысячы дзве крокаў, Ён веліччу сваёй паважнай вабіў вока, — Калісьці ўласнасць слаўнага Гарэшкаў роду. Загінуў пан падчас джяржаўнага разброду, Дык і маёмасць разляцелася без ладу: Канфіскавана, частка трапіла да ўраду, Нямала перайшло ў крэдытарскія рукі, А рэшту занялі пляменнікі ці ўнукі, А замка ўсе зракліся, бо ў шляхоцкім стане Нялёгка класці грошы на яго ўтрыманне. Аж Граф, сусед — багач, Гарэшкам родзіч некі, Паніч, які ледзь толькі выйшаў з-пад апекі, Прыбыўшы з ваяжа, прыгледзеўся да мура, Што нібы ў ім гатыцкая архітэктура. Хоць пан Суддзя яму не раз даказваў потым, Што дойлід з Вільні быў, таму не мог быць готам, Граф замка зажадаў. А ў гэтым самым часе Ахвота тая ж і ў Суддзі чамусь знайшлася. Судзіцца сталі ў земстве, потым і пры ўрадзе Ў сенаце, зноў у земстве, у губернскай радзе. Урэшце, пасля коштаў, актаў і блуканняў Прыйшла ўся справа зноў на суд размежавання. I праўду Возны гаварыў, што тая зала Памесціць і юрыстаў, і гасцей нямала, Была ж бо велічная, з выгнутым скляпеннем, З філярамі, з падлогай высланай каменнем. На сценах гладкіх, стыль якіх быў просты, строгі Тырчэлі навакола коз, аленяў рогі, Пад імі подпісы: калі, дзе, кім забіты. А гербы, ўмацаваныя ў сцяны граніты, Стральцоў адважных славу неслі ў пакаленні. Яснеў Гарэшкаў герб — Паўкозіц на скляпенні. Парадкам госці увайшлі і ў поўным зборы. За стол з кампаніі перш рушыў Падкаморы — За важны чын і ўзрост яму быў гонар гэткі, Ён дамам кланяўся, старым і малалеткам. Пры ім стаў ксёндз-манах, Суддзя пры бернардыне. Манах прамармытаў малітву па-латыні, Мужчыны выпілі гарэлкі, ўсе паселі І моўчкі жвава халаднік літоўскі елі. Тадэвуш, хоць юнак, але па праве госця Высока сеў ля дам пры боку ягамосця, Але між ім і дзядзькам месца пуставала, Як быццам госця нейкага яшчэ чакала. На дзверы, то на крэсла дзядзька азіраўся, Нібы прыходу нечыйга ўсё спадзяваўся. Тадэвуш стаў здзіўляцца з дзядзькавых паводзін І зрок за ім з дзвярэй на крэсла пераводзіў. Аж дзіва! Гэтулькі было паненак вокал, Што нават мела б дзе спыніцца прынца вока — Прыгожыя і роду не абы-якога, А позірк юнака — там, дзе няма нікога. Загадка-крэсла гэта цягае неўзаметку. Няўважлівы, амаль не гляне на суседку, Ледзь колькі слоў прамовіў да Падкамаранкі, Талерак не змяніў ёй, не падаў ёй шклянкі; Паненак ветлівай бяседай не займае, Сталічнай адукацыі не праяўляе. Яго пустое месца, як прынада, вабіць, Ды ўжо яно ад думак не пустое, мабыць, — Па ім скакалі незлічоныя здагадкі, Нібы падчас дажджу па лузе жабяняткі; Між іх — адна ўсё постаць, быццам дзе ў затоне Азёраў лілія, што свеціць белай скронню. Падалі страву трэцюю. Пан Падкаморы Віна падліў дачушцы Ружы і ў дакоры, Другой падсунуўшы талерку з агуркамі, Сказаў: «Што ж, трэба мне старэчымі рукамі Служыць вам, дочкі». Ўзняўся рух між панічамі, Што нетактоўнасці сваёй не прыкмячалі. Суддзя тым часам, на Тадэвуша зірнуўшы І адвароты кунтуша крыху загнуўшы, Наліў віна і так пачаў: «Вось мы ў сталіцу, Па новай модзе, моладзь адцаём вучыцца І не пярэчым, што сыны і нашы ўнукі Больш за старэйшых маюць кніжнае навукі, Але, па-мойму, моладзь траціць шмат на гэтым, Што школы ў нас не вучаць жыць з людзьмі і светам. У панскі двор ішлі мы ў маладыя годы, Я сам быў дзесяць год прыдворным Ваяводы, Ад бацькі вашага прымаў я настаўленні (Тут Падкаморага паціснуў за калені), Яго няспынная парада і апека З мяне дзяржаўнага зрабіла чалавека. Шаную памяць я яго так, як нікога, І за ўпакой яго душы малю век Бога. І калі менш за іншых змог я навучыцца І вось, вярнуўшыся дамоў, ару зямліцу, У час, калі другія з ласкі Ваяводы Дабіліся чыноў, пашаны, ўзнагародаў, Прынамсі, тое вынес, што ў мяне тут дома Сустрэнуць кожнага заўжды, як вам вядома, З пашанай, ветліва. Няхай жа моладзь знае, Што ветлівасць — навука ды і не малая, Навука трудная, бо тут не ў гэтым справа, Каб толькі дзе ўхмыльнуцца, ножкай брыкнуць жвава, Такую ветлівасць назваў бы я мяшчанскай, Але не старапольскай і не панскай. Усіх трэ’ шанаваць, ды кожнага іначай: Адна ёсць ветлівасць у гутарцы дзіцячай, Другая ў мужа з жонкай, між слугой і панам, І ў кожнай з іх адценне іншае схавана. Дык трэба доўга, пільна наглядаць, вучыцца, Каб потым пры здарэнні ў чым не памыліцца. Вучыліся ж даўней, а панскія ўспаміны Бывалі ў нас жывой гісторыяй краіны Так, як шляхоцкія — гісторыяй павету. Такія гутаркі таксама мелі мэту Адзначыць, што брат-шляхціц — знаны і ў пашане, А ён, глядзіш, з таго далікатнейшым стане. Сягоння чалавека не пытай аб родзе: Хто ён? Дзе жыў? Ці што рабіў? Па новай модзе, Абы не шпег ды не ў рыззі, дык кожны прыме Яго цяпер. Як той Веспазіян у Рыме, Не нюхаў грошай, не пытаў аб іх крыніцы. Вось так і родам перасталі ганарыцца: Хто важны, на кім штэмпель, той у нас харошы. Сяброў цяпер шануюць, як габрэі грошы». І тут Суддзя ўсіх змераў вокам па парадку, Бо хоць заўсёды гаварыў разумна, гладка, Ды ведаў, што у моладзі цярпення мала, Дык мо знудзілася ўжо, слухаць перастала, Але ўсе слухалі, маўчалі ўсе глыбока. Тады ён Падкаморага спытаўся вокам, А той маўчаў і не спяшаўся з пахвалою, І толькі патакаў паважна галавою. Такі дазвол працягваць прачытаўшы з твару, Суддзя падліў віна гасцю, сваю ўзяў чару І так прадоўжыў: «Ветлівасць — рэч немалая, Яно бо чалавеку зважыць дазваляе Другіх людзей узрост, заслугі, род, асвету І ўласную сваю цану пазнаць праз гэта. Свайго цяжару мы датуль пазнаць не зможам, Пакуль каго супроць на шалі не паложым. Але з увагай асаблівай і няспыннай Пра ветлівасць к жанчынам моладзь дбаць павінна, Тым больш, калі дом знатны і фартуны дбаласць Ўпрыгожвае краса прыродная і ўдаласць. Адтуль шлях да афектаў, а далей, не скрыю, — Саюз дамоў. Так колісь думалі старыя. Дык вось…» Тут пан Суддзя насунуў грозна бровы І кінуў на Тадэвуша пагляд суровы, Відаць, што падыходзіў к вывадам прамовы. Ды ў табакерку залатую Падкаморы Пастукаў і сказаў: «Даўней было шмат горай! Цяпер ці мода ўсіх вядзе другой дарогай, Ці моладзь лепшая, — менш прыкладу благога. Вось я успомніў зараз з гэтае нагоды Эпоху панавання ў нас французскай моды, Калі панічыкаў разбэшчаная зграя Ўварвалася з чужыны к нам, накшталт нагаяў, І ганіць пачала законы, веру ў Бога І вопратку — усё да самага малога. Аж жаль было глядзець на гэтых неданоскаў, Што гаварылі ў нос, а то й зусім бязносых. Ад іх пайшлі ў народ брашуры і газеты З законам новай веры, права, туалетаў. І мелі ж моц яны ў людзей праз тую моду, Бо калі Бог ссылае кару для народу, То ўперад розум адымае грамадзянам. Дык вось, адпору не было хлюстам паганым I, як чумы, народ збаяўся баламутаў, Бо ўжо ўнутры сябе адчуў расткі атруты. На моднікаў крычалі, а праз час каторы Мянялі мову, веру, звычаі, уборы. Быў гэта карнавальны маскарад, сваволле, Пасля чаго настаў вялікі пост — няволя. У час майго маленства, у павет Ашмянскі У дом маіх бацькоў прыбыў аднойчы панскі Сынок, сусед Падчашыч, на французскай брычцы. Ён першы ў нас стаў жыць па чужаземнай звычцы. Народ хадзіў за ім, як за якім рарогам [7] , Зайздросцілі ўсе тым, перад чыім парогам Спынялася яго двухкольная дрындулька, Якую называлі ў той час карыюлькай. Заместа лёкаяў — сабачак ззаду пара, На козлах — немец, як драўляная пачвара: Панчохі на худых нагах, як тычкі ў хмелі, А клямары камашаў серабром блішчэлі. Каса ад парыка ў гарбайталі з прарэхай… Старыя з той павозкі пырскалі ад смеху, Сяляне аж хрысціліся: маўляў, па свеце Венецкі чорт у швабскай гойсае карэце. Падчашыча апісваць — цяжкае заданне, Даволі, што нам здаўся чортам, малпай, зданню Парык, якім ён выхваляўся ўсюды многа, Мы прыраўноўвалі да каўтуна рудога. Калі хто і лічыў, што польскае убранне Шмат прыгажэйшае за моды малпаванне, Маўчаў тады, бо моладзь подняла б трывогу, Што ён адстаў, з прагрэсам не ступае ў ногу. Вось гэтак модзе той пракладвалі дарогу! Падчашыч аб’явіў, што новыя рэформы Праводзіць будзе, дасць жыццю другія формы, Тлумачыў, што ў той час французскія пісакі Адкрылі, быццам людзі між сабой аднакі, Хоць гэта сказана даўно ў святым законе І кожны ксёндз гаворыць тое ж на амбоне. Тут справа не ў навуках, але ў іх здзяйсненні! Але ў той час былі ўсе ў.гэткім зацямненні, Што ўжо ніхто не верыў ні ўва што на свеце, Пакуль таго ў французскай не чытаў газеце. Падчашыч, пры ўраўненні, тытул меў маркіжа, А тытулы, вядома, прыбылі з Парыжа, А ў той час самы модны тытул быў маркіжа. Пазней, па новай модзе, тытул той быў зняты, І пан маркіж прысвоіў тытул дэмакрата, А ўрэшце, новай модай, за Напалеонам, Прыехаў дэмакрат з Парыжа ўжо баронам. Каб жыў даўжэй, дык можа б новай альтарнатай Перахрысціўся б потым зноўку ў дэмакрата. Парыж мяняе моду і хвалу ёй трубіць, А што француз змудруе, тое ў нас палюбяць. Дык дзякуй Богу, што калі ў нас хто за межы Сягоння выязджае, дык не для адзежы, Не ў пошуках законаў на чужых паліцах Ці, скажам, вымаўлення па кафэ вучыцца. У Францыі сучаснай, пад Напалеонам, Няма дзе зараз разгуляцца пустазвонам, Там — зброі гук, і нашы сэрцы б’юцца жвава. Што зноў ідзе па свеце пра палякаў слава. А слава ёсць, дык будзе і Рэч Паспаліта! Бо дрэва волі ў лаўр бывае апавіта. Ды сумна, што час цягнецца марудным крокам, Бяздзейна, а яны ўсё так ад нас далёка! Чакаць дадзела. Рэдка можна ўчуць навіну! Вы, ойча Робак (зніжыў голас к бернардыну), Я чуў, ізноў з-за Нёмна вестку атрымалі. Мо вам сябры пра войска наша напісалі?» «Ды не, — ксёндз Робак у адказ скрывіўся горка (Відаць, што не цікавіла яго гаворка). — Палітыкай нуджуся, а калі з Варшавы Прыходзіць ліст, дык манастырскія ў ім справы, Не след аб іх размову весці пры вячэры, Ды ёсць тут свецкія, ім што да той паперы?» Так кажучы, скасіўся трохі ўбок, дзе ў ліку Гасцей сядзеў маскоўскі капітан, пан Рыкаў. Стары салдат, ён быў у вёсцы на кватэры; Суддзя праз ветлівасць прасіў яго к вячэры. Еў Рыкаў смачна, у гаворку не мяшаўся, Ды на ўспамін Варшавы зараз адазваўся: «Пан Падкаморы! Ой вы! Пан усё цікавы Пра Банапарта. Цягне ўсё вас да Варшавы! Айчына! Га! Не шпег я, хоць па-польску ўмею. Айчына! Я ўсё гэта добра разумею! Я — рускі, вы — палякі, зараз не ваюем, Бо — амністыцыюм, дык разам п’ём, балюем. На фронце ў нас з французам часта, як брат з братам, Гарэлку п’юць. А — ўра! — пачнуць страляць з гарматаў. У нас ёсць прыказка: з кім б’ёмся, тога любім, Або сказаць інакш: як любім — дык і чубім! Вайна, па-мойму, будзе ў нас, бо да маёра Плута прыбыў са штаба ад’ютант заўчора: Да маршу рыхтавацца! Пойдзем ці пад турка, Ці на франдуза. Ох, той Банапарт — фігурка! А без Суворава ён можа нас патузаць. У нас расказвалі ў паходзе на француза, Што Банапарты чараваў, так і Сувораў [8] Стаў чараваць супроць французскіх загавораў. Аднойчы ў час бітвы знік раптам Банапарты, А ён, бач, лісам стаў. Уцяміў тыя жарты Сувораў,— стаў хартом. Пачуў француз пагоню, Катом зрабіўся, наш тады змяніўся ў поні. Дык гляньце ж, як закончылася гэта справа…» Тут Рыкаў закусіў, і тут з чацвертай стравай Слуга ўвайшоў, і дзверы адчынілі справа. Ўвайшла прыгожая і маладая госця. Сваім з’яўленнем нечаканым, прыгажосцю Звярнула вочы ўсіх. Усе яе віталі, Апроч Тадэвуша, відаць, здаўна ўжо зналі. Яе і постаць зграбную, і бюст прывабны Сціскаў ружовай сукні матэр’ял ядвабны. Глыбокі горс, карункавы каўнер, рукаўкі Кароткія. Круціла веер для забаўкі (Бо душна не было), той веер залацісты Пры кожным руху сыпаў зорак дождж іскрысты. А ў косы, што сышліся ў круг, і ў завітушкі Былі уплецены ружовыя істужкі, З-паміж якіх брыльянт выглядваў ненарокам I, як з каметы зорка, ззяў іскрыстым вокам. Зусім парадны выгляд! Шэптаў адгалоскі Пайшлі, што шыку лішне буднім днём для вёскі. Не ўбачыш ножак, хоць кароткая сукенка, Так хуценька перастаўляла іх паненка І сунулася, быццам лялечка з батлейкі, Якой, схаваўшыся, штукар кіруе нейкі. Усіх паклонам лёгкім, бегучы, вітала, Заняць жа тое месца, што яе чакала, Было нялёгка. Нехапіла многім крэслаў, Дык чэлядзь да сталоў чатыры лавы ўнесла. Выходзіла: рад рушыць ці скакаць праз лаву. Ўшчамілася між радам і сталом і жвава, Заваяваўшы шлях сабе нялёгкі гэты, Як шар більярдны, пакацілася да мэты, Тадэвуша кранула, бо ў адно імгненне, Заблытаўшы фальбану ў нечыя калені, Нязручна паслізнулася і ў той хвіліне Знайшла сабе апору ў маладым хлапчыне. Перапрасіўшы ветліва, на месца села Між ім і дзядзькам, але есці не хацела. Ківала веерам у розныя кірункі, То зноў каўнерыка брабанцкія карункі Пагладжвала, то лёгкім дотыкам далоні Кранала валасы і стужкі каля скроні. Гаворка запынілася, усе маўчалі Хвіліны тры, а потым ціха зашапталі, І гэтак пачалося гукаў нарастанне. Мужчыны абмяркоўваць сталі паляванне: Асэсар з Рэентам, стралкі два і гулякі [9] , Узнялі шум наконт куртатага сабакі, Якім пан Рэент, гаспадар яго, хваліўся І ўсё цвярдзіў, што ён за зайца перш хапіўся. А вось Асэсар са свайго даводзіў боку, Што гэту славу заслужыў яго хорт Сокал. Дапытваліся ў іншых, але розна ў залі Пра Сокала і курту госці меркавалі, Адны як знатакі, а іншыя як сведкі. Суддзя паўголасам звярнуўся да суседкі: «Прабач, прашу, што мы з вячэрай не чакалі, Не выпадала адкладаць, бо спагадалі, Што госці стомленыя, ды і час не ранні. Я думаў, мо не прыйдзеш на вячэру, пані». I з Падкаморым пры напоўненым кяліху Размову палітычную павёў паціху. Калі ўсе зноў да страў вярнуліся з ахвотай, Тадэвуш на суседку стаў глядзець употай. Прыпомніў, што, не могучы вачэй адвесці Ад крэсла, адгадаў, хто тут павінен сесці, Дык чырванеў, бо ў сэрца краўся непарадак, Хоць з ім разгадку ўбачыў тайнаў і здагадак. Магчыма, суджана было, каб тут ля боку Сядзела прыгажуня, стрэтая ў паўзмроку. Прызнацца, паказалася вышэйшай быццам, Але ж магла ад вопраткі перамяніцца. І колер валасоў у той, нібы, не гэткі, А ясна-залаты, а гэта — тып брунеткі. Ды ў тым віна, магчыма, сонца немалая — Яно ж так чырванню пры захадзе палае. Тады не ўбачыў твару — вельмі хутка знікла, Але яго ўяўляць ужо душа прывыкла. Ён там угадваў чорненькія вачаняты, Твар белы, вусны, быццам вішанькі-блізняты. І тут убачыў тыя ж вусны, твар і вочы, Ды вось з узростам думка зладзіць штось не хоча Гароднічка была дзяўчынкай загарэлай, А гэта паняй вопытнай здалася, смелай, Ды ў метрыкі красунь юнак не заглядае, Для хлопца кожная жанчына маладая, І ён прызнаць равесніцай любую можа, Цнатлівай — кожную, што з выгляду прыгожа. Тадэвуш, хоць налічваў тод ужо дваццаты, У Вільні жыў, дзіцём яшчэ адбыўшы з хаты, Пад вокам у ксяндза, што меў заданне Яму суровае, даўнейшае даць выхаванне. Дык вось, прывёз Тадэвуш у свой дом айчынны Жывое сэрца, ясны розум, дух нявінны І з тым ахвоту немалую пасваволіць. Ужо зараней ён рашыў сабе дазволіць Нацешыцца даўно чаканаю свабодай. Быў малады і неабдзелены прыродай: Здароўем, сілай мог сапраўды ганарыцца. Сапліцам зваўся, а вядома, што ў Сапліцаў Мужчына кожны быў шыракаплечы, дужы, Ваяка добры, хоць да кніг і менш дасужы. Тадэвуш ад дзядоў сваіх не адрадзіўся: І пешшу мог хадзіць, і на каня садзіўся. Тупы не быў, ды ад вучобы ўзяў не многа, Хоць дзядзька для яго не шкадаваў нічога. Ён ахватней страляў ці шабляй забаўляўся, Бо для вайсковай службы змалку рыхтаваўся, Каб быць у згодзе з бацькавай апошняй воляй. Дык сумаваў па бубне, седзечы у школе. Ды вось намер чамусьці колішні змяніўся, І дзядзька даў наказ, каб ехаў, ажаніўся І стаў гаспадаром. Казаў, што на пачатак Яму дасць вёску, а пасля і ўвесь дастатак. К Тадэвушу цягнулі гэтыя прычыны Цікаўны зрок суседкі, ўважлівай жанчыны. Яна памерала крытычным быстрым вокам Яго плячыстасць, стан, грудзей разлёт шырокі, Пагпядвала на твар, што мігам загараўся, Калі з яе вачыма хлопец сустракаўся, Бо ўжо нясмеласць першая ў яго прапала. Глядзеў ён вокам смелым, што агнём палала, Глядзела і яна гарэзліва, заўзята, І тлелі зрэнкі іх, як свечкі ў час раратаў. Перш па-французску да яго загаварыла: Прыбыў са школы, дык перш кнігі зачапіла, А ўслед — пісьменнікаў і новыя выданні; З яго адказаў зноў высноўвала пытанні. А потым павяла гаворку аб культуры, Мастацтве, танцах, музыцы, а на’т скульптуры! Дала намёк, што знае пэндзаль, ноты, друкі. Ажно аслупянеў Тадэвуш з той навукі, Пабойваўся, каб так пасмешышчам не стацца, Пачаў, як на экзамене, ўжо заікацца. На шчасце, тут настаўнік мілы быў, не строгі: Суседка разгадала гэтыя трывогі І гутарку звяла з вышыняў і узлётаў Да спраў вясковага жыцця, нуды, залётаў І як праводзіць час, і чым заняцца, Каб жыць і ў вёсцы весела, з нудой не знацца. Тадэвуш пасмялеў, і справы беглі далей. За паўгадзіны ўжо амаль сябрамі сталі, З’явілася спрачацца, жартаваць патрэба. Ўканцы паставіла пры ім тры галкі хлеба — Асобы тры на выбар; першую ўзяў зблізку. Падкамаранкі вочы апусцілі нізка, А тая засмяялася ды не сказала, Каго шчаслівая галушка азначала. Іначай на другім канцы стала гулялі. Там раптам Сокала староннікі паўсталі І на прыхільнікаў куртатага усселі. Вялікай стала спрэчка, дык ужо не елі, А стоячы пілі; паток слоў звонка ліўся, А Рэент найстрашней цецеравіўся, І не было канца ўжо тому такаванню І рук яго нястомнаму практыкаванню. (Даўней быў адвакатам Рэент, пан Балеста, І меў мянушку прапаведніка за жэсты.) Дык зразу, падагнуўшы рук абедзвюх локці І вострыя наставіўшы на пальцах ногці, Ён двух хартоў прысутным вобразна паказваў І так заканчваў: «Вычха! мы пусцілі разам Сабак, як быццам зразу два куркі рванулі І з двух ствалоў адначасова саданулі. Пайшлі! А заяц — скок! І полем паімчаўся. Сабакі вось! (гаворачы, перамяшчаўся З рукамі ўздоўж стала, малюючы пагоню). Сабакі — вось! ад лесу мо ўжо з гоні. Тут Сокал — смык! Сабака добры, ды гарачы, На палец вырваўся, не болып, я гэта бачыў I ведаў, што дасць маху. Заяц справу знае, Мастак! У поле рве, а псарня ж, брат, дурная! — Уся — за ім! Ён гэта ўбачыў ды — пстрык! жвава У правы бок, сабакі — ўслед за ім управа, Дык ён улева раптам як махне два сусы! Пакуль сабакі ўлева, ён — у лес, а Кусы Мой — цап!!!» На стол далей пан Рэент нахіляўся І пальцамі ў другі яго канец перамяшчаўся, І «цап!» раўнуў Тадэвушу над самым вухам. Ад гэтакага выбуху міжвольным зрухам Тадэвуш і суседка пасярод размовы Падскочылі, рвануўшы ўраз свае галовы У два бакі, нібы вяршаліны двух хвояў Пад націскам вятроў, і з-пад стала абое Рванулі рукі, што ляжалі ўжо бок з бокам, А твары чырванню набеглі ў момант вока. Тадэвуш, каб збянтэжаным не паказацца, Прамовіў: «Праўда, пане Рэент, мне, прызнацца, Ваш Кусы спадабаўся, а калі ён хопкі…» «Ці хопкі? — крыкнуў Рэент, — Гэтакі таропкі Сабака ды каб быў не хопкі!» Дык нанова Яму прыхільнае Тадэвуш мовіў слова І шкадаваў, што бачыў гончага выпадкам І часу мала меў, каб ацаніць парадкам. Тут задрыжэў Асэсар, выпусціў кілішак І ўбіў зрок у Тадэвуша, як базылішак. Асэсар менш крыклівы, не такі рухавы І шмат драбнейшае за Рэента паставы, Быў страшны на шляхоцкіх зборышчах, бывала. Казалі ўсе, што ў языку ён мае джгала, — Такія ён прыдумваў анекдоты, жарты, Што кожны з іх у каляндар быў трапіць варты, А вострыя ж усе! Даўней ён жыў багата, Ды спадчыну бацькоў і ўсю маёмасць брата Пусціў, разгульваючы па вялікім свеце. Цяпер служыў, каб быць хоць нечым у павеце. Любіў ён паляванні ці то для забавы, Ці мо таму, што голас труб і час аблавы Яму прыносілі ўспамінаў шмат з былога, Калі стральцоў прыдворных меў і гончых многа. З той псярні толькі два сабакі засталіся, А тут з іх аднаго прыніжваць узяліся. Дык падышоў, твар, бакенбардамі пакрыты, Пагладзіў і сказаў з усмешкай ядавітай: «Бясхвосты хорт — як шляхціц, службай не заняты А пан сцвярджае, быццам лепшы хорт куртаты? Па-мойму, хорт з хвастом заўсёды болей ходкі, Лепш мо на суд здамося вашай, пане, цёткі. Хоць пані Талімэна век жыла ў сталіцы І к нам нядаўна толькі рачыла з’явіцца, Ды знае паляванне лепш, чым хто між намі, — Навука ж бо прыходзіць і сама з гадамі». Тадэвуш, на якога з боку інтрыгана Зваліўся гром, падняўся з месца ўсхвалявана І моўчкі стаў глядзець саперніку у вочы… На шчасце, Падкаморы чхнуў магутна двойчы. «Віват!» — сказалі ўсе. Ён дзякаваў ад сэрца І пальцамі пачаў званіць па табакерцы, Што з золата была, з брыльянтавай аправай, З партрэтам унутры манарха Станіслава — Ад караля падарак бацьку ўласнаручны. Яе ён даставаў у кожны момант зручны І звонам знак даваў, што хоча адазвацца. Дык вось замоўклі ўсе, не смелі больш спрачацца А ён сказаў: «Браты і шляхта дарагая! Таму, што форум паляўнічых — поле з гаем, Дык гэтых спраў у хаце я не вырашаю, А пасяджэнне на наступны дзень склікаю, Бо рэплік на сягоння ўжо даволі. Гэй, Возны! Адклікай на заўтра справу ў поле. А заўтра Граф і паляўнічых больш прыедзе. І пан Суддзя падасца з намі. Так, суседзе? І пані Талімэна, ўсе паненкі, пані Захочуць, думаю, пабыць на паляванні, І Войскі, спадзяюся, рушыць з намі з дому». Пры гэтым табакерку падаваў старому. А Войскі, седзечы ў канцы стала далёкім, Сачыў за ўсім прыжмураным разумным вокам. І хоць яму пытанні моладзь задавала, Бо знаўцаў гэтакіх, як ён, было ўжо мала, Сядзеў зусім без слоў і без ніякіх рухаў, Табаку ў шчопцях важыў, а пасля панюхаў І чхнуў, аж памяшканне загудзела рэхам. Тады прамовіў з лёгкім, гаркаватым смехам: «О, як жа сумна мне старому! Я ў здзіўленні! Бо што ж сказалі б у мінулым пакаленні, Каб у кампаніі такой, як тут мы бачым, Пачаў мірыць хто спрэчку аб хвасце сабачым! І што сказаў бы Рэйтан, каб цяпер прачнуўся? Напэўна б у свой ляхавіцкі склеп вярнуўся! Што б Несялоўскі нам сказаў [10] , які трымае І зараз мо найлепшыя на свеце зграі І мае сотні дзве стралкоў, звычаем панскім, І сецяў сто вазоў у замку Варанчанскім, А столькі год, як той манах, сядзіць удому, І нельга упрасіць яго ўжо ў лес нікому — Белапятровічу і то паслаў адмову! [11] Чаго ж яму чакаць ад сённяпшяга лову? Было б прыгожа, каб ён, пан старога роду, Ганяць па полі шаракоў, як вы, ўзяў моду! У мой час, пане, згодна мовы паляўнічых, Дзік, лось, мядзведзь ды воўк шляхоцкай быў здабычай А вось без рог, клыкоў ці кіпцюроў звярына Была здабычаю слугі ды селяніна. Ніхто з паноў не ўзяў бы стрэльбы ў рукі потым, Калі б яе спаганіў нехта дробным шротам! Трымалі і хартоў, ды толькі для забавы. Калі з-пад ног шмыгне шарак пасля аблавы, Тады за ім сабак, бывала, выпускалі, А следам панічы на коніках скакалі Пад вокам у бацькоў, што ў той бок ледзь глядзелі, Ні то што каб пасля сварыліся, гудзелі. Дык хай яснавяльможны Падкаморы рачыць Адклікаць той загад і мне няхай прабачыць, Што не магу на гэта ехаць паляванне І што ніколі там нага мая не стане! Завуць мяне Грачэха, а ад часаў Леха За зайцам не ганяўся ні адзін Грачэха!» Тут смех падняўся і гучаў праз час каторы. Усталі з-за стала. Перш рушыў Падкаморы — За важны чын і ўзрост яму тут гонар гэткі. Ён кланяўся старым і дамам, і падлеткам. За ім пайшоў манах, Суддзя — пры Бернардыне. Суддзя ў дзвярах падаў руку Падкамарыне, Тадэвуш — Талімэне, Асэсар — Крайчанцы, А на канцы пан Рэент — Войскай Грэчашанцы. Тадэвуш з маладзейшымі ў гумно падаўся, Ды быў збянтэжаны і думкай заглыбляўся У дзень мінулы і ў здарэнняў чаргаванне: Суседка ля стала, а перад тым спатканне, I асабліва слова «цётка» каля вуха Дакучліва гудзела, быццам тая муха. Хацеў пра Талімэну ў Вознага спытацца, Але без сведкаў не ўдалося з ім спаткацца. І Войскага не бачыў — той без затрымання Падаўся за гасцямі, маючы заданне Адвесці дамам і старэйшым для спачынку Пакоі адпаведныя ў жылым будынку. А маладых Тадэвушу загад быў даны Завесці ў пуню, ў сена торп падрыхтаваны. Праз паўгадзіны ціш была вакол, якая Мо ў кляштары, як змоўкне звон начны, бывае, І толькі вартаўнік у цемры адзываўся. Паснулі ўсе. А сам Суддзя яшчэ не клаўся, Яшчэ ён планаваў наступнага дня справы І будучыя ў полі для гасцей забавы. Загад даў войтам, ахмістрыні, аканомам І ўсім, хто ў доме працаваў і па-за домам, А потым у рахунках дня стаў разбірацца. Нарэшце клікнуў Вознага: час распранацца. Перш Возны пояс зняў з яго шырокі, літы Работы слуцкай [12] — кручаны і віты, Залататканы з кутасамі шляк багаты, А сподам чорна-серабрысты шоўк у краты. Той пояс носяць толькі важныя асобы — На светлы бок днём свят, на чорны — ў дні жалобы. Тут толькі Возны ўмеў яго завязваць, скласці, Дык вось складаў і бараніўся ад напасці: «I што ж, што я сталы занёс сягоння ў замак? Ніякіх страт, а цяжбе новы дан напрамак. За замак жа вядзецца ў нас сягоння справа. З сягонняшняга дня — у нас на замак права, І як бы супраціўны бок не завіхаўся, Я маю доказы, што замак нам дастаўся, Бо хто гасцей у замку за сталом прымае, Той сведчыць, што бярэ яго ці што трымае. Саміх праціўнікаў мы выставім у сведкі. Вядомы мне ўжо не адзін выпадак гэткі». Суддзя ўжо спаў, дык Возны выйшаў ціха ў сені, Ля свечкі сеў і выняў кніжачку з кішэні, Што, быццам малітоўнік, век яму служыла. Гартаць яе было старому вельмі міла. Была гэта ваканда [13] трыбунала: радам У ёй стаялі спісы спраў, што прад урадам Сам Возны выклікаў іх у даўнейшым часе, Ці аб якіх пасля ўжо вестка разышлася. Ваканда для чужога — проста спіс іменняў, А для ўладальніка — вялікі збор здарэнняў. Чытаў і ўспамінаў: Агінскія з Візгірдам, Дамініканцы з Рымшам, Рымша з Вышагірдам, Радзівіл з Верашчакам, Гедрайць з Радултоўскім, З кагалам Абуховіч, Юрага з Пятроўскім, З Міцкевічам Малеўскі і на заканчэнне З Сапліцам Граф. Пераглядзеўшы ўсе іменні, Зноў бачыць справы ўсе, іх ход цікавы, рэдкі, І ажываюць зноў бакі: і суд, і сведкі. І бачыць сам сябе, як некалі, бывала, У сінім кунтушы ён, служка трыбунала, Абпёршыся на шаблю, стол рукой пакажа, Нязгодных выкліча і «сціхніце» прыкажа. Між гэтых дум, малітву шэпчучы, памалу Заснуў апошні ў Княстве Возны трыбунала. Так забаўляліся, жылі ў былыя годы Ў літоўскай ціхай вёсцы, а ў той час народы Сцякалі кроўю і слязьмі, бо ён, Бог войнаў, Акружаны палкамі, гнаў народ свой збройны І спрэжаных арлоў срабрыстых з залатымі То ў Лівію, то зноў між Альпамі крутымі За громам кідаў гром, то ў Піраміды, Табар, Марэнга, Ульм, Аўстэрліц. Смерць, Насілле, Забар Ішлі за ім і перад ім. А тая сіла Пранесла славу заваёўнікаў ад Ніла Ажно на поўнач, дзе ля Нёмна паваротаў Адбілася, нібы ад скал, ад царскіх ротаў, Што сцераглі Літву жалезнаю сцяною Ад весткі для Расіі, як памор, страшное. А ўсё ж не раз навіна, быццам камень з неба, Ў Літву трапляла. Дзед, што рад куску быў хлеба, Бязрукі ці кульгавы, дар прымаў набожна, Але навокал азіраўся асцярожна. Калі ж нідзе ў двары ярмулак не заўважыў, Не бачыў ні салдат, ні ўлады царскай стражаў, Тады казаў, кім быў: салдатам з легіёнаў, Што нёс старыя косці да сваіх загонаў, Бо сіл не меў іх бараніць. О, як прымалі Яго, і як паны і слугі абдымалі І плакалі наўзрыд! Тады, сагрэты ласкай, Ен праўдай дзіўнай забаўляў усіх, як казкай. Казаў пра тое ім, як генерал Дамроўскі З Італіі прывесці хоча корпус польскі Дамоў, сабраўшы сілы на Ламбардскім полі, І як Князевіч жыў у замку Капітолі, І як французам кінуў сто сцягоў крывавых [14] , Здабытых ад патомкаў кесараў шматслаўных, Як з’ехаў Ябланоўскі ў край вясны бясконцай [15] , Дзе цукар вараць і дзе перац спее ў сонцы, А лес цвіце духмяна. З Легіяй Дуная Ён тужыць па сваіх і неграў пакарае. Крадком навіна старца вокал вандравала, І хлопца ў ціхай вёсцы часта спакушала: Лясамі, праз балоты брыў ён ноччу цёмнай І ад пагоні кідаўся ў глыбіні Нёмна, Нырцом да Княжаства Варшаўскага падходзіў, Дзе радасны прыём у землякоў знаходзіў. Ды перш чым адысці, з узгорка ці з каменняў Гукнуў праз Нёман маскалям: «Да пабачэння!» Так перайшлі Гурэцкі, Пац і Абуховіч, Пятроўскі, Абалеўскі, Ружыцкі, Яновіч, Брахоцкі, Міжыеўскія, Бернатавічы І Купсць, і Гедымін… ды ўсіх не пералічыш. Бацькоў, край родны свой, маёмасць пакідалі, Якую цараняты ўміг канфіскавалі. Здаралася, ў Літву з манастыра чужога Манах з’яўляўся і, асмелены нямнога, Газету выпараў з-паміж сваіх шкаплераў, А ў ёй быў спісаны дакладна лік жаўнераў І камандзіраў прозвішчы, чыны і званні, І іх геройстваў або смерцяў апісанні. І першы раз за шмат гадоў сям’я пазнала, Што сына недзе смерць ці пахвала спаткала. Прымаў жалобу дом, не смеючы прызнацца, Па кім яна была, і толькі здагадацца Маглі суседзі. Толькі сум таёмны гэты Ці радасць панская служылі за газеты. Ксёндз Робак гэтакім манахам быў, здаецца. Бывала, што ў пакоі ён з Суддзём запрэцца, Пра штосьці гутарыць, а потым і навіна Расходзіцца ў суседстве. Выгляд Бернардына Казаў, што не заўсёды быў ён служкам Божым І жыў не век за манастырскай агароджай. Над правым вухам меў ён, трохі вышай скроні, Кавалак скуры здзёрты ў шырыню далоні І след у барадзе ад стрэлу ці мо ўдару. — Не мог ля алтара ён так пашкодзіць твару. І не адны шрамы, зрок, голас забіяцкі, А кожны рух яго і голас быў салдацкі. У час імшы, калі з паднятымі рукамі Звяртаўся да людзей, гаворачы «Пан з вамі», То часам павярнуўся гэткім спрытным рухам, Нібы яму «кругом!» скамандваў хто над вухам, І словы літургіі гэткім мовіў тонам, Як быццам не служыў, а кіраваў швадронам. Прыслужнікі заўсёды заўважалі гэта. І ў справах палітычных, што кіравалі светам, Больш Робак разбіраўся, чым у справах веры. У горад часта ездзіў, нейкія паперы Ці пісьмы атрымоўваў, ды ў чужых ніколі Тых пісьмаў не чытаў. І іншых спраў даволі Ў яго было: ён рассылаў ганцоў кудысьці І часта ў ноч ішоў для нейкае карысці, Паноў наведваў і са шляхтаю шаптаўся. Знаёмая была яму і бедната ўся, З сялянамі ў карчме любіў разгаварыцца І ўсё пра розныя падзеі за граніцай. Цяпер Суддзю, што спаў ужо каля гадзіны, Ішоў будзіць, меў, пэўне, важныя навіны. 2
Усе ў Польшчы ведаюць пра цудатворную ікону Багародзіцы на Яснай гары ў Чанстахове. У Літве славяцца цудамі іконы прачыстай дзевы Вострабрамскай у Вільні, Замкавай — у Наваградку, а таксама Жыровіцкай і Барунскай.
3
Расійскі ўрад ніколі ў заваёваных краінах не руйнуе адразу законаў і грамадскіх устаноў, але памалу падкопвае іх указамі. У Маларусі, напрыклад, утрымаўся аж да апошніх часаў Літоўскі Статут, адменены ўказамі. Літве пакінута ўся даўнейшая структура судоў грамадскіх і крымінальных. Па-даўнейшаму выбіраюцца суддзі земскія і гарадскія ў паветах, галоўныя ў губернях. Але дзеля таго, што апеляцыя ідзе ў Пецярбург у шматлікія інстанцыі розных ступеняў, дык пры мясцовых судах застаўся толькі цень даўнейшай традыцыйнай павагі.
4
Войскі (Tribunus) быў некалі на службе апекуном жанок і дзяцей ў часе агульнай мабілізацыі. Ад даўніх часоў чын гэты, без абавязкаў, стаўся тытулярным. У Літве ёсць звычай, што паважаным асобам даецца праз ветлівасць нейкі стары тытул, які праз ужыванне становіцца правамоцным. Называюць, напрыклад, суседзі свайго сябра Абозным, Стольнікам ці Падчашым, перш толькі ў гутарцы і ў карэспандэнцыі, а пасля нават і ва ўрадавых актах. Рускі ўрад не прызнаваў гэтых тытулаў, стараўся іх асмяяць, уводзячы замест іх тытулаванне паводле рангаў сваёй іерархіі, да якой Ліцвіны дагэтуль маюць вялікую гідлівасць.
5
Падкаморы, калісьці службовец выдатны і паважаны, Princeps Nobilitatis стаўся пры панаванні царызму толькі тытулярным. Часам яшчэ судзіў справы аб межах, але ўрэшце і гэту частку юрысдыкцыі страціў. Цяпер бывае замяшчае маршалка і прызначае каморнікаў або павятовых землямераў.
6
Возны, або генерал, выбраны трыбунальскім ці судовым рашэннем з мясцовай шляхты, разносіў позвы, аб’яўляў інтрамісіі, рабіў судовы агляд бягучых спраў, выклікаў актараты і г. д. Звычайна гэту пасаду займала дробная шляхта.
7
Рарог — птушка з сям’і ястрабаў. Вядома, што дробныя птушкі, асабліва ластаўкі, ганяюцца за ястрабамі гуртам. Адгэтуль прымаўка: лятаць, як за рарогам.
8
Шмат кружыць аповесцяў сярод простых рускіх людзей пра чары Банапарта і Суворава.
9
Асэсары ўтвараюць земскую паліцыю павету. Паводле ўказаў, часамі выбіраюцца грамадзянамі, часамі прызначаюцца ўрадам. Тыя апошнія завуцца кароннымі. Асэсарамі завуцца і апеляцыйныя суддзі, але тут гаворка не пра іх. Рэенты актавыя кіруюць канцылярыяй, дэкрэтавыя пішуць прысуды, а ўсіх іх прызначаюць на пасаду судовыя пісары.
10
Юзаф граф Несялоўскі, апошні Навагрудскі ваявода, быў прэм’ерам рэвалюцыйнага ўрада ў часе паўстання Ясінскага.
11
Юры Белапятровіч, апошні пісар Вялікага Княства Літоўскага, прымаў чынны ўдзел у паўстанні пад кіраўніцтвам Ясінскага. Судзіў у Вільні палонных за здраду народнай справе. Чалавек, справядлівы і патрыятычны, вельмі ў Літве паважаны.
12
У Слуцку знаходзілася слаўная на ўсю Польшчу фабрыка залатых тканін і літых паясоў, удасканаленая стараннем Тызенгаўза.
13
Ваканда — вузкая прадаўгаватая кніжачка, куды запісвалі прозвішчы скаржнікаў абодвух бакоў судовай справы паводле парадку рэгістрацыі. Кожны адвакат і возны павінен быў мець такую ваканду.
14
Генерал Князевіч, выпраўлены італьянскай арміяй, перадаў Дырэктарыі здабытыя сцягі.
15
Князь Ябланоўскі, камандуючы Наддунайскай Легіяй, памёр у Сан Дамінга, дзе загінула амаль уся легія. У эміграцыі ёсць некалькі ветэранаў, што засталіся ад той нешчаслівай экспедыцыі, між іншымі, генерал Малахоўскі.
Кніга другая. Замак
Змест: Паляванне з гончымі на асочанага. Госць у замку. Апошні з прыдворных расказвае гісторыю апошняга з Гарэшкаў. Позірк у сад. Дзяўчына ў агурках. Снеданне. Пецярбургскі анекдот пані Талімэны. Новы выбух спрэчкі за Кусага і Сокала. Інтэрвенцыя Робака. Прамова Войскага. Заклад. У грыбы!
Хто з нас юнацкіх год не помніць, як, бывала, Ішоў са стрэльбай полем, свішчучы удала, Калі ні плот, ні вал ніякі не спужае, Калі мяжа не спыніць нават і чужая. Бо у Літве стралок, як тое судна ў моры, Куды захоча, вольна ходзіць па прасторы. Ён, як прарок, глядзіць у неба, дзе ў аблоку Шмат знакаў для стралецкага адкрыта зроку, Або з зямлёй гаворыць, што для мешчаніна Глухая, а яму штось шэпча безупынна. Вось драч на сенажаці рэзка адазваўся I, як шчупак у Нёмне, у траве схаваўся, А тут над галавою раззвінеўся песняй Званочак ранні — жаўранак, вястун прадвесняў. А там арол зашастаў крыллямі над пашай I, як цара камета, вераб’ёў настрашыў. А ястраб, узляцеўшы высака ў блакіты, Трапечацца, як шпількай матылёк прыбіты, I, зайца ўгледзеўшы ці птушку вострым зрокам, Нырне раптоўна долу, быццам зорка ў змроку. Калі ж вярнуцца нам з вандроўкі Бог дазволіць, Каб жыць зноў мірна ўдому, працаваць на полі, У конніцы служыць, што зайцаў даганяе, Або ў пяхоце, што на птушкі стрэльбы мае, Не ведаць іншых, як каса і серп, рыштункаў, Другіх газет, апроч дамашніх разрахункаў? Над Сапліцовам сонейка ўзышло і ўпала На стрэхі, шчылкамі ўглыб пуні завітала. І па зялёным, свежым і пахучым сене, З якога далятала моладзі храпенне, Паўзлі з мігценнем светлым залатыя смужкі З дзіры ў страсе і выглядалі, быццам стужкі. І вось казыча вусны спячых промень ранка, Як каласком дзяўчына, будзячы каханка. Вось вераб’і цвіркочуць, скачучы па стрэхах, Гусак загагаў тройчы, а за ім, як рэха, Увесь птушыны двор стаў адклікацца ў хоры, I статак зарыкаў, выходзячы з аборы. Усталі ўсе. Тадэвуш сну прагнаць не можа, Бо найпазней заснуў. Збянтэжыў, растрывожыў Яго ўчарашні дзень, дык пеўні ўжо запелі, А ён не сплюшчыў вока і ў сваёй пасцелі Круціўся так, што ў сене ледзьве не ўтапіўся. Ён моцна спаў, ды вось ад ветру падхапіўся, Калі старыя дзверы заскрыпелі звонка І бернардын ксёндз Робак стаў ля застаронка. Ён крыкнуў: «Surge, puer!» — і жартліва ўзняты Паказваў пояс свой манаскі вузлаваты. А на дзядзінцы гоман, крыкі, пераклічкі. Стральцы выводзяць коней, пад’язджаюць брычкі, Аж двор таго натоўпу агарнуць не ў сіле. Вось граюць трубы, вось і псярні адчынілі. Сабачы гурт вясёла скача і скавыча, Убачыўшы ўкруг коней, зброю, паляўнічых. Харты перш па дзядзінцы скачуць, як дурныя, Пасля ў аброжкі самі падстаўляюць шыі. Удачу варажылі гэткія прыкметы; І ўсе за Падкаморым рушылі да мэты. Перш егры ехалі адзін каля другога, Але за брамай расцягнула іх дарога. Асэсар з Рэентам трымаліся ўсё ж пары, І хоць ім злосць крывіла час ад часу твары, Вялі размову мірна, з гонарам, як людзі Перад судом, дзе лёс іх вырашацца будзе. З іх слоў не ўбачыш, як заўзятасці ў іх многа. Асэсар вёў Сакола, а Рэент Кусога. На брычках дамы ехалі ў канцы калоны, А побач — моладзі натоўп вясёлы конны. Ксёндз Робак па двары хадзіў павольным крокам, Відаць, чытаў малітвы, але кідаў вокам У бок Тадэвуша. З затоенай усмешкай Даў знак. Тадэвуш да яго пад’ехаў спешна, А ён ля носа пальцам пагражаць стаў строга. І як Тадэвуш ні прасіў тады старога, Каб той сказаў, што гэты знак пагрозы значыў, Ды ксёндз шаптаў малітвы і не растлумачыў. А як пайшоў, каптур націснуўшы на вочы, Падцяў каня Тадэвуш і за браму скочыў. А паляўнічыя якраз паход стрымалі І нерухомай кавалькадаю стаялі. Адзін другому знак маўчаць даваў рукамі, І ўсе з цікаўнасцю глядзелі на той камень, Дзе пан Суддзя стаяў. Ён звера ўжо убачыў І жэстамі рукі загад здалёк тлумачыў. Дык ясна ўсім: стаяць. Адны к яму паволі Асэсар і пан Рэент трухаюць па полі. Тадэвуш быў бліжэй, дык змог іх папярэдзіць; Спыніўся ля Суддзі, каб перш за іх угледзець. Даўно не быў на полі, на сівым прасторы Не бачны заяц між каменняў у разоры. Суддзя паказвае яго — шарак стуліўся, Ля каменя ляжыць, з зямлёю шэрай зліўся, Чырвоным вокам, у свой бок накіраваны, Злавіў варожы зрок і, як зачараваны, Са страху ад яго адняць не можа вока І пад апокай мёртвы быў, нібы апока. Тым часам поле курыцца ўсё бліжай, бліжай, Ляціць на смычы Кусы, побач Сокал хіжы. Тут Рэент і Асэсар «вычха!» ўраз раўнулі I разам з гончымі ва ўзняты пыл нырнулі. А ў час, як заяц быў прадметам інтарэсу, З’явіўся раптам Граф ля замкавага лесу. Уся акруга знала графава дзівацтва, Што ён не мог нікуды на пару сабрацца. Заспаў і сёння, дык вымову даў халопам, Заўважыў паляўнічых і скакаў галопам. Сурдут ангельскі белы свой суконны На вецер расхінуў, а ззаду — слугі конна У чорненькіх брыльках, аж лак на іх ільсніцца, У ботах, куртачках і белых нагавіцах. А слугі, што фарсяць у гэткай вось ліўрэі, Завуцца ў графавым палацыку жакеі. Скакала чвалам цераз поле чарада ўся, Ды Граф заўважыў раптам замак і стрымаўся. Ён першы раз тут быў уранні і не верыў, Што гэта быў той самы мур, да гэткай меры Адсвежыліся ранкам рысы пабудовы. Здзівіў надзвычай Графа выгляд замка новы. Вось вежа, што над ранняю імглой тырчэла, Вышэйшаю здалася мо ўдвая; блішчэла На блясе сонца — дах, як золатам, быў крыты, Вясёлкамі цвілі кавалкі шыб пабітых. Зямлю ахутала туману павалока І скрыла шчыліны і выламы ад вока. Далёкі гону крык, прынесены вятрамі, Адбіўся некалькі разоў паміж мурамі; Прысягу даў бы, што крык з замка, што ў тумане Мур, аднавіўшыся, людскім стаў памяшканнем. Любіў Граф захапляцца кожнай з’явай новай І рамантычнай, як казаў. Ён рамансовай Зваў галаву сваю, але на самай справе Ён быў дзівак. Здаралася, што на аблаве Раптоўна стане і ўгару глядзіць жалосна, Як кот, калі заўважыць вераб’ёў на соснах. Не раз без стрэльбы, без сабак блукаў у гаі, Як дэзерцір, што бездарожжамі кульгае, То пазіраў на хвалі нерухомым зрокам, Як чапля, што ўсю рыбу зжорла б хцівым вокам Такія дзіўныя былі ў яго звычаі. Казалі ўсе, што Графу «трошкі не хапае», Аднак пашану меў, бо пан быў з прапрадзеда, Багач, дабрак для мужыкоў, друг для еуседа І на’т габрэя. Графскі конь убок з дарогі Праз поле пад замковыя пабег парогі. Самотна уздыхнуў Граф, стоячы ля муру, Дастаў паперу і пачаў чарціць фігуру. Аж вось, зірнуўшы ўбок, за дваццаць, можа, крокаў Заўважыў чалавека. Моўчкі адзінока Стаяў ён, рукі ўсунуўшы ў кішэні, Задраўшы галаву, нібы лічыў каменні. Пазнаў яго пан Граф, ды, пэўне, са тры разы Гукнуў, пакуль на кліч той адказаў Гервазы. Быў гэта шляхціц, колішні слуга Гарэшкі, Апошні з тых, якія тут тапталі сцежкі. Стары быў рослы і сівы, твар меў здаровы, Але маршчыністы, пануры і суровы. Даўней са шляхтай весяліўся пастаянна, Ды з дня, ў якім ягонага забілі пана, Гервазы адмяніўся. Хоць гады ляцелі, І Не быў больш на кірмашы, ані на вяселлі. І з той пары ўжо больш не жартаваў ніколі, Ніхто й яго усмешкі ўжо не бачыў болей. Насіў Гарэшкаву ліўрэю беззаменна, Хоць жоўты колер курткі захаваўся дрэнна, Галун зжаўцеў і перастаў іскрыцца, Ды ўсё ж віднеў яшчэ паўкозіц на пятліцах — Гарэшкаў герб. Таму, не дзеля жарту злога, Паўкозіцам празвалі шляхціца старога, Таксама ад прымоўкі, што без перастанку І Ён паўтараў, народ дражніў яго Мапанку Ці Шчэрбам, бо на лысіне рубцоў меў многа А зваўся ён Рамбайла, герба ж быў якога, Не ведалі. Ён Ключнікам тытулаваўся, Бо ключнікам спрадвеку ў замку заставаўся. Дагэтуль пук ключоў ля боку, як калісьці, Насіў на стужцы з кутасамі, хоць карысці Цяпер з ключоў тых не было, бо дзверы замка Даўно стаялі насцеж. Дык замкі і клямкі Прыладзіў да дваіх дзвярэй сваім стараннем І I штодня забаўляўся іхнім адмыканнем. Знайшоў сабе прытулак у адным з пакояў, Хоць мог у Графа жыць у поўным супакоі, Ды ўсюды сумаваў і чуўся слабым, хворым, Аж покуль не вяртаўся зноўку ў гэты хорам. За шапку, Графа ўгледзеўшы, стары схапіўся І сваяку паноў даўнейшых пакланіўся, Схіліўшы лысіну бліскучую пад сонца, Якое асвяціла ўміг рубцоў бясконца. Падходзіў, гладзячы яе, яшчэ раз нізка І Прыгнуўся і сказаў: «Мапанку, мой паніска! Даруй, што так кажу, мой ясны Графе пане, З прывычкі гавару, а не з неўшанавання. „Мапанку“ прымаўляць Гарэшкі мелі моду, Апошні Стольнік, пан мой, так казаў заўсёды. Ці праўда, што, мапанку, сталі вы скупіцца На суд і замак здумалі аддаць Сапліцам? Не верыў я ды чутка гэта ходзіць вокал». Тут, гледзячы на замак, уздыхнуў глыбока. «А што ж тут, — Граф сказаў,— за дзіва? Кошт і нудна. Хачу канчаць, ды мо сумысля так марудна Вядзецца справа. Ведае стары: знуджуся, Не вытрымаю доўга. Сёння ўжо здаюся, Прыму умовы згоды так, як суд падкажа». Гервазы ўскрыкнуў: «Згоды? Што пан гэта кажа?! З Сапліцамі, мапанку, згода? — Тут скрывіўся, Як быццам сам сваёй гаворцы задзівіўся. — З Сапліцам згода! Што, мапанку, гэта хіба Жарт! Замак, вечная Гарэшкава сяліба Сапліцам пераходзіць! Хай пан толькі рачыць З каня сысці. Няхай пан толькі сам убачыць! Не знаеш, пан, што робіш! Не ўпірайся, пане, Злазь, пан!» — І стрэмя ў рукі ўзяў для прытрымання. Пайшлі у замак, сталі пры ўваходзе ў сені. «Вось тут, — сказаў Гервазы, — ў пышным акружэнні Паны у крэслы, паабедаўшы, сядалі. Сялян мірыў тут пан, а часам дні бывалі, Што ён расказваў нешта весела і складна Ці слухаў жарты і аповесці спагадна. А моладзь фехтавала на двары заўзята, А не, дык аб’язджала маладых бахматаў». Далей стары працягваў: «Вось пад тым скляпеннем Няма ў паркеце залы гэтулькі каменняў, Якую колькасць бочак він яна глынула. На паясах іх шляхта з пограба цягнула, Прыбыўшы к нам на імяніннае гулянне, Або на сейм, на сеймік ці на паляванне. А вунь на хорах там капэлія стаяла, Яна ў арган і іншыя інструменты іграла [16] . Як мы ўзнімалі чары, трубы безупынна, Як судным днём раўлі, а тосты гучна, чынна Ішлі чаргой: найперш за караля, а далей За прымаса, за каралеву выпівалі, Пасля ў чэсць шляхты і ўсяе Рэч Паспалітай. А там ужо, за пятай шклянкаю дапітай, „Кахаймася“ пілі ўжо ўсе без затрымання, І тост, пачаты ўдзень, канчаўся толькі зрання, Калі запрэжак падрыхтованых багата Чакала, каб адвезці кожнага дахаты». Пайшлі далей. Гервазы моўчкі ў задуменні То зрок запыніць на сцяне, то на скляпенні: Яго ўспамінаў розных хваля агарнула, Здавалася, хацеў сказаць: «Усё мінула!» То галавой кіўне, а то махне рукою, Відаць, што згадкі не давалі супакою. Відаць, іх адганяў; аж крокі затрымалі Наверсе, у люстэркавай вялікай залі, Дзе ад люстэркаў засталіся толькі рамы, Без шыбаў вокны, галерэя супраць брамы. Схіліў стары тут голаў ад душэўнай мукі І твар далонямі прыкрыў, пасля зняў рукі, Ды боль і роспач засталіся на абліччы. Хоць Графу тут было ўсё цьмяным, таямнічым, Кранула ўсё ж яго старога хваляванне, Руку яму паціснуў, і тады маўчанне Парушыў той. Падняўшы ўверх руку-правіцу, Сказаў: «Няма, мапанку, згоды між Сапліцам І ўсёй Гарэшкавай крывёй! А пан жа крэўны, Па маці Лоўчыне, як знаеш сам, напэўна, Народжанай другою дочкай Кашталяна, Які быў, як вядома, дзядзькам майго пана. Паслухай пан гісторыю, што адбылася Ў тваёй сям’і, вось тут не ў вельмі даўнім часе. Нябожчык Стольнік, пан мой, знатны пан, мой пане, Які ў павеце ў самай большай быў пашане, Дачку красы анёльскай меў, таму нямала Багатых панічоў рукі яе шукала. Між шляхтай славіўся тады задзіра знаны, Сапліца Яцак, Ваяводаю празваны, Бо ён сапраўды многа ў ваяводстве значыў: У ім правадыра ўвесь род Сапліцаў бачыў, Дык трыста галасоў трымаў ён сільнай воляй, А сам не меў нічога, проч кавалка поля Ды шаблі і вусоў даўгіх, як у нікога. Вось Стольнік заклікаў малойчыка ліхога І ў замку частаваў, бо выбараў парою Ён меў шмат галасоў з сябрамі і раднёю. Пасля таго так абнаглеў Вусач-Сапліца, Што ўздумаў у зяці да Стольніка ўкруціцца. Ужо няпрошаны у замку ён з’яўляўся, А потым, нібы ўдому, ў нас абсталяваўся. Ужо збіраўся сватаць, ды чакаць не сталі І чорнай поліўкай яго пачаставалі [17] . Як быццам Стальнічанцы ён упаў у вока, Ды ад бацькоў таіла пачуццё глыбока. Было ўсё гэта пры Касцюшцы. Пан збіраўся За „Трэці май“ змагацца, з шляхтаю звязаўся І да канфедэратаў браць хацеў напрамак, Ды раптам уначы Маскаль напаў на замак. Ледзь быў час выпаліць з марціры на трывогу, Ход ніжні заваліць, і вось — прымай аблогу! У замку быў пан Стольнік, я, паненка, паня, Кухмайстар і два кухты, п’яныя дазвання, Ксёндз, лёкай, гайдукі чатыры — больш нікога. Мы з стрэльбамі — да вокнаў. Вораг ля парога „Ура!“ крычыць і рвецца сілаю вялікай. Мы ў дзесяць стрэльбаў пальнулі: а хто вас клікаў! Усё закрыла цемра. Слугі знізу білі, А з гэтай галерэі пан і я палілі. Ішло ўсё вельмі спраўна, хоць і у трывозе. Ляжала дваццаць стрэльбаў тут вось на падлозе, Мы выстралім з адной, другую нам падносяць — Ксяндзу заняцца гэтай справай давялося, Таксама пані і паненцы і дзяўчатам. Стралялі тут мы ўтрох няспынна і заўзята. А маскалі тым часам куль не шкадавалі, Мы зрэдку, але метка ім адказ давалі. Разы тры гэта хамства дзверы штурмавала, Ды з кожным разам трое ногі задзірала. Тады ўцяклі пад свіран, а ўжо быў і ранак. Пан Стольнік выйшаў радасны з ружжом на ганак І, як салдат які, матнуўся ў завуголлі, Ён стрэл даваў і не мыляўся аніколі — Кашкет за кожным разам у траву валіўся. Пасля таго ўжо ўвесь атрад да сцен туліўся. Убачыўшы, што вораг топчацца трывожна, І што яго ўручную выбіць будзе можна, Пан шаблю ўзяў і гучна слугам даў наказы; Звярнуўшыся ка мне, сказаў: „За мной, Гервазы!“ Тут бахнуў стрэл з-пад брамы. Стольнік заікнуўся, Пачырванеў, збялеў, крывёю папярхнуўся. Тады заўважыў я насупраць сэрца пляму, А пан з хістаннем паказаў рукой на браму. Пазнаў я зразу лотру! Я пазнаў Сапліцу Па росце і вусах! Ён толькі мог рашыцца На гэткі крок! Я бачыў! Стрэльбу ўверх узняўшы, Стаяў латруга. Дым яшчэ не быў апаўшы, Калі я ўзяў яго на цэль. Ён быў, як скамянелы. Я стрэліў аж два разы, і абодва стрэлы Не трапілі. Са злосці маху даў ці з жалю… Як глянуў — пан не жыў… наўкол лемантавалі». Тут змоўк стары Гервазы і слязьмі заліўся, І так канчаў: «Маскаль на дзверы наваліўся, А мне са смерцю пана розум адабрала, І што было вакол, не разумеў ні мала. На шчасце выручыў нас пан Парахвяновіч, Міцкевічаў прывёўшы дзвесце з Гарбатовіч, А шляхта там навокал — чалавек у чалавека, І на Сапліцаў маюць злосць яшчэ спрадвеку. Так згінуў пан набожны, пан вялікай славы, Што меў у родзе крэслы, стужкі і булавы, Сялянам бацька, шляхце брат. З яго асобай Загінуў род. Не меў ён сына, хто б над гробам Адпомсціць прысягнуў; у кроў з ягонай раны Я меч свой памачыў, Сцізорыкам празваны. (Пан, пэўне, чуў пра мой Сцізорык, ён быў слаўны На сеймах, сейміках у часе старадаўнім.) Я вышчарбіць яго пакляўся на Сапліцах І стаў усюды з імі пры сустрэчы біцца. У спрэчцы двух забіў і двух у паядынку, А аднаго ў драўляным падпаліў будынку, Як з Рымшам на Карэлічы наезд рабілі. Ён спёкся, як пяскар; вушэй жа, што згаліў я, І не злічу, і толькі з іх адзін застаўся, Што з памяткай маёй дагэтуль не спазнаўся, Бо родны брат таго вось Вусача-Сапліцы Жыве яшчэ, сваім багаццем ганарыцца І межамі сваімі замак закранае, Яго шануюць, бо ён пост суддзі займае. Яму здасце вы замак?! Каб зладзеяў ногі Сціралі кроў Гарэшкаву з тае падлогі? О не! Пакуль яшчэ душа ў Гервазым тлее, Пакуль ён толькі пальцам зварухнуць здалее Сцізорык свой, заўсёды на сцяне вісячы, Датуль Сапліцам замка гэтага не бачыць!» «О! — ўскрыкнуў Граф з паднятымі ўгару рукамі, — Любіў я гэты мур, надгрызены вякамі, Хоць і не ведаў, колькі ён багаццяў крые: Сцэн драматычных столькі, жудасці такія! Як толькі гэты продкаў замак адваюю, Цябе сюды сваім бургграфам накірую. Я зацікавіўся аповесцю тваёю. На жаль, не трапіў я сюды начной парою, — Акрыўшыся плашчом, прысеў бы на каменні, А ты б мне маляваў крывавыя здарэнні. Шкада, што слабы маеш дар апавядання. Чытаў і чуў я шмат вось гэтакіх паданняў. У Англіі, Шатландыі усе палацы І замкі ўмеюць жудасцямі выхваляцца. Амаль у кожным слаўным і магутным родзе Пра здрады і забойствы знойдзеш звестак годзе, А помста ў новыя зыходзіць пакаленні, А вось у Польшчы — рэдкасць гэткія здарэнні. Я чую, як ва мне Гарэшкаў кроў зайграла, І справа гонару мне яснай зараз стала. Вось так! Перагаворы я сарву з Сапліцам, Гатоў на шпагах з ім ці пісталетах біцца За гонар свой!» Тут рушыў урачыстым крокам, А ўслед ішоў Гервазы і ўздыхаў глыбока. З сабой гаворачы, ля брамы Граф спыніўся, На замак глянуў, ля каня замітусіўся І так заканчваў сам з сабой бяседу: «Мне жаль, што жонкі не прыйшлося мець суседу, Або дачкі, ў якую мог бы закахацца, А потым немагчыма з ёй было б пабрацца. Вось новы вузел зблытаў бы апавяданне: Тут — сэрца, там — сумленне! Помста і каханне!» Так шэпчучы, даў шпоры, ў бок двара падаўся, А тут гурт паляўнічых з лесу паказаўся. Любіў Граф паляванне, ледзь стральцоў убачыў, Забыўся ўміг пра ўсё, да іх насустрач скача, — Мінае браму, плот, гарод. На павароце Зірнуў і запыніў каня пры плоце. Быў сад. Уздоўж стаялі дрэвы рад ля рада І зацянялі плошчу поля. Сподам — грады. Капуста да зямлі тут лысіны зніжае, Нібы пра лёс гародніны ўсё разважае. Там боб струкі свае ўплятае моркве ў косы І тысячай вачэй за ёю сочыць скоса, А там залоціцца на сонцы кукуруза I дзе-нідзе гарбуз з бацвіння выпнуў пуза, Залезшы па сцябліне са сваіх загонаў У госці да натоўпу буракоў чырвоных. На ўзмежках гэтай рознаколернай паляны Шарэнгамі, як войска, лес стаў канапляны. Гародных кіпарысаў водар, ліст зялёны З’яўляюцца для град надзейнай абаронай, Бо гадзіна не смее праз лісты прабрацца, А вусені-пачвары паху іх баяцца. А далей мак узняў бялявыя сцябліны, На іх як быццам рой рассеўся матыліны, Трапечучыся крыльцамі,— у іх мігценні Гараць вясёлкі ды каштоўныя каменні — Такім багаццем колераў мак позірк кліча. Між кветак, як між зорак месяца аблічча, Сланечнік велічны багаты расцвітае І цэлы дзень за сонцам твар свой павяртае. Пад плотам грады без кустоў, без дрэў і кветак — Гарод на агуркі займае ўвесь палетак. Прыгожа выраслі і лісцем лапушыстым Пакрылі плоіпчу, быццам дываном пушыстым. Сярэдзінай дзяўчына ў ранішнім адзенні Ішла, а зелень ёй сягала па калені. Сыходзячы ў барозны, быццам не ступала, А па лістах плыла і ледзь-ледзь іх кранала. На скронях пад брылём шырокім саламяным Дзве стужкі колерам ірдзеліся румяным У пасмах светлых валасоў яе дзявочых. Трымала кошык на руцэ. Спусціла вочы, Руку наставіла, як быццам для хапання, Нібы дзяўчо, калі ў купальні гнацца стане За рыбкаю свавольнай. Так уздоўж загонаў Згінаецца з кашолкай над гурком зялёным, Які кране нагою ці прыкмеціць вокам. Пан Граф, які заўважыў з’яву ненарокам, Цішком стаяў. Жакеям, што ўслед над’язджалі, Рукой даў знак спыніцца, дык і тыя сталі. Ён шыю выцягнуў, глядзіць, як той дзюбаты На варце журавель, старанна тым заняты, Каб толькі не заснуць, як гурт адпачывае, І камень у падкурчанай назе трымае. Ды вось пачуўся Графу шэлест каля скроні. Быў гэта Робак і трымаў ён у далоні Падняты ўверх манаскі пояс вузлаваты: «Гуркоў вам хочацца? Іх тутака багата! Не лезь у шкоду, пане, бо на гэтым полі Чужы ўраджай, тваім не быць яму ніколі!» I, пальцам строга паківаўшы, ўбок падаўся. Дык і пан Граф тут доўга ўжо не заставаўся. Хоць засмяяўся, ды не рад быў перашкодзе. Вярнуўся вокам у гарод, але ў гародзе Яе ўжо не было, і толькі у аконцы Мільгнула сукня, стужка ўспыхнула на сонцы На градах знаць, якой трымалася дарогі, Бо цёмны ліст, які кранулі яе ногі, Падняўся ўгору, задрыжаў і стаў на месца, Так, як вада, калі к ёй птушка дакранецца. І толькі, дзе стаяла, кошычак з ракіты Угору дном ляжаў, са сполаху забыты. Гуркі згубіўшы, ён на лісці затрымаўся І на зялёнай хвалі лёганька хістаўся. Праз момант навакол было бязмоўна, глуха; На дом Граф пазіраў, напружваючы вуха, І думаў, а жакеі воддаль нерухома Стаялі. Раптам у глухім маўклівым доме Пачуўся шум і гоман, потым крык вясёлы, Як у вуллі, калі ў яго ўлятаюць пчолы: Быў гэта знак, што госці едуць з палявання І чэлядзь завіхаецца наконт снядання. Ва ўсіх пакоях рух, бо слугі ў той хвіліне Стаўлялі ежу і бутэлькі, і начынне. Зялёных вопратак мужчыны не змянялі, А ў тым, у чым прыйшлі, закусваць пачыналі З талеркамі ў руках расходжвалі свабодна Ці, вушакі падпёршы, гутарылі згодна. Суддзя і Падкаморства ля стала, паненкі ж Шапталіся асобна воддаль каля сценкі. Не той быў лад, як пры вячэры ці абедзе, Такая мода за граніцай выйшла недзе. Суддзя, хоць звычаю таго не пахваляе, Ды рад не рад, яго аднак жа дазваляе. Мужчын і дам асобнай частавалі ежай: Разносіць посуд пачалі для кавы свежай, Дык на падносах, хораша размаляваных, Дыміўся рад пахучых чайнікаў бляшаных, Стаялі пазалочаныя філіжанкі, А побач — дробныя гарнушкі для смятанкі. Няма такой, як наша, кавы ў іншым краі, Бо ў Польшчы, дзе жывуць старыя абычаі, Жанчына ў доме адмысловая бывае, Кавяркай званая. Яна і здабывае У горадзе або ў віціннікаў [18] зярняты І варыць так, як кажа вопыт ёй багаты, Каб кава моккай пахла, як бурштын ірдзела, Чарнела, як вуголь, і вязкасць мёду мела. Вядома, чым для кавы добрая смятана, На вёсцы ёсць яна. Кавярка, ўстаўшы рана, Паставіць чайнікі, ў малочную ступае І лёгка свежы белы цвет збанкоў згартае У дробненькі прыгожы посуд філігранны — Для кожнай філіжанкі свой вяршок смятанны. Старэйшыя з жанчын пілі ўжо каву зранку, Цяпер другі напітак мелі пры сняданку, Напітак, на які ніхто не гляне крыва: Гарачае з вяршкамі, з свежым сырам піва. А для мужчын ляжала розная вяндліна: Гусяціна, валовіна, язык, свініна Найлепшага гатунку, спосабам мясцовым Увэнджаная дбайна дымам ядлаўцовым. А на астатак зразы чэлядзь падавала. Дык вось як снедалі ў Суддзі ў той час, бывала. У дзве святліцы побач разышліся госці. Пры століку малым старыя ягамосці Вялі бяседу перш аб справах гаспадарскіх, А потым аб законах і указах царскіх. Крануў пан Падкаморы і вайны пытанні, І вывады свае рабіў і меркаванні. Вайшчанка акуляры сінія ўзлажыла І Падкаморысе на картах варажыла, А моладзь абмяркоўваць стала паляванне. Гуторылі спакойна ўсе, без хвалявання, Бо Рэент і Асэсар, роўныя ў рыхтоўцы Страляць і звера гнаць, вялікія прамоўцы, Маркотныя былі, гпядзелі сумна, гнеўна. Так добра пацкавалі, кожны з іх быў пэўны, Што хорт ягоны тут здабудзе перамогу, Ды шнур сялянскай ярыны закрыў дарогу: Шарак нырнуў, і з ім харты з вачэй прапалі, І вось загад Суддзі, каб мігам гон стрымалі, Выконваць мусілі, хоць грызла злосць, трывога. Вярнуліся сабакі, і ніхто нічога Не ведае. ці звер уцёк, ці ў зубы трапіў Абодвум, ці ў адну якую-небудзь ляпу. Пра гэта розна тутка сёння гаварылі, Але сапернікаў ізноў не памірылі. А Войскі па пакоях сноўдаў адзінока І пазіраў, нібы рассеяна, навокал. Удзелу не прымаў ані ў адной бяседзе, Відаць, што думкамі блукаў далёка недзе. Насіў на мухі бітку; пастаіць без руху, Падумае і біткай той прыстукне муху. Тадэвуш з Талімэнай у свабоднай позе Паміж пакоямі стаялі на парозе. Таму што іх пачуць маглі ў абодвух залах, Дык шэптам гаварылі. Вось яму сказала Тут цётка Талімэна, што жыве заможна, Прытым сказаць амаль з упэўненасцю можна, Што блізкае радство іх між сабой не вяжа, Ды мо радства ніхто наогул не дакажа, Хоць дзядзька і заве яе сваёй сястрою — Так іх бацькі зраднілі даўняю парою. Пасля ж, калі яна ў сталіцы пражывала, Паслуг Суддзі зрабіла розных там нямала, Дык вось дзеля таго ён ганарыўся ёю І зваў ахвотна пры людзях сваёй сястрою, Чаго яна, па дружбе, не забараняла. Тадэвуша ўсё гэта міла хвалявала. Яшчэ багата спраў яны абгаварылі, І здарылася гэта ўсё ў кароткай хвілі. А побач, маючы на ўвазе Асасора, Прамовіў Рэент: «Я казаў япічэ і ўчора, Што ўдацца паляванне сёння ў нас не можа, Яшчэ зарана, бо не ўсё пажата збожжа, І мужыкі сваіх шнуроў не пакасілі, І Графа ўсё няма, хоць мы і запрасілі. А справы ж палявання Граф дакладна знае І правілы заўсёды нам напамінае. Ён за граніцай атрымоўваў выхаванне І варварствам заве такое паляванне, Калі палююць так, зусім без далягляду I без увагі на закон і ўказы ўраду, Калі не ў лік капцы чужыя ні граніцы, І грунт чужы таптаць ніхто ў нас не баіцца. Любой парой стралкі ў нас ходзяць полем, гаем, Палююць на ліса тады, як ён ліняе, Хоць бачаць, як харты рвуць котную зайчыху, Ды мірацца са шкодніцтвам такім паціху. Таму зусім не дзіва, што на нас Граф валіць І кожны раз маскоўскія парадкі хваліць, Бо там цара указы ёсць пра паляванні, Паліцыі нагляд і розныя спагнанні». Тут Талімэна слова мовіла дарэчы, Хусцінкай абвяваючы свой твар і плечы: «Клянуся мамай, — пачала, — у курсе справы Пан Граф. Расію знаю я, парадак там цікавы. Не верылі вы мне, як я не раз казала, Якая строгасць там заўсёды панавала. Не раз у Пецербургу быць мне давялося. О мілы час! А колькі ж згадак засталося! Цудоўны горад! Быў хто з вас мо ў гэтым месце? Я маю ў бюрку план. А мо сюды прынесці? Улетку пецярбургскі свет жыве на дачы, Ў палацыках вясковых (дача — вёска, значыць). Я над Нявой жыла ў палацы адзінока, Не вельмі блізка ды не так, каб і далёка, На ўзгорачку насыпаным, наколькі знаю. Цудоўны домік! План яшчэ у бюрку маю. Вось, на бяду, наняў якраз дом у суседстве Чыноўнік нейкі дробны, што служыў у следстве. Трымаў ён гончых. Ну і даўся ж ён мне ў знакі! Бяда — чыноўнік дробны і яго сабакі! Бывала, ледзь прайдуся з кніжкаю садочкам На месяц глянуць ці падыхаць халадочкам, Ураз бяжыць сабака і хвастом віляе. А можа ён шалёны, хто яго там знае! Спужалася не раз я. Сэрца падказала Бяду мне ад сабак, вось так яно і стала. Калі я з кніжкай выйшла ў сад аднога ранка, Ля ног маіх майго загрыз хорт выхаванка — Баноньчыка! Век буду помніць тую псінку! Мне князь Сукін прыслаў яе дзеля ўспамінку — Разумная і, як вавёрачка, жывая! Яе партрэцік я і сёння ў бюрку маю. Я, смерць яе пабачыўшы, у альтарац’і Самлела, спазмы сталі, сэрца пальпітац’і. Мо больш бяды здарэнне б тое натварыла, Ды вось прыбыў з візітам на той час Кірыла Гаўрылыч Казадусін, сам вялікі лоўчы. Спытаў, як чуюся, — адказ не быў станоўчы. Ён загадаў цягнуць чыноўніка за вушы. Той пабялеў, увесь дрыжыць, ды слухаць змушан. „Як смееш ты, наглец, — крычыць Кірыл грымотна, — Пад царскім носам здзеквацца над ланню котнай?“ Дарма чыноўнік аслупелы заклінаўся, Што паляваць зусім яшчэ і не збіраўся, Што, з іхняй светласці ласкавым пазваленнем, Сабачкам быў той звер, а не аленем… „Ах ты, прахвост, — крычыць Кірыла, — як ты смееш Сцвярджаць, што лепей паляванне разумееш, Чым я сам, Казадусін, царскі егермайстар? Няхай жа нас рассудзіць зараз паліцмайстар!“ Тут клічуць паліцмайстра, следства пачынаюць. „Я, — кажа Казадусін, — гэтым вось сцвярджаю, Што гэта лань, а ён: сабачка, кажа, пане! Скажы, хто знае лепш звяроў і паляванне!“ А паліцмайстар знаць парадак справы змушан — Здзівіўся вельмі той зухваласцю чынушы, Набок яго адвёў і стаў, як брату, радзіць Прызнацца да віны і гэтым грэх загладзіць. Змякчэлы лоўчы абяцаў, што ён прадставіць Цару ўсю справу, дык і суд мо кару збавіць. У выніку вяроўкі гончым прысудзілі, А пана іх аж на два тыдні пасадзілі. Пасля таго было нам на ўвесь вечар смеху, Бо хтосьці анекдот прыдумаў на пацеху Аб тым, як лоўчы за сабачку заступаўся. І ведаю напэўна, што й сам цар смяяўся». Абапал смех паўстаў. У той час з Бернардынам Суддзя граў у мар’яш. Ксёндз, страціўшы ўсе віна, Ужо ледзь дыхаў, і Суддзя канчаць збіраўся, Але даслухваннем аповесці заняўся Настолькі, што, угору галаву задраўшы І карту для біцця ў руцэ прырыхтаваўшы, Сядзеў без руху і ксяндза трывожыў гэтым. Пачуўшы заканчэнне, ход зрабіў валетам I, смяючыся, так сказаў: «Няхай хто хоча Ці немцаў хваліць, ці з Масквой нам лезе ў вочы, Няхай Велькапаляны вучацца ад Швабаў Судзіцца за лісу, казённых клікаць драбаў, Каб гончага чужога захапіць у гаі. У нас старыя, Богу дзякаваць, звычаі, Халае нам звярыны, хопіць для суседства, За справы гэткія мы не праводзім следства. І збожжа ў нас даволі, не агаладаем, Калі сабакі полем прабягуць ці гаем, А ніў сялянскіх нельга нішчыць паляваннем». Тут адазваўся Аканом: «Маспане, Не трэба патураць вясковаму народу, Бо мужыкі і рады, як да іх у шкоду Ускочыць хорт. Хай дзесяць каласочкаў жыта Саб’е, то пан капу даеш, і то не квіта, Ці раз яны ў прыдатак талер атрымалі. Павер мне, пан, што абнаглеюць, калі далей…» Але далейшых разважанняў Аканома Не мог Суддзя пачуць, бо тут падняўся гоман, Абапал пачалося гутарак з дзесятак, Апавяданняў, жартаў, спрэчак на астатак. Тадэвуш з дамаю, забытыя усімі, Сябе ўсё ж помнілі. Гаворка зноў між імі Пайшла. Тадэвушу жарт пані спадабаўся, Дык ён ёй кампліменты выказаць стараўся. Тьм часам Талімэна голас суцішала, А ён, нібы таму, што так шумела зала, Не мог пачуць, дык прыхінуўся бліжай тварам, І скронь жанчыны любым палыхнула жарам. Ен прагна вуснамі лавіў суседчына ўздыханне І вокам ясных воч яе праменяванне. І вось мільгнула ім між вуснамі знянацку Перш муха, а за ёю скураная «цацка». У Літве даволі мух. Вядуцца між другімі Такія, што шляхоцкіх атрымалі імя. Па колеру і форме быццам тая ж муха, Аднак шырэйшая за іншых, з большым брухам, Лятаючы, гудзе дакучліва і звонка, Такой не спыніць павучыная пляцёнка, А ў сетку ўблытаная, тры дні будзе рвацца, Ёй сіл хапае нават з павуком змагацца. Праверыў гэта Войскі і даўно даводзіў, Што з гэтых мух звычайны дробны род паходзіў, Што мухі гэтыя — нібы для рою маткі, Што з іхнім вынішчэннем згінуць мух астаткі. І хоць ні ахмістрыня, ані ксёндз вясковы Не вельмі верылі ў той вывад навуковы І думалі па-свойму аб мушыным родзе, Стары знішчаў іх пільна пры любой нагодзе — Ледзь муху ўбачыў гэткую, забіць стараўся. І вось яму над вухам «шляхціц» той азваўся. Два разы Войскі пляснуў, але не пацэліў, Махнуў яшчэ, аж шыбы ледзь не паляцелі. Ад стукату такога муха у трывозе, Убачыўшы людзей, што сталі на парозе, Рашыла хутка прашмыгнуць паміж іх твараў, І тут жа Войскі біткаю па ёй ударыў. Так моцна пляснуў, што адскочылі галовы, Як быццам дрэва гром разбіў на дзве паловы; Абое з сілаю аб вушакі даліся, Што сінякі пасля таго ў іх засталіся. На шчасце, не зважаў ніхто, бо ў гэтым часе, Пасля спакойнай, хоць і шумнай, пачалася Гаворка бурная, аж перайшла у крыкі. Так гоніць лесам ліса гурт стральцоў вялікі: Чуваць трэск лому, стрэлы, рэдкі брэх сабачы, Аж раптам нехта нечакана дзіка ўбачыў, Даў знак, і гул падняўся ў паляўнічай гушчы, Як быццам загудзелі дрэвы ва ўсёй пушчы, — Так з гутаркай бывае — роўненька пляцецца, Пакуль, як на дзіка, на нешта не наткнецца. Тут дзікам гутаркі працяг быў спрэчкі ўпартай, Ці хорт Асэсараў, ці Рэентаў больш варты. Усё трывала толькі міг, ды ў той кароткай хвілі Адзін другому гэткіхслоў нагаварылі, Што вычарпалі раптам спрэчкі ўсе тры часці: Насмешкі, гнеў, абразу — толькі рукі ўскласці. Шугнулі ўсе да іх з суседняга пакоя, Не тоўпячыся ў дзверы, бурнаю ракою, І пару маладых, падобную да Бога, Да Януса двухтварага, змялі з парога. Тадэвуш з Талімэнай ледзь свае прычоскі Паправілі, як сціх той крык і гоман порсткі, І толькі смех і шматгалосы шум застаўся. Зноў мір настаў, бо ў сварку Робак умяшаўся: Хоць пажылы, ён быў прысадзісты, плячысты, Дык вось, калі падбег Асэсар да юрыста, Калі абодва ўжо махалі кулакамі, Схапіў іх каўняры абедзвюма рукамі І двойчы моцна стукнуў іхнія галовы, Як яйкі на вялікдзень, потым, без размовы, Раскінуў хутка рукі ўбок дарожным знакам І ў два куты пакоя кінуў забіякаў. Праз момант так стаяў з прасцёртымі рукамі I «Pax, — казаў ім, — Pax vobiskum, мір між вамі!» Хоць гэта ім было не вельмі да спадобы, Але, з пашаны да духоўнае асобы, Ўсё ж засмяяліся. Пасля ж такое спробы Больш не пасмелі пры манаху задзірацца. А той, убачыўшы, што гнеў пачаў сцішацца, Трыумфу не шукаў у тым, што здзейсніў міры, Больш слова не сказаў ніводнаму задзіры, Каптур паправіў, рукі залажыў за пояс І моўчкі выйшаў. А тым часам у пакоі Суддзя і Падкаморы між двума бакамі Стаялі. Войскі выступіў, развёў рукамі, Ен раптам, быццам разагнаў сваю дрымоту, Паправіў вус сівы і абцягнуў капоту, А вока ўсіх прысутных мігам ахапіла. І дзе яшчэ быў шум, ён, быццам ксёндз крапілам Сцішаючы, памахваў біткай скураною, Пасля, падняўшы тронкі па-над галавою, Нібы жазло маршалка, аб’явіў маўчанне: «Суцішцеся, — казаў,— трэ’ж мець апанаванне. Вы, паляўнічыя найлепшыя ў павеце, Нязгоды вашай прыклад майце на прыкмеце! Надзея краю, наша моладзь дарагая, Што ўжо і так пра славу пушч не вельмі дбае, Калі ў яе і зараз лоўля не ў пашане, Пасля зусім закінуць можа паляванне, Убачыўшы, замест братэрскае нарады, Адны нязгоды пасля лоўлі, спрэчкі, звады. Дык слухайце мяне, старога: не палічыш, Якіх і дзе, і колькі знаў я паляўнічых. Я шмат разоў судом судзіў іх палюбоўным. Ну хто ў лясах літоўскіх Рэйтану быў роўным Ці то зрабіць аблаву, ці сустрэцца з зверам? З Белапятровічам каго мы зараз змерым? Хто гэтак, як страляў Жагота, можа стрэліць, Што ў зайца на бягу мог з пісталета ўцэліць? Бывала, Тараевіч, ідучы на дзікаў, Не браў з сабою іншай зброі, апроч пікаў. Будрэвіч браўся ўпол і з медзвядзём, бывала. Дык вось якіх герояў наша пушча знала! А паспрачаўшыся, як справу разбіралі? Ды суддзяў набіралі і заклад стаўлялі. Агінскі за ваўка прайграў валок сто лесу, Тры вёскі Несялоўскаму барсук звёў к бесу. І вам жа можна весці справу даўнім ладам, І спрэчку меншым, хай сабе, рашыць закладам. Гаворка — вецер, ёй канца на век не будзе, А дзеля зайца языка не варта трудзіць, Дык выбірайце зараз палюбоўных суддзяў, І іх рашэнне хай для вас законным будзе. Я папрашу Суддзю, каб ён дазволіў еграм Закончыць гон, каб на’т звярына ў збожжа ўбегла, І ласку гэту атрымаць я спадзяюся». Сказаўшы гэта, да кален Суддзі нагнуўся. «Каня! — ускрыкнуў Рэент, — я каня са збруяй Стаўляю і абавязацельства бяру я Суддзі ў salarium аддаць пярсцёнак гэты!» «А я, — сказаў Асэсар, — здам для той жа мэты Аброжку з яшчура — цудоўная работа! Шаўковы павадочак, колцаў пазалота, Каштоўны камень — ззяе ўсё здалёк і свеціць. Калісьці ў спадчыну мо атрымалі б дзеці, Каб ажаніўся. Даў яе мне, каб вы зналі, Князь Домінік [19] , калі мы раз з ім палявалі Ды з Маршалам Сангушкам і з тым генералам Меенам [20] . Што мая там псярня вытварала, Паверыць трудна. Вось была, скажу вам, штука: Аж шэсць зайцоў мая злавіла запар сука! А гэта адбылося на Купіскім полі. Князь Радзівіл не бачыў гэткага ніколі, З каня сышоў, абняў маю харціху Каню І тройчы ў лоб пацалаваў на знак прызнання, А потым, тройчы пляснуўшы рукой па пысцы, Сказаў: „Дык будзь цяпер княгіняю Купіскай“. Вось так Напалеон сваім маршалам многім Даў тытулы князёў ад месцаў перамогі». Абрыдла Талімэне гутарка ўся скора, Хацела ў лес пайсці, падшуквала партнёра. Зняла з калочка кошык. «Вам, панове, мусіць, І дома добра, я дык на рыжкі прайдуся, Прашу са мной, хто ласкаў», — ветліва сказала І шаль чырвоны з кашаміру завязала. Руку падкамаранцы падала, другою Фальбоны прыўзняла, перш чым ступіць нагою. Тадэвуш у грыбы за ёй падаўся следам. Суддзя быў рад праходцы той перад абедам, У ёй ён бачыў спосаб на сцішэнне крыкаў. «Прашу у лес, панове! — весела заклікаў, — Хто сёння з вас рыжка найлепшага дабудзе, З найпрыгажэйшай побач той абедаць будзе Сам выбярэ яе. А калі знойдзе дама, Найпрыгажэйшага хай выбера таксама!» 16
У даўнейшых замках стаўлялі на хорах арган.
17
Чорная поліўка, паданая на стол хлопцу, які сватаўся, азначала адмову.
18
Віціны — гэта вялікія судны на Нёмане, якімі ліцвіны карыстаюцца для гандлю з прусамі, сплаўляючы збожжа і атрымоўваючы ўзамен каланіяльныя тавары.
19
Князь Дамінік Радзівіл, вялікі ахвотнік да палявання, эміграваў у Княства Варшаўскае і за ўласны кошт паставіў полк кавалерыі, якім камандаваў. Памёр у Францыі. На ім згасла мужчынская лінія князёў з Алыкі і Нясвіжа, найбольшых магнатаў у Польшчы і, пэўне, у Еўропе.
20
Меен праславіўся ў нацыянальным паўстанні ў часы Касцюшкі. Дагэтуль паказваюць пад Вільняй Меенаўскія акопы.
Кніга трэцяя. Заляцанні
Змест: Графаў паход у сад. Таямнічая німфа пасе гусей. Падабенства грыбнікоў да элізейскіх ценяў. Гатункі грыбоў. Талімэна ў Святыні дум. Нарада ў справе Тадэвута. Граф — пейзажыст. Мастацкія заўвагі Тадэвуша пра дрэвы і хмары. Графавы думкі наконт мастацтва. Звон. Білецік. Мядзведзь, маспане!
Вярнуўся Граф, але прытрымваў верхавога І на гарод глядзеў. Там не было нікога, Ды вось яму здалося, быццам у акенцы Ізноў мільгнула штосьці ў беленькай сукенцы, І нешта лёгкае зляцела ў зеляніну I, прашмыгнуўшы цераз грады, праз хвіліну Паміж зялёнымі свяцілася гуркамі, Як свеціць промень сонца, трапіўшы часамі, З-за хмар на крэмень палявы ў заранай скібе Ці ззяе між травы ў вады маленькай шыбе. Граф злез з каня, адправіў слуг, што сталі ззаду, А сам пачаў крадком скіроўвацца ў бок саду. Знайшоў дзіру ў паркане і не без напору Праціснуўся ў гарод, як воўк які ў абору. Няшчасцем закрануў куст агрэсту сухога. Гароднічка спужалася, і хоць нічога Вакол сябе не ўбачыла, ды ў момант вока Ускочыла і апынулася далёка. А Граф між шчаўя конскага, паміж павою Праз лапушыную густэчу поўз травою, Скакаў, як жаба, і, падкраўшыся ўжо блізка, Заўважыў від цудоўны ў ясных сонца бліках. Раслі ў той палавіне саду вішні зрэдку, А паміж імі мешанка на ўсім палетку: Пшаніца, кукуруза, боб, ячмень вусаты, Гарошак, проса, кветкі, рад кустоў пукатых Гародчык гэты зрыхтавала ахмістрыня, Калісьці слаўная ў акрузе гаспадыня, Какошніцкая, з дому Ендыкавічанка, Для свойскіх птушак. Гэта вось дзялянка — Адкрыцце цэлае. Той спосаб беззаганны Спярша быў толькі ёй самою скарыстаны І найбліжэйшымі сяброўкамі ў сакрэце, Аж покуль каляндар не раструбіў па свеце Пра «Спосаб супроць шулякоў, або Сакрэты Гадоўлі свойскай птушкі» — пра гародчык гэты. Дык вось ледзь толькі певень, вартаўнік кашлаты, На месцы стаўшы з дзюбаю ўгару паднятай І грабяністы чуб звярнуўшы трохі бокам, Каб тым лягчэй нацэліцца ў нябёсы вокам, Заўважыць дзесьці ў хмарах ястраба цень буры І ўскрыкне — ўміг хаваюцца ў садочак куры, А нават гусі, павы, і лятуць ад страху У сховак гуртам галубы з крутога даху. Цяпер быў без драпежнікаў блакіт высокі, Ён толькі дыхаў жарам сонечнае спёкі, Дык птушкі халадок знайшлі ў сваім садочку, Ляжаць на мураве, купаюцца ў пясочку. Сярод галоў птушыных у высокім зеллі Галоўкі дробныя дзіцячыя бялелі І шыйкі голыя да плечак. З дзецьмі тымі Была дзяўчына з валасамі больш даўгімі. За дзетварой сядзеў паўлін. Нібы ў вясёлцы, Свяціліся ў яго хвасце кругі і колцы. Галоўкі дзетак на тым фоне цёмна-сінім Блішчэлі асабліва, быццам на карціне, Абведзеныя кругам воч паўліных гожа, Што, як вяночак з зор, прасвечвалі між збожжа, Між палак кукурузных, распусціўшых коскі, Між траў ангельскіх, маляваных у палоскі, І між каралаў шчыру, што з зялёным слязам І колеры, і формы скрыжавалі разам, Як быццам срэбра з золатам пераплялося, Накшталт заслоны лёгкай з кветак, траў, калосся. Над гушчаром бадылля, кветак, зеляніны Узняўся балдахін імглісты матыліны — Рой лёгкіх бабак, што трасуць на небе сінім Празрыстым светлым крыллем, быццам павуцінне. Калі яны ў паветры ўюцца лёгкім пухам, Хоць бзыкаюць, здаецца, што вісяць без руху. Дзяўчына ўзмахвала пучком уверх узнятым, Як быццам з пер’я страўса, веерам багатым, Падумаў бы, што ім дзяцей абараняла Ад залатога матылёў дажджу. Трымала Апроч таго ў другой руцэ прадмет якісьці І дзецям па чарзе давала піць ці ўгрызці Таго чагосьці залацістага крутога, Падобнага зусім да Амальтэі рога. Хоць так занятая, а ўсё ж не давярала Кусту, што шалясцеў, і ў той бок пазірала. Не ведала, што вораг абышоў здалёку І вужам праз загоны поўз з другога боку. Вось выскачыў з былля. Убачыла — быў блізка, Праз град чатыры мо, і кланяўся ёй нізка. Дык адвярнулася, рукамі узмахнула І спуджанаю краскай з месца пырханула, Ступнямі лёгкімі мільгнуўшы над гародам. Тут дзеці, спуджаныя Графа надыходам І ўцёкамі дзяўчыны, крыкнулі трывожна. Пачула, зразумела, што ніяк не можна Дзяцей малых пакінуць у перапалоху. Вярталася назад, збліжалася патроху, Як неахопны дух, прыкліканы закляццем. Падбегла да найбольш крыклівага дзіцяці, Прысела да яго, туліць да ўлоння стала, Другое гладзіла, суцішвала ласкава. Памалу сціхлі ўсе, галоўкі затулілі У яе падол, як птушаняты маці ў крыллі. Яна тады прамовіла: «Ну ці ж прыгожа Крычаць так? Вас спалохацца пан гэты можа. Пан страшыць не прыйшоў, не старац ён хаджалы, А госць, пан добры, гляньце — вунь які удалы». І глянула сама. Прыемна Графу стала, Ён усміхнуўся ёй за ўсе яе пахвалы. Агледзелася, змоўкла, апусціла вочы, І фарба ружы ўкрыла твар яе дзявочы. А ён і быў удалы: ростам быў высокі, Хоць з твару і худы, а свежыя меў шчокі І вочы сінія, а волас белаваты, Даўгі, хоць, праўда, ў гэты час крыху калматы І поўны лісту, цэлы бо вянок зялёны Уплёўся Графу ў чуб, як лез ён праз загоны. «О ты! Якім бы я цябе ні ўважыў званнем, — Прамовіў ён, — багіняй, німфаю ці зданню, Кажы, ці ўласнай воляй ты к зямлі прыстала, Ці ўлада ворага цябе тут прыкавала? Ах, здагадаўся: не інакш, любоўнік злосны Якісьці пан-багач ці апякун зайздросны Цябе замкнёнаю трымае ў парку гэтам! Ты, вартая быць рыцарскіх баёў прадметам І гераіняю раманаў, эпасаў жалосных, Даверся мне ў сваіх цяжкіх, магчыма, лёсах, Я буду збаўцам! Дык валодай жа ў спакоі, Ты, сэрцаў уладарніца, маёй рукою!» І выцягнуў руку. Яна ў румянцы кволым, Але з абліччам слухала яго вясёлым. Так за малюнкам дзіцянё вачыма водзіць І ў водблісках лічыльнікаў гульню знаходзіць, Перш, чым пазнае вартасць іх; так слых ласкала Ёй гутарка яго, а змест даходзіў мала. Дык проста запытала: «Скуль пан прыбывае? Чаго, пан дабрадзей, па градах тут шукае?» Збянтэжыўся, здумеўся Граф, адкрыўшы вочы, Маўчаў. Пасля сказаў, зірнуўшы ў твар дзявочы, Інакшым тонам: «Выбачайце, перашкодзіў, Відаць, я ў гулях! Ах, я тутка вось праходзіў На снеданне — пара ўжо, не хацеў спазніцца. Дарогай, ведама, прыйшлося б мне кружыцца, А праз гарод, здалося мне, прасцей намнога». Яна сказала: «Вось, ягомасць, тут дарога, Але не трэба град псаваць, там ёсць ля дрэва Сцяжынка». Граф спытаў: «Направа ці налева?» Гароднічка, падняўшы вочкі са спакоем, Старалася уцяміць, што тут ёсць такое, Бо дом — за крокаў тысячу, як на далоні, А ён пытае пра дарогу? Ды Граф сёння Ахвоту меў пагаварыць, шукаў нагоду Да гутаркі. «Вы жывяце тут, ля гароду? Ці ў вёсцы? У двары, чамусьці, я не бачыў Паненкі. Тут даўно? Прыезджая, няйначай?» Яна крутнула галавой. «Прабач, паненка, Ці панна там жывеш, дзе тое вунь акенка?» І думаў: «Што ж, няхай яна не гераіня Рамансаў, але ёсць чароўнасць у дзяўчыне. Бывае, мысляў скарб, захованы глыбока, Як ружа між лясоў, цвіце дзесь адзінока, А вынесі яго на свет, дзе сонца ззяе, Адразу тысячамі фарбаў задзіўляе!» Гароднічка тым часам моўчкі з месца ўстала, Малое падняла, што больш за ўсіх крычала, Другое ўзяўшы за руку, ўсім карагодам, Нібы за гуртам гусак, рушыла гародам. А азірнуўшыся, сказала: «Ці не можа Пан птушак спуджаных сагнаць назад у збожжа?» «Я — птушак заганяць?» — спытаў Граф са здзіўленнем. Яна тым часам знікла па-за дрэваў ценем. Хвіліну з-за кустоў, з-паміж зялёных звояў Яшчэ свяціла штосьці, як бы вочак двое. Граф доўга ў садзе думаў адзінока, Душа яго зацягвалася шэрым змрокам I, як зямля з заходам сонца, астывала. Хацеў памарыць, але мараў не ставала. Прачнуўся, сам не ведаў, на каго злаваўся, На жаль, знайшоў не многа — лішне спадзяваўся! Бо ў час, калі к пастушцы падпаўзаў загонам, Гарэла ў галаве, а сэрца біла звонам — Такую прыгажосць ён у русалцы бачыў І ўсё вакол цудоўна так тлумачыў! А ўсё знайшоў інакш: твар, праўда, быў прыгожы, А стан зусім яшчэ не складзены. Быць можа, Што тая шчок акругласць і румянца жывасць, Малюючы яе прасцяцкую шчаслівасць, Не сведчаць, што спіць думка, сэрца спачывае Ды вёска ж праз яе адказы праглядае! «Няма сумнення, — крыкнуў,— я ўжо ўпэўнен цалкам Гусей пасе мая таемная русалка!» А са знікненнем німфы чар быў зразу зняты З усёй карціны той: вось залатыя краты І стужкі ўміг саломай сталі з каласкамі. Граф з заламанымі глядзеў цяпер рукамі На жменьку шэрай, звязанай травой мятліцы, Што пер’ем страўсавым умела серабрыцца. А конаўка, што ў дзеўчыны руках так ззяла, Той Амальтэі рог, звычайнай морквай стала — Ён бачыў, як дзіця яе жавала хціва. Дык і расплыўся чар, развеялася дзіва. Юнак, калі цыкорыі заўважыць кветку, Што вабіць мяккасцю далонь, і неўзаметку Дыхне, узяўшы ў рукі, дык з паветра рухам Рассыплецца ўся тая кветка лёгкім пухам. І вельмі здзівіцца дапытлівы хлапчына, Як з кветкі застанецца голая сцябліна. Граф, капялюш націснуўшы, назад вяртаўся, Але дарогу ўсё ж пакараціць стараўся: Па агародніне, праз кветкі, агрэст крочыў, Аж уздыхнуў, як агароджу пераскочыў. Прыпомніў, што казаў пра снеданне дзяўчыне А можа бачыў хто яго а той хвіліне, Як быў з ёй у гародзе? Мо пачнуць шуканне? I што падумаюць пра гэткае спатканне? Вярнуцца выпадала. Дык крадком за плотам, Праз зелле меж, зрабіўшы сотні паваротаў, Нарэшце выбраўся шчасліва на гасцінец, Што проста ў дворны накіроўваўся дзядзінец. Ішоў ля плоту, ды ад саду твар адводзіў, Як злодзей ад каморы, у якой нашкодзіў, Ці думае пабыць у ёй у зручным часе. Хітрыў Граф, хоць за ім мо сочка не вялася. У супроцьлеглы саду бок глядзеў — управа. Быў скрозь травой заросшы гай стары, радкавы. Як па кілімах, ля бярозак беластвольных Пад навессю шатреў зялёных і прывольных Снавалі постаці. Нагадвалі іх рухі То танцы дзіўныя, то нейкіх дзіўных духаў Блуканне ў блясках месяца. Адны у чорных І цесных вопратках, другія ў больш прасторных І белых, быццам снег. Той з голай галавою, Той пад брылём шырокім, тыя, бы чалмою, Як светлым воблакам, галовы агарнулі I, як камета хвост, канцы яе цягнулі. У кожнага свой выгляд: з месца той не сходзіць, Адно вачыма, долу спушчанымі, водзіць, Той, гледзячы наперад, быццам сонны, крочыць, Як па канаце, і нікуды ўжо не збочыць. А ўсе згінаюцца к зямлі памалу, сонна, Зусім, як быццам адбіваючы паклоны. Калі ж адзін супроць другога раптам стане, Маўчаць і разыходзяцца без прывітання. Усе ў задуме, ўсе ва ўладзе летуценняў. Граф думаў, што ён бачыць элізейскіх ценяў, Што хоць не ведаюць зямных клапот і ліха, Блукаюць сумныя павольна, моўчкі, ціха. Ды хто пазнаў бы ў гэтых марах ледзь рухомых, У тых людзях маўклівых, нам ужо вядомых Гасцей, сяброў Суддзі? З шумлівага снядання Пайшлі ўсе на ўрачыстае грыбоў збіранне. Як людзі з розумам, што ўмеюць карыстацца І рухамі, і мовай, каб дапасавацца Да кожнага выпадку, месца і звычаю, Яны прад тым, як рушыць за Суддзём да гаю, Від новы прынялі і вопраткі другія: Плашчы кужэльныя, шырокія, даўгія Панацягалі зверху на свае кунтушы, Брылі-капялюшы насунулі на вушы, Дык і бялелі, быццам тыя ў чысцы душы. І моладзь перапранена, ’проч Талімэны І тых-сіх моднікаў французскіх. Гэтай сцэны Не ўцяміў Граф, не знаў вясковага звычаю, Дык здзіўлены надзвычай падбягаў да гаю. Грыбы ўрадзілі. Хлопцаў просяць пакланіцца, У песнях слаўныя, румяныя лісіцы — Дзявоцтва сімвал, бо іх чэрві не з’ядаюць I, дзіўна, насякомыя не абсядаюць. Паненкі дык баравіка ўсё выглядалі, Якога песні ў нас палкоўнікам назвалі [21] . А ўсе рыжка шукаюць; ён хоць і сціплейшы, І менш у песнях слаўны, але найсмачнейшы Ці солены, ці свежы, у любую пору. А Войскі дык збірае толькі мухаморы. І іншыя грыбы, пакінутыя ў браку З прычыны ядавітасці ці злога смаку, Карысць сваю даюць: звярыне служаць ежай, Гняздом кузуркам, гай малююць фарбай свежай. На абрусе зялёных траў лясной паляны, Нібы сталовае суддзё парасстаўляны: Судзіначкі чырвона-жоўтых сыраежак З віном празрыстым, серабрыстым, ясным, свежым, Казляк, як быццам кубка дно, пукаты, клейкі, Як смуклыя шампанскія кілішкі — лейкі, А белякі далёка свецяць між паляны, Як малако ў вялікіх кубках паліваных I, пылам шэрым поўная, сядзіць у цені, Як перачніца, порхаўка. Другіх найменні Мо толькі ёсць у зайчай або воўчай мове, Іх людзі ж не хрысцілі, ган і так іх повен. Ніхто ні зайчых, ані воўчых не збірае, А хто, нагнуўшыся, сваю памылку заўважае, У гневе зломіць грыб або нагой падкіне. Не месца гэтакім слядам на зеляніне. Людскіх ні воўчых Талімэна не збірае, Рассеяная, нудна вокал пазірае, Задраўшы галаву. Пан Рэент дык у гневе Казаў, што мо прыйшла шукаць грыбоў на дрэве. Асэсар з’едліва назваў яе ільвіцай, Што месца выглядае, дзе б гняздом спыніцца. Яна ж, відаць, шукала ціхай адзіноты I, ў грамадзе хадзіць не маючы ахвоты, Да ўзгорачка ляснога крокі скіравала, Дзе ценю больш, дзе болып магутных дрэў стаяла. Між дрэў прасвечваў камень; ручаёк пад глыбай Журчаў і пырскаў, а пасля шкляною шыбай, Як бы шукаючы цяньку, хаваўся ў зелле, Якое над вадой буйное лісце сцеле. Там шустры той дуронік, у траву спавіты, Лістамі падасланы, ад вачэй закрыты, Знячэўку пачынае ціханька шаптаці, Падобным стаўшы да крыклівага дзіцяці, Якому зыбку маці ахіне ў радзюжку І макаўя, каб спала, ўложыць пад падушку. Ахвотна Талімэна тут адпачывае І гэты кут Святыняй думак называе. На бераг ручая на зелень разаслала Свой шаль кашаміровы колеру карала, А потым, як плыўчыха, што к вадзе хінецца Памалу, покуль першы раз не акунецца, Укленчыла і стала нахіляцца бокам I, схопленая тым каралавым патокам, Апала на яго і цела распасцёрла, Аблакацілася, рукамі твар падпёрла, Схіліла галаву. І ў той жа міг у зеллі Лісты французскай кнігі ярка заблішчэлі. Над алебастрам распасцёртага рамана Вілася косаў смоль істужкай пасплятана. У травы смарагдзе, на крываўнікавым шалі, У доўгай сукні — яснай пляме на карале, З канца якой блішчэў прычоскі кок вялікі, А на другім канцы чарнелі чаравікі І ззяла бель між імі рук, панчошак, твару, Яна была зусім, як вусень, што з гушчару Павольна выпаўз на кляновы ліст. Ды толькі Малюнка гэтага краса, прынадаў столькі Дарма чакалі знатакоў — ніхто не гляне Ў той бок, так захапіла ўсіх грыбоў збіранне. Аднак Тадэвуш наглядаў, пастрэльваў вокам І ледзь прыкметна пачынаў збліжацца бокам, Як паляўнічы, што ў рухомай з голля будцы Стараецца на колцах к дрофам падцягнуцца Ці, севак ловячы, канём сябе прыкрые, Ідзе каля сядла, або пад конскай шыяй І быццам барануе ці мяжой праходзіць, А сам што раз бліжэй да птушак падыходзіць. Так краўся і Тадэвуш. Мусіў запыніцца Аднак, бо вось Суддзя збліжаўся да крыніцы. Гулялі з ветрам полы апранахі белай І хустка, што канцом на поясе вісела, А саламяны брыль, падвязаны за вухам, Хістаўся, як лапух, услед за кожным рухам, То ападаючы на плечы, то на вочы. Вось гэтак з посахам Суддзя палянай крочыў. Перш чым прысесці, к Талімэне прыступіцца, Нагнуўся, рукі вымыў з берага ў крыніцы, Апёрся на слановай булдавешцы кія, На камень сеў і словы стаў казаць такія: «Бач, ваша, з часу, як да нас прыбыў у госці Тадэвуш, неспакой мяне гняце чагосьці. Я сам стары, бяздзетны, гэты ж вось хлапчына Усяго маёй уцехі, і такім вось чынам Майго багацця ён наследнік. З ласкі неба, Пакіну неблагі яму кавалак хлеба. Пара падумаць пра яго усталяванне, Ды толькі вось на клопат мой хай ваша гляне: Мой брат, пан Яцак, бацька Тадавушкаў, знаеш, Які дзівак, — яго намераў не згадаеш. Вандруе і не хоча да сваіх вяртацца, Не хоча сыну нават, што жыве, прызнацца, А ўсё кіруе ім. То ў легіён меў планы Яго паслаць… Я гэтым быў засумаваны І ледзь дабіўся згоды, каб застаўся ён тут дом І ажаніўся. Ажаніўся б ён, вядома, Я пару ўжо нагледзеў. У ва ўсёй акрузе Для Падкаморага па знатнасці, заслузе Няма раўні. Старэйшая іх дочка Ганна На выхадзе — прыгожая, з пасагам панна, Спытаць хацеў я». Талімэна пабялела, Злажыла кнігу, паднялася раптам, села. «Клянуся мамай, — мовіла, — мой пане браце, Які ж тут сэнс? Дзе ж ваша аб жыцці паняцце? Дык думаеш Тадэвушу стаць дабрадзеем, Зрабіўшы юнака такога грэчкасеем? Завяжаш свет яму, павер, клясці вас будзе! Такія таленты ў сяле зглуміць, у брудзе! Павер, ён здольнае дзіця, як я пазнала, І варта, каб ён свет пабачыў многа-мала. Брат, добра зробіш, як пашлеш яго ў сталіцу, Напрыклад, у Варшаву. Ці мо лепш спыніцца На Пецярбурзе? На зіму туды, быць можа, Ізноў паеду я. Мо ў гэта падарожжа Тадэвуша б паслаць? Я там знаёмствы маю, Уплывы. Гэта ж на карысць было б, я знаю. З маёй падмогай ён прыняты ўсюды будзе, А калі важныя яго пазнаюць людзі, Чын атрымае, ордэн. Ну тады б падацца Мог і ў адстаўку і дамоў сабе вяртацца, Здабыўшы і значэнне, і знаёмства свету. А, брат, як думаеш?» «Яно, у пору гэту, — Сказаў Суддзя, — хлапцу праветрыцца шмат значыць, Паміж людзьмі працерціся і свет пабачыць. Я сам у маладосці выездзіў нямала, Быў у Пятркове, ў Дубне. То за трыбуналам Я палястрантам вандраваў, то зноў па справе Пабыць мне давялося нават і ў Варшаве. І скарыстаў не мала! Дык скажу зараней, Што хлопца выправіў бы ў свет для вандравання, Як шлюць рамесніка, каб практыкі набраўся, Няхай бы ён са светам трохі запазнаўся, А не для ордэнаў і ранг! Прашу прабачыць, Ну што той ордэн царскі ў нас сягоння значыць? Які ж у нас з паноў, ні то пгго каб важнейшых, А толькі так між шляхтай трохі багацейшых Пра гэту дробязь дбае? Але ж у estymie Яны ў людзей, бо мы шануем род і імя, А калі чын, дык земскі, выбарам прызнаны Грамадскім, а не з нечай ласкі дараваны». «Тым лепш, — сказала Талімэна, — дык брат можа Яго як ваяжыра слаць у падарожжа». «Хацеў,— сказаў Суддзя на гэта ў задуменні, — Ды новыя, сястра, паўсталі затрудненні. Пан Яцак не спускае з-пад апекі сына І мне прыслаў якраз на карак бернардына Рабака. Ён прыбыў з-за Віслы, з-за Варшавы, Прыяцель брата, ведае ўсе нашы справы. Яны рашылі аб Тадэвушавым лёсе І хочуць, каб Тадэвуш ажаніўся з Зосяй, Васпані выхаванкай. Мелі б ва ўладанні, Апроч маёй фартункі, Яцкавы ўкладанні У капіталах. Ваша, ведаеш, што мае Ён капітал, грош не малы ў мяне трымае І можа ім распараджацца. Ваша, зможаш Усё абмеркаваць, ці справе дапаможаш. Іх трэба пазнаёміць. Можа ранавата Для Зосі замуж, ды не шкодзіць гэта сватам. Пара б ужо нам Зосі не трымаць у хаце, Бо, мабыць, вырасла яна ўжо з дзіцяняці». А Талімэна ў сполаху і ў задзіўленні Прыпадымалася, устала на калені, Перш пільна слухала, пасля далоні рухам Пярэчыла, рукой махаючы над вухам I, быццам мух, зганяючы за словам слова Назад прамоўцы ў вусны. «А вось гэта нова! З чаго Тадэвуш будзе ў выйгрышы ці ў шкодзе, — Сказала з гневам, — думай сам, васпан дабродзей, Бо мне ён што? Як хочаце аб ім судзіце, Зрабіце аканомам ці ў карчму садзіце, Хай шынкаруе ці звярыну з лесу носіць, З ім вы што хочаце рабіце, але… Зосі! Васпанству што да Зосі? Я, без умяшання, Яе рукой кірую! Што на выхаванне Яе даваў пан Яцак грошы, што выплачваў Ёй пенсійку, што, быццам, большую назначыў, То не купіў яшчэ яе! Для вас сакрэту Няма, і ведама ўсяму наўкола свету, Што вашы шчодрасці для нас не без прычыны, — Гарэшкам жа Сапліцы тое-сёе вінны!» (Суддзя канец прамовы выслухаў на дзіва Збянтэжана, у жалі і амаль гідліва, Нібы баяўся слоў далейшых, накланіўся, Рукой патакваў, але твар крывёй наліўся.) «Я ёй сваячка, — Талімэна так казала, — Я апякунка, Зосю я узгадавала, І клопат толькі мой аб выхаванкі лёсе!» «А мо знайшла б у тым замужжы шчасце Зося? — Сказаў Суддзя, падняўшы зрок. — Мо Тадавушка І ўпадабала б?» «Гэта — на вярбе ігрушка. Палюбіць, не палюбіць — гэта мала важна! Хоць Зося і не будзе вельмі ўжо пасажнай, Ды не з абы сяла яна, абы шляхцянка: Яна — з яснавяльможных і ваявадзянка Ад маці Гарашчанкі! Мужа ўміг дастане! Мы ж так стараліся, каб даць ёй выхаванне! Хіба б здзічэла тут». Суддзя ўсё пільна слухаў, У вочы гледзячы, пасля сабраўся з духам І весела сказаў: «Ну што ж, сястрыца, Бог бачыць, шчыра я хацеў дагаварыцца, Прашу не гневацца. Што ж, ваша, я з тым згодзен, Пярэчыць мае права; дык размовы годзе Пра гэту справу. Я пытаў па просьбе брата. Ганьбуеш, ваша, маладога, дык для свата Цяпер пісьмом даць звестку Яцку застаецца, Што Зося за Тадэвуша не аддаецца. Цяпер сам буду дзейнічаць, мо з Падкаморым Сватоўства распачнём і справу абгаворым». Праз той час Талімэне трохі астывала «Памалу, браце, я зусім не ганьбавала! Брат сам казаў, што ранавата ім пабрацца, Дык пачакайма, паглядзім, чаго ж спяшацца? Вось пазнаёмім маладых і асцярожна Разважым. Шчасцем іх рызыкаваць не можна. Прашу аднак вас, пане браце, устрымацца З намовамі яго у Зосю закахацца, Бо сэрца не нявольнік, не прызнае пана І ў кайданы сілком не можа быць скавана!» Затым Суддзя ў задуме ад яе падаўся. З другога боку пан Тадэвуш набліжаўся, Від робячы, што грыб яго ў глыб лесу зводзіў. І Граф у гэтым жа напрамку падыходзіў. У той час, як Суддзя сядзеў тут з Талімэнай, За дрэвам Граф стаяў. Задзіўлены той сцэнай, Дастаў з кішэні алавік, лісток паперы, Што пры сабе насіў, і, мастакоў манерай Апёршыся на ствол, заняўся пільна маляваннем, Гаворачы з сабой: «З такім вось згрупаваннем Не часта стрэнешся: яна ў траве, а ў пары З ёй ён на камені — кантраставыя твары, Тыповыя галовы!» Падыходзіў бліжай, Спыняўся, цёр ларнет і вочы, гнуўся ніжай І ўсё глядзеў: «Няўжо ўсе цені, фарбы, ўзбліскі Загінуць, зменяцца, калі падыдзеш блізка? Той аксаміт травы абернецца ў бацвінне, І ўбачыш, што русалка — проста ахмістрыня?» Хоць Граф і перад гэтым з Талімэнай знаўся, Бо з ёю у Суддзёвым доме сустракаўся, Ды ўвагі асаблівай не звяртаў, бывала, Дык дзіву даўся, што яна мадэллю стала Яго малюнку. Месца пышнасць, густ убрання Змянілі выгляд памятны яму да-звання. Яшчэ гарэлі вочы непатухшым гневам, А твар, ажыўлены лясных вятроў павевам, Размоваю з Суддзём, з’яўленнем хлопцаў гожых, Стаў шмат свяжэйшым, больш румяным і прыгожым. «За смеласць, — Граф сказаў,— прашу прабачыць, пані. Прыходжу перапрошваць і нясу прызнанні: Прашу прабачыць, што сачыў я пані крокі, І дзякую, пгго сведкам дум быў адзінокім. Я так зняважыў! Вінаваты вельмі многа! Я ж перашкодзіў думкам, ды, сваёй дарогай, Натхненне зведаў. Гневайся на чалавека, Ды мастаку даруй, усцеш сваёй апекай! Адважыўся на шмат, ды болыпае наважыў: Судзі!» — укленчыў і падаў свае пейзажы. Судзіла Талімэна малявання спробы З прыхільнасцю мастацтвы знаючай асобы: Хваліла скупа, а ахвоты паддавала. «Віншую, Граф, — сказала, — таленту не мала! Адно не закідай, пан! Асабліва трэба Шукаць красы ў натуры. Шчаснае ты, неба Італіі! Сады цазараў, руж прынады, Класічныя на вечным Тыбры вадаспады І Паўзыліпа страшныя пячоры, скалы! Вось, Граф, дзе край мастацтва! А наш край адсталы! Дзіця муз, зданае ў Сапліцаве на мамкі, Памрэ напэўна. Граф, я ўстаўлю гэта ў рамкі, Або ўлажу ў альбом. Малюнкі я збіраю Даўно і многа іх у бюрку ўжо хаваю». І павялі размову пра блакіты, горы, Пра водары вятроў, пра шумы хваль у моры, Прымешваючы ўсцяж, турыстаў злым звычаем, То тут, то там насмешкі, жарт над родным краем. А ў той жа час ля іх ва ўсёй красе бясконцай Літоўскія лясы шумелі ў бляску сонца. Чаромхі, пасплятаныя вянкамі хмелю, Рабіны, што румянцам маладым гарэлі, Ляшчына ў зелені жазлоў, нібы мянада, Уся ў арэхах, як у гронках вінаграда. А нізам песціцца з шыпшыннікам каліна, І туліць да малін свой чорны твар ажына. Кусты і дрэвы лісцем рукі працягнулі, Як хлопцы і дзяўчаты, распачаўшы гулі Навокал пары маладых. А ў гэтым коле Ёсць пара, што ўзвышаецца над наваколлем Высмукласцю і колераў сваіх прывабам, — Бяроза белая, нявеста, з мужам-грабам. А рэшта, як старыя, на дзяцей і ўнукаў Глядзяць маўкліва: тут паважных колькі букаў, Там цёткі-топалі і, мохам барадаты, Дзед-дуб, што пяць вякоў усклаў на хіб гарбаты. Стаіць ён, быццам на слупах грабніц разбітых, На скамянелых трупах продкаў знакамітых. Тадэвушу размова доўгая задзела Таму, што ён не мог прымаць у ёй удзелу. А як пачуў чужой прыродзе гімн няспынны, Калі расхвальваліся поўдня ўсе расліны: Лімоны, кіпарысы, апяльсін, мігдалы, Альвасы, кактусы, магоні ды сандалы, Павой, гарэхі, нават фігі і масліны — За надзвычайныя іх кветкі і сцябліны, Тадэвуш больш яшчэ стаў гневам загарацца І ўрэшце ўжо ад злосці сіл не меў стрымацца. Быў ён прасцяк, ды з сэрцам чулым і уменнем Адчуць красу прыроды, дык сказаў з натхненнем: «Не раз я ў Вільні ў батанічным агародзе Глядзеў на тыя дрэвы, што растуць на ўсходзе Ці дзесь пад італьянскім сонечным сугрэвам. Якую ж з тых раслін зраўняеш з нашым дрэвам? Ці той альвас-грамаадвод з зялёных палак, Ці карліцу-лімон за золата тых галак, Што ў лакавых лістах блішчаць спіной пукатай, Як модніца старая ў вопратцы багатай? Ці той мо кіпарыс худы і даўганогі, Які не сум наводзіць, а нуду, трывогі? Ён, кажуць, сумна выглядае на магіле, Бо ён, як лёкай той, якому узлажылі Жалобу, што ні рук ні ўзняць, ані схіліцца, Хоць ён і так парушыць этыкет баіцца. Ці ж горшы выгляд нашай сціплае бярозы, Што як сялянка, калі лье па сыну слёзы, Або ўдава па мужу — рукі заламае, Струменні кос распусціць і стаіць нямая І боль пастаццю ўсёй сваёю выражае! Чаму ж пан Граф, калі мастацтва паважае, Дрэў нашых не малюе, што вось зеляняцца? Сапраўды, і суседзі будуць з вас смяяцца, Што, ва ўраджайнай нашай жывучы краіне, Малюеце ўсё скалы толькі ды пустыні». «Мой дружа, — Граф сказаў,— уся краса ў прыродзе Ёсць толькі формай, тлом, матэрыяй і годзе. А творчаю душой з’яўляецца натхненне І густу паліроўка, правілы і ўменне. Не хопіць рэчаіснасці ці на’т запалу, Мастак ляцець павінен к сферам ідэалу! Не ўсё прыгожае павінна добра выйсці! Пра гэта ў кнігах прачытаеш, пан, калісьці. Што тычыцца мастацтва: для малюнка трэба Ансамбля, групы, пунктаў гледжання і неба Італіі. Таму і цвіў там жанр пейзажа, Цвіце і будзе цвісці, гэта кожны скажа. Бо вось, ’проч Брэйгеля, але не Ван дэр Гэлле, А пейзажыста (бо былі аж два Брэйгелі), І апроч Рэйсдаля, на поўначы, прызнацца, Не знойдзеш чым у пейзажыстаў захапляцца. Нябёс, нябёсаў трэба!» «Наш мастак Арлоўскі [22] , — Сказала Талімэна, — густ меў сапліцоўскі. (Прашу не забываць сапліцаўскай хваробы: Апроч Айчыны ім нішто не да спадобы.) Арлоўскі, што жыццё правёў у Пецярбурку (Яго эцюдаў некалькі я маю ў бюрку), Жыў ля цара ў двары, ну проста, нібы ў раю, А не паверыш, Граф, усё тужыў па краю. Любіў расказваць нам з дзяцінства успаміны І ў Польшчы ўсё хваліў: лес, неба і даліны…» «I розум меў! — сказаў Тадэвуш з жарам жвава, — Бо небу італьянскаму за што ў нас слава? Пустое, сіняе яно, як шыба лёду. Па-мойму, неба прыгажэе ў непагоду. У нас даволі вочы ўзняць, і ў рухах хмары Убачыш мноства фарбаў, сцэн, малюнкі, чары, Бо хмары розныя. Асенняю парою, Як чарапаха, хмара сунецца гарою, Пузатая вадой, к зямлі спускае косы — Дажджу шырокія празрыстыя палосы. А хмара з градам сунецца аэрастатам, Блакітна-цёмная з адценем жаўтаватым — Вялікі шум чуваць вакол. І проста хмаркі Цікава выглядаюць, бег іх лёгкі, шпаркі. Яны, як лебедзі ці гусак гурт плывучы, А вецер, быццам сокал, гоніць іх да кучы, Дык ціснуцца, растуць, грубеюць… што за дзіва? Вось шыі выгінаюць, распускаюць грывы I, выставіўшы ног рады, па неба склепе Ляцяць, як дзікіх коней табуны па стэпе — Усе, як срэбра, белыя. Зноў замяшанне: Праз момант з каркаў мачты, ветразь з грыў устане Табун стаў караблём, і вось па сіняй далі Яго пад ціхім ветрам хвалі загайдалі». Граф з Талімэнай пазіралі пільна ўгору, Тадэвуш хмару паказаў і ў тую ж пору Другой рукой паціснуў ручку Талімэны. Мінула некалькі хвілін той ціхай сцэны, Граф ліст паперы палажыў на капялюшык І алавік дастаў. Аж раптам рэзнуў вушы Удар у дворны звон, і ўслед за першым рэхам Азваўся ціхі лес гуканнем, крыкам, смехам. Граф галавой кіўнуў, прамовіў сумным тонам: «Вось гэтак лёс канчае ўсё на свеце звонам — Разлікі думак нашых, уяўленні, планы, Нявінную гульню і дружбы гарт каваны, І сэрцаў чулых голас. Хай медзь зарыкае, І ўсё мяшаецца і рвецца, і знікае!» На Талімэну глянуўшы, пасля хвіліны Спьггаў: «А што ж нам застаецца?» «Успаміны», — Прамовіла і, каб пацешыць Графа ў смутку, Дала яму, сарваўшы, кветку-незабудку. Граф кветку к вуснам прыпаднёс, чапляў к жакету. Тадэвуш кусцік расхінаў у пору гэту, Заўважыўшы, што нешта між лістоў бялее Што раз бліжэй. Была там ручка, як лілея. Схапіў яе і вуснамі тануў паціху У ёй, нібы пчала у ліліі кяліху. Пачуў на вуснах холад, ключ заўважыў шэры І побач, трубкай скручаны, лісток паперы. Схапіў, схаваў, не ведае, што ключ той значыць, Ды беленькі лісток, напэўна, растлумачыць. А звон званіў, і з нетраў лесу разам з рэхам Нясліся галасы з гуканнямі і смехам — Хор розных поклічаў склікання і шукання — Сігнал закончанага ўжо грыбоў збірання. Не сумна звон званіў, і Граф таго не ведаў, Што звон быў не хаўтурны, а склікаў к абеду. Звон гэты кожны поўдзень з-пад страхі гукае І ўсіх гасцей і чэлядзь на абед склікае. Як адгалосак даўняга ў дварах звьлаю, Ён захаваўся і ў Суддзі. Дык зараз з гаю Вькодзіць гуртам госці пачалі з кашамі, Кашолкі поўныя набраўшы, з вузялкамі. Паненкі неслі у руках дзеля паказу Вялізны баравік, як веер або вазу, А побач, быццам кветкі, што растуць ля сцежкі, Апенькі і ўсялякіх фарбаў сыраежкі. А Войскі нёс свой мухамор. Ды толькі дрэнна Грыбы збіралі Граф, Тадэвуш, Талімэна. Парадкам госці увайшлі. Праз час каторы За стол з паўкруга першы рушыў Падкаморы. (За важны чын і ўзрост яму тут гонар гэткі.) Ён дамам кланяўся, старым і малалеткам. Пры ім стаў ксёндз-манах, Суддзя пры бернардыне. Бернардын памаліўся хутка па-лаціне, Пасля далі гарэлку, а затым паселі І халаднік літоўскі моўчкі жвава елі. Абед цішэйшы быў, чым іншым днём бывала. І хоць Суддзя бадзёрыў, гутарылі вяла, Бо тыя, хто за гончых сёння быў у звадзе, Спынялі, пэўне, думкі на сваім закладзе, А веліч дум, звычайна, вусны зачыняе. Размовы толькі Талімэна не спыняе: З Тадэвушам гаворыць, Графу слоўца кіне І зрок спыняе на Асэсаравай міне. Вось гэтак, на шчыглоў нарыхтаваўшы сетку, Лавец пільнуе вераб’ёў. А на суседку Глядзяць Тадэвуш з Графам. Кожны з іх шчаслівы, Напоўнены надзеяй і таму маўклівы. Граф штораз з гонарам свой зрок звяртаў на кветку, Тадэвуш на кішэнь касіўся неўзаметку, Ці ключык той не ўцёк, і поўны неспакою Лісточак непрачытаны круціў рукою. Суддзя, хоць Падкамораму віна ў кяліхі Ўсё падліваў і кланяўся, і сам быў ціхі, І гутарыць не меў звычайнае ахвоты, Відаць, перажываў ён нейкія клапоты. Міналі стравы, моўчкі сходзіў час абеду, Аж раптам уварваўся ў нудную бяседу Неспадзяваны госць — ляснік. Паходкай жвавай, Нягледзячы на час абедні, з нейкай справай Падбег да пана. Адгадаеш з рухаў, з міны, Што пасланец ён нейкай важнае навіны. Звярнулі вочы на яго паны і пані, А ён, адсопшыся, сказаў: «Мядзведзь, маспане!» І рэшту адгадалі ўсе: што з цёмнай гушчы Звер выйшаў і што краўся з Занямонскай пушчы, Што трэ’дагнаць яго. У момант зразумелі, Хоць абсудзіць той справы часу йшчэ не мелі. Супольнасць думак праявілася адразу Праз жэсты рук, праз сэнс загаду ці наказу, Якіх хоць многа загуло ў хвіліну гэту, Ды ўсе яны адну на ўвазе мелі мэту. «Ў сяло, — сказаў Суддзя, — хай сотнік скача жвава! Паклікаць дабравольцаў, бо чуць свет — аблава! Хто з пікай вырушыць ахвотна, без адказу, Таму спісаць пяць дзён і дзве шарваркі зразу!» А Падкаморы крыкнуў: «Зараз жа на Сівай Скакаць ка мне у двор і, захапіўшы жыва Дзве п’яўкі, слаўныя заядласцю й навукай — Сабака Спраўнікам завецца, Страпчай — сука [23] , — У мяхі ўвапхнуць, у морды затычкі заправіць І конна, для паспешнасці, сюды даставіць!» «Гэй, Ванька! — закрычаў Асэсар рускай мовай, — Цясак бруском звядзі! Каб мне было гатова Усё! Цясак — Сангушкі князя падарунак, Паняўў Правер і ў пасе кожную з ладунак!» «Рыхтуйце стрэльбы!» — ўсе крычалі ўсхвалявана Асэсар волава шукаў. «Куль трэба алавяных! — Крычаў. — Я форму ў торбе маю!» «Да плябана, — Сказаў Суддзя, — паслаць ганца, каб заўтра рана Прыбыў імшу адправіць у лясной капліцы — Святому Губерту за ўдачу памаліцца». Пасля загадаў тых усе пазамаўкалі, Задумаліся, быццам між сабой шукалі Кагосьці. І міжволі ўсіх прысутных вочы Твар Войскага старога цягне, адзіночыць. Відаць, правадыром яго ўсе выбіралі І моўчкі булаву яму перадавалі. Падняўся Войскі, зразумеў сваё заданне I, стукнуўшы рукою ў стол, сярод маўчання Дастаў з-за пазухі ланцуг, які на вушку Трымаў грубы гадзіннік з добрую ігрушку. «Паўпятае, — прамовіў,— заўтра ля капліцы Сабрацца ўсім ганцам, ды толькі не пазніцца» Тут рушыў з-за стала, за ім без затрымання Пайшоў ляснік. Ішлі абдумаць паляванне. Вось так і камандзіры пры чаканні бою, Калі байцы адпачываюць, чысцяць зброю Ці спяць на шынялях, ці сядуць сілкавацца, — Цішком вядуць нарады доўгія ў палатцы. Абед спыніўся, дзень прайшоў у неспакоі, — У клопатах пра коней, пра сабак, аб зброі. А ў час вячэры госці вельмі мала елі І на’т ахвоты спрэчкі прадаўжаць не мелі За ганчакоў. Мір заключыўшы ў тым разгары, Асэсар з Рэентам ідуць пад рукі ў пары — Шукаюць волава. Другія пасля працы Пайшлі спаць рана, каб на досвітку падняцца. 21
Вядомая ў Літве народная песня пра грыбы, якія выходзілі на вайну пад камандай баравіка. У гэтай песні апісаны ўласцівасці ядомых грыбоў.
22
Вядомы мастак, за некалькі гадоў да смерці пачаў маляваць пейзажы. Памёр нядаўна ў Пецярбургу.
23
Парода англійскіх сабак малых і дужых, празваных п’яўкамі, прыдатная да палявання на буйнага звера, асабліва на мядзведзя.
Спраўнік, або капітан спраўнік — начальнік земскай паліцыі.
Страпчы — пасада накшталт дзяржаўнага пракурора. Гэта чыноўнікі, якія, маючы часта нагоду перавышаць сваю ўладу, знаходзяцца ў вялікай пагардзе ў грамадзян.
Кніга чацвертая. Дыпламатыка і ловы
Змест: З’ява ў папільётках будзіць Тадэвуша. Запозненае асэнсаванне памылкі. Карчма. Эмісар. Спрытнае ўжыванне табакеркі звяртае дыскусію на патрэбную дарогу. Матачнік. Мядзведзь. Тадэвуш і Граф у небяспецы. Тры выстралы. Спрэчка Сагалясоўкі з Сангушкоўкай, вырашаная на карысць Гарэшкаўскай аднастволкі. Бігас. Аповесць Войскага пра паядынак Давэйкі з Дамэйкам перарвана цкаваннем зайца. Канец аповесці пра Давэйку і Дамэйку.
Равеснікі князёў літоўскіх слаўных, дрэвы Панараў, Свіцязі, пушч цёмных, Кушалева! Вы ж ценем прыкрывалі каралёў галовы: Вітэна грознага, вялікага Міндовы І Гедыміна ў час, як на хрыбце Панараў Ля вогнішча на скуры медзвядзя ён марыў, Заслуханы у песні мудрага Ліздэйкі, І ўсплёскамі Вяллі, і пошумам Вялейкі Закалыханы, сніў ваўка ў жалезнай зброі [24] . А потым, згодна з воляю багоў святою, Ён горад Вільню ўзнёс, што між лясоў-суседзяў Сядзіць, як воўк між зубраў, дзікаў і мядзведзяў. А з горада таго, як з рымскае ваўчыцы, Паходзяць Ольгерд, Кейстут і Альгердавічы — Праслаўленыя звераловы і героі, Што звера ўмелі гнаць, былі майстрамі бою. Сон паляўнічага адкрыў нам тайны неба, Што для Літвы заўжды лясоў, жалеза трэба. Лясы! Апошні прыязджаў да вас на ловы Кароль, што Вітаўтаў насіў каўпак сталёвы [25] , Кароль апошні з Ягелонаў ваяўнічы, Манарх апошні, што быў добрым паляўнічым Маёй радзімы дрэвы! Неба мо адкрые Яшчэ мне к вам дарогу. О, сябры старыя, Ці вас тады застану? Помню, як раслі вы, А я вакол вас поўзаў у свой час шчаслівы. Ці той Баўбліс расце, старэча дуплаваты [26] , Ў якога жарале, не меншым добрай хаты, Дванаццаць чалавек за стол сядала ўкола? Ці ёсць Міндоўгаў гай ля фарнага касцёла? [27] А там на Украіне на ўзбярэжжы Росі Ля дома Галавінскіх, ці яшчэ ўсё ўзносіць Старая ліпа крону, пад якой, бывала, Сто юнакоў і сто паненак танцавала? Вы нашы помнікі! О як жа вас без меры Зжыраюць царскіх слуг і гандляроў сякеры! Не пакідаюць месца птушкам лёгкакрылым, Ні песнярам, якім ваш цень таксама мілы. Бо ліпа ж Чарналеская натхніла Яна На столькі слаўных рыфмаў! Шмат падыктавана І песняру-казаку дубам-многабаем [28] . А колькі ж вінен я лясам і нашым гаям! Стралок слабы, я ад сяброўскіх жартаў злосных Хаваўся ў вашым цені, векавыя сосны. І колькі ж дум упаляваў, калі ў глухмені Адзін на купіне сядзеў у задуменні. Між пнямі мох сівы, бывала, серабрыцца, Заліты сінявой растоптанай чарніцы, А воддаль чырванеюць верасоў узгоркі, Прыбраныя ў брусніц каралавыя зоркі. Наўкола цемра, а ўгары на ўсім абшары — Галіны, як зялёныя густыя хмары. Віхор гуляў дзесь там над склепам нерухомым З выццём і шумам, з лёскатам і громам: Гул дзіўны, ап’яняючы! І мне здалося, Што мора нада мной шумела шматгалоссем. А нізам, як руіны гарадоў: пень дуба Тырчыць з зямлі, як частка велічнага зруба, На ім апёртыя, як сцен, калон руіны, Гнілыя пні, калоды, з суччам верхавіны, Абвітыя травой, імхом. У тыя гушчы Заглянуць страшна — там жывуць магнаты пушчы: Ваўкі, дзікі, мядзведзі. Ля ўваходу — косці Неасцярожных, што зайшлі сюды у госці. Шугнуць часамі з зелені лясной аблогі Уверх, нібы фантаны два, аленя рогі, Ці іншы звер мігне істужкай жаўтаватай Між дрэў і гасне, як прамень між зелені кашлатай. І зноў на нізе ціха. Дзяцел на яліне Пастукае і далей адлятае, гіне, Схаваўся, але дзюбай дзесьці ў дрэва тыча I, як дзіця, знайсці сябе ў схаванцы кліча. Арэх грызе вавёрка, скокнуўшы на хвою, I, кутасок павесіўшы над галавою, Нібы пяро над стройнай шапкай кірасіра, Усё галоўкай круціць ды працуе шчыра. А госця ўбачыўшы, лясная танцаўшчыца Мігае з дрэў на дрэвы, быццам бліскавіца, Пасля ў дупле якімсьці нечакана гіне, Нібы дрыяда, грэчаскіх лясоў багіня. Зноў цішыня. Шасціць галінкай, пэўне, вецер. Ды не. З-паміж разгорнутага вецця Яснее тварам, прыгажэйшым чым рабіна, Збіральніца лясное ягады, дзяўчына, З кашолкі лыкавай частуе назбіранай Брусніцай, быццам вусны у самой, румянай. З ёй побач хлопец крочыць, гне ляшчыннік стромкі, І ловіць дзеўчына арэхавыя гронкі. Аж раптам брэх сабак чуваць і рога гранне, Дык, адгадаўшы, што надходзіць паляванне, Паміж гушчараў лісця, поўныя трывогі, З вачэй знікаюць раптам, як лясныя Богі. А ў Сапліцове ўзняўся рух ужо ад рання. Але ні зычны голас труб, ні коней ржанне, Ні брэх сабачы, ані зборы ўсе ў дарогу Тадэвуша з пасцелі вьвдягнуць не могуць. Ён спаў апрануты, нібы байбак, і ў дому Шукаць яго на думку не ўзбрыло нікому, Бо кожны быў заняты, меў сваё заданне. І сонны сябра быў забыты ў гэта ранне. Ён хроп, а сонца праз дзіру, што ў аканіцы Кшталт сэрца мела, зазірнула ў глыб цямніцы, І слупам вогненным твар хлопца асвяціўся. Ён падрамаць яшчэ хацеў, дык пакруціўся, Хаваючыся ў цень. Ды раптам стук раздаўся, І сон прапаў. Вясёлым сёння прачынаўся І чуўся рэзвым, лёгкім, быццам птушка ў полі, Пасмёхваўся, шчаслівым чуўся, як ніколі. Нагадваў дзень мінулы, што прайшоў так міла, Уздыхаў і чырванеў, і сэрца моцна біла. Зірнуў на свет, вось дзіва! ў косах залацістых У сэрцы тым блішчала пара воч празрыстых, Расчыненых шырока. Гэтак вось бывае, Калі хто з яснасці дня ў цемру заглядае. І ручку ўбачыў дробную, як веер збоку, Настаўленую к сонцу для аховы зроку. А пальцы дробныя, што зменшыць бляск хацелі Наскрозь, ж бы рубінавыя, зіхацелі. І вусны ўбачыў, што цікавасць расхінала, I зубкі, што цвілі, як перлы між каралаў, І тварык, хоць ад сонца даланёй прыкрьггы Ружовай, свежых ружаў фарбай быў заліты. Тадэвуш ля акна спаў. Сам прыкрыты ценем, Ляжаў і разглядаў з цікавым задзіўленнем Здань тую проста над сабой, над самым тварам Не разумеў, ці гэта быль, ці толькі мара — Адзін з тых ясных мілых тварыкаў дзіцячых, Якія ў снах дзяцінства мы часамі бачым. А тварык нахіліўся. І тады разгледзеў З пачуццем страху, што яго ён бачыў недзе. Прыпомніў волас залацісты і кароткі У беласнежныя завіты папільоткі, У серабраныя стручкі, што так на сонцы Свяцілі, як карона на святой іконцы. Ускочыў, з’ява спуджаная адляцела. Чакаў дарма — вяртацца не хацела, Але пачуў стук лёганькі па аканіцы І словы: «Уставайце, каб вам не спазніцца На паляванне». Мігам з ложка падарваўся I аканіцу пхнуў, што толькі трэск раздаўся, Калі аб сцены грукнулі дзве палавіны. Задзіўлены глядзеў вакол са дзве хвіліны — Нікога не заўважыў, і слядоў ні звання. Непадалёк быў сад. Нязначна на паркане Лісточкі і галоўкі хмелю ўздрыганулі. Магчыма, што іх рукі лёгкія кранулі? Ці вецер рушыў мо? Тадэвуш прыглядаўся Да іх, ды ў сад ісці адвагі не набраўся. Падняўшы вочы, затрымаў іх на паркане I, палец к вуснам прылажыўшы для маўчання, Каб словам не зрабіць у думках блытаніны, У лоб сябе пастукаў, будзячы ўспаміны. А ўрэшце пальцы закусіў мо аж да косці I: «Гэтак мне і трэба!» — закрычаў у злосці. А двор пасля ўсёй мітусні, неразбярыхі Замоўк і, як магільнік, стаў глухім і ціхім — Паехалі ўсе ў лес. Тадэвуш доўга слухаў, Прыставіўшы далоні да вушэй, ды глуха Гудзеў спачатку вецер, потым з нейкай далі Данёсся голас труб і тых, што палявалі. У стайні конь чакаў яго ўжо асядланы, Дык скокнуўшы ў сядло, з ружжом, як апантаны Ляцеў да карчмаў, што стаялі ля капліцы, Дзе ўранні паляўнічым трэ’ было спыніцца. Абапал той дарогі дзве карчмы сядзелі І вокнамі варожа на сябе глядзелі. Адна не перастала замкавай лічыцца, Другую збудаваў, на злосць старой, Сапліца У першай, нібы дома, рэй вадзіў Гервазы, А ў новай рассядаўся ў покуці Пратазы. Навейшая карчма нічым не задзіўляла, А вось старая больш цікава выглядала. Стыль гэткі склалі Тырскія калісьці цеслі, А на ўвесь свет яго габрэі ўжо разнеслі — Архітэктурны від, якога мы не зналі, А толькі ў спадку ад габрэяў перанялі. Карчма, як карабель, а ззаду, як святыня: Чатырохгранная, як тога Ноя, скрыня, Вядомая пад простай назваю стадолы. Там — козы барадатыя, з другой жывёлы — Валы, каровы, коні, ўверсе птушак хмара І насякомыя, і паўзуноў хоць пара. Палова задняя, як дзіўная святыня, Нагадвае гмах Саламона, што ў краіне Сіонскай першыя умельцы ўзнеслі — Гірамавы, далёка ведамыя цеслі. Габрэі і сягоння так будуюць школы, А рысы школаў маюць карчмы і стадолы. Дах з дранкі і з саломы востры і уздзёрты, к той каўпак габрэйскі, змяты і пацёрты. А пад шчытом балкона канты вьггыркаюць І на драўлянай каланадзе спачываюць. Калоны тыя, архітэктарам на дзіва, Трываюць, хоць згнілі, хоць стаўленыя крыва, Нібы ў Пізанскай вежы. Грэчаскіх мадэляў Тут не заўважьпп, бо няма зусім тут капітэляў, А вяжуць у адно калон тых верхавіны, Сагнутыя пад стыль гатыцкі, лукавіны. Паверх іх упрыгожанні ідуць выкрутам, Не долатам, а простьш сечаныя склютам, Крывыя, як падсвечнікавы завітушкі; Звісаюць з лукавін, як гузікі, галушкі, Як тыя, што габрэі к лобу прыкладаюць У час малення і што «цыцэс» называюць. Здалёк нагадвае сабой карчма крывая Габрэя, што ў час мольбаў тулавам ківае: Як шапка, дах над стрэшкай-барадой калматай, А сцены ў дыме й брудзе, як палы халата, Разьба ж з канца — нібы на лобе багамолы. Карчма раздзелена накшталт габрэйскай школы Адна палова — збор каморачак парожніх Для паняў і паноў і іншых падарожных, Другую скрозь займае зала. Ў гэтай зале Уздоўж ля сцен сталы шматногія стаялі, Пры іх, ніжэйшыя, — радамі табурэты, Як дзеці ля бацькоў. Вось тутака ў дзень гэты Сядзела шмат сялян, сялянак, шляхты дробнай Усе падрад, а аканом сядзеў асобна. Пасля імшы ў капліцы, бо была нядзеля, Зайшлі да Янкеля глынуць хмяльнога зелля. Ля кожнага шумела ўжо з сівухай чарка, А навакола з бутлем бегала шынкарка. Сам Янкель-арандар у доўгім аж па пяты Халаце, што быў спераду на гафткі ўзяты, Адной рукой пагладжваў бараду сівую, А за шаўковы пояс залажыў другую. Паглядваючы вокал, аддаваў загады, Вітаў гасцей, мірыў, калі ўзнікалі звады, Спьшяўся часам слова мовіць аднаму-другому, Сачыў за ўсімі, але не служыў нікому. Стары габрэй быў навакол здаўна ў пашане За чэснасць, бо хоць жыў даўно тут, ні сяляне, Ні шляхта на яго не мелі крыўд ніколі, Бо і за што? Напіткаў добрых меў даволі, Цану загадваў правільна, без ашуканства, Падвыпіць дазваляў, хоць і не зносіў п’янства. Ахвотнік быў да гульняў: у яго вяселлі І хрэсьбіны спраўлялі. Кожнае нядзелі К сабе ў карчму з суседняга сяла ён клікаў З дудою і басэтляй ведамых музыкаў. І сам знаў музыку, граў з талентам, бывала, На слаўным іхнім інструменце, на цымбалах. З двара ў двор ходзячы, здзіўляў мастацкім граннем І песняў чыстым і прыгожым выкананнем. Хоць і габрэй, валодаў добра польскай мовай, Любіў парадаваць народнай песняй новай, Прывозіў з занямонскай кожнае выправы Прыпеўкі з Галіча [29] , мазуркі з-пад Варшавы. І чутка ёсць, ці цалкам пэўная, не знаю, Што першы ён прывёз да нас з чужога краю І першы распаўсюдзіў у ва ўсім павеце Праслаўленую сёння песню ў цэлым свеце, Якую першы раз дзесь на зямлі Аўзонаў Зайгралі гучна трубы польскіх легіёнаў. Музычны талент у Літве здаўна ў пашане, Прыносіць славу ён, багацце і каханне. Дык Янкель жыў заможна, але ў веку сталым Павесіў на сцяне шматструнныя цымбалы, Асеў з сям’ёю у карчме, заняўся шынкам, Апроч таго быў у мястэчку падрабінкам. Усюды і заўжды ён госцем быў жаданым: Парадзіць мог у вьшадку якім складаным І на віцінным гандлі збожжам добра знаўся [30] , І славай добрага паляка карыстаўся. Старыя спрэчкі паміж карчмамі ўладзіў. Абедзве арандуючы, трымаў ва ўладзе Задзір і змусіў з воляю сваёй лічыцца Усіх староннікаў Гарэшкі і Сапліцы. Дык шанаваў старога карчмара і грозны Гарэшкаўскі ключар і неспакойны Возны. Пры ім спынялі, за даўнейшыя абразы, Гервазы грозную руку, язык Пратазы. Гервазага няма, падаўся на аблаву, Бо ведаў, што на небяспечную забаву Паехаў Граф, дык каб не стрэўся з небяспекай, Рашыў яму служыць і радай, і апекай. На пастаянньш месцы Ключніка ў святліцы, На покуці сягоння бернардын садзіцца [31] — На гэта месца Янкель Робака падводзіць, Відаць, яго шануе, бо, як можа, годзіць: Як толькі заўважаў яго пустую чарку, Адразу да манаха падклікаў шынкарку, А тая падлівала ліпавага мёду. Чуваць, калісьці мелі не адну нагоду Сустрэцца дзесьці за кардонам. Ксёндз заходзіў Не раз і ўночы у карчму і час праводзіў На тайных гутарках. Сёй-той плёў пад сакрэтам Пра кантрабанду, ды паклёп, відаць, быў гэта. Ксёндз Робак гаварыў, а шляхта прыўставала, З увагай слухала яго і акружала, І сунула насы к манаскай табакерцы Ды нюхала чаргой і чхала ўжо ад сэрца. «Reverendissime, — сказаў ксяндзу Скалуба, — Вось гэта дык табака! Дастае да чуба! З тых дзён, як нос нашу (тут доўгі нос пагладзіў), Такой не нюхаў я (і чхаць ізноў заладзіў), Мо бернардынская і, пэўне, з Коўна родам, Бо горад той табакай славіцца і мёдам. Я быў там год ужо…» Ксёндз мовіў: «На здароўе Усім вам, паважаныя мае панове! Што ж тычыцца табакі, дык змыліўся груба Наш вельмі паважаны дабрадзей Скалуба. Яна аж з Яснае гары, яе паўліны У Чанстахове труць з табачнае расліны, У месцы цудамі праслаўленай іконы Прачыстай, каралевы польскае кароны; Народ яе ў нас і літоўскай называе. Яна Карону і цяпер абараняе, Літву ж дык вельмі схізма ўжо апанавала!» «Аж з Чанстаховы? — мовіў Вільбік, — год не мала Таму я ў споведзі там быў. Даходзяць весці, Што быццам бы француз, гасцюючы ў тым месце, Касцёл задумаў разваліць і скарб заграбіць, Ды лжэ „Кур ’ер Літоўскі“, як заўсёды, мабыць?» «Няпраўда, — мовіў Робак, — пан наш найяснейшы Напаляон — католік сёння найшчырэйшы, Яго ж памазаў папа; паміж імі згода, Дык лечаць норавы французскага народа, Што трохі папсаваўся. Праўда, з Чанстаховы Аддалі многа серабра на скарб вайсковы Для бацькаўшчыны Польшчы. Гэтак, з волі Божай, Заўжды яго алтар радзіме дапаможа. У Княжастве Варшаўскім вось, з народу волі, Сто тысяч войска ёсць, а хутка будзе болей, А хто аплаціць войска? Можа, вы, літвіны? Вы ж плаціце Маскве са шкодай для краіны». «Чорт даў бы, — крыкнуў Вільбік, — гвалтам забіраюць!» «Ой, дабрадзею, — селянін азваўся з краю З паклонамі ксяндзу і, пачасаўшы ў чубе, — Яно, сказаць, і шляхту ўсю вядуць к загубе, А з нас дзяруць, як лыка». «Хам! — тут голас зычны Падаў Скалуба, — што табе? Ты ўжо прывычны, Што як вугра цябе дзяруць, а гербаваным, Вяльможным, у свабодах залатых хаваным, Як нам? Даўней, браты, хто у шляхоцкім родзе… („А як жа, — крыкнулі ўсе, — роўны ваяводзе!“) А сёння нам правоў шляхоцкіх адмаўляюць: Вось дакажы паперай, хто ты, — заяўляюць!» «Вашэці меней крыўдна, — тут сказаў Юрага, — Вашэці род мужыцкі, прадзед твой стаў шлягай, Але вось я! З князёў! Мяне маскаль пытае, Калі я вольным стаў? Бог толькі гэта знае! Няхай ён пойдзе ў лес, спытаецца ў дубіны Правоў расці над іншыя ўсе дзеравіны». «Гэй, князь! — азваўся Жагель, — бай каму другому, Тут знойдзеш мітры ледзь не ў кожным дому». «У гербе крыж, — сказаў Падгайскі,— значыць, скрьгга Алюзія, што род ідзе ад неафіта». «Фальш! — крыкнуў Бірбаш, — я з графоў татарскіх, знаю, А крыж у гербе „Карабель“ таксама маю». «Парай, — Міцкевіч крыкнуў,— гэта герб князёўскі, Пра гэта многа піша ведамы Стрыйкоўскі!» Тут спрэчкі пачаліся, доказы, праверкі. Ксёндз бернардын звярнуўся зноў да табакеркі, Прамоўцаў частаваў, і ў хаце заціхала, Бо шляхта з ветлівасці нюхала і чхала. Ксёндз з перапынку скарыстаў і мовіў далей: «Ад гэтае табакі многія ўжо чхалі! Паверце, гэта табакерка генерала Дамброўскага разы чатыры частавала!» «Дамброўскага?» — спыталі. «Я не памыліўся, Я быў пры ім, як ён пад Гданьскам біўся. Ён сеў пісаць і вось, каб сон яго не змарваў, Нюхнуў і, чхнуўшы, па плячы мяне ударыў: „Так, ксенжа Робак, — кажа, — ксенжа бернардыне, За год які мо ў вашай стрэнемся краіне. Скажы, няхай сустрэнуць там мяне з табакай, Да з Чанстахоўскай, я не нюхаю ўсялякай“». Прамова гэта узбудзіла хваляванне І радасць так, што ў зале зразу ўсе дазвання Замоўклі, потым той-другі прамовіў слова І паўтараў: «Табака з Польшчы? Чанстахова? З Італіі? Дамброўскі?»… Потым раптам разам Як быццам словы з думкі аднае наказам Злучыліся ў адзін, хоць і не стройны голас: «Дамброўскага» ўсе заспявалі навакола. Хапіліся ў абдьшкі ў радасці бяскрайняй Мужьгк і граф, крыж з мітрай, карабель з параем. Забыліся пра ўсё і на’т пра бернардына, Крычалі весела: «Гарэлкі! Мёду! Вінаў!» Ксёндз Робак тую песню слухаў, усміхаўся, Ды каб спыніць яе, за табакерку ўзяўся І гэтак чхнуў, што ўраз мелодыю ім зблытаў, I, пакуль ладзілі яе, працягваў спрытна: «Табаку хваліце, паны і дабрадзеі, Ды гляньце ў табакерку — што там за падзеі». Тут хусткай донца ад табакі выцер чыста І армію вакол паказваў, што ўрачыста, Як дробных мушак рой, стаяла. У гэту гушчу Умяшаўся коннік-камандзір, падобны хрушчу. Каня ўзнімаў, як быццам рваўся да нябёсаў, Рука на повадзе, другая каля носа. «Зірніце, — мовіў Робак, — на таго вунь мужа, Хто ён, згадайце!» Ўсім было цікава дужа. «Вялікі чалавек і цар, хоць без адзнакі, Але не рускі — ў іх не нюхаюць табакі». «Вялікі,— мовіў Цыдзік, — а чаму ў капоце? Вялікія, звычайна, ўсе у пазалоце, Бо ўзяць у маскалёў, ледзь генерал, маспане, То ўвесь у золаце, як рыба у шафране». «Я, — мовіў Рымша, — бачыць колісь меў нагоду Касцюшку, камандзіра нашага народа. Ён чын меў важны, а хадзіў вось у сукмане Ці ў той чамарцы». «Ды ў якой чамарцы, пане? — Пярэчыў Вільбік. — Гэту ж звалі тарататкай». «Дык тая ж фрэндзлі мела, а тут крой быў гладкі!» — Міцкевіч крыкнуў. І ўзняліся зараз свары За формы крою тарататкі і чамары. А ксёндз, убачыўшы, што зноў бяседа рвецца, Ізноў яе да вогнішча сабраць імкнецца — Да табакеркі. Частаваў, нанова чхалі, Здароўя зычылі, а ён працягваў далей: «Калі Напаляон падчас бітвы прьшае Табаку, гэта знак, што ён перамагае. Так пад Аўстэрліцам было. Француз гарматы Паставіў, а на іх ляцеў маскаль заўзяты. Вось кесар моўчкі пазіраў: французы стрэляць І войскі маскалёў на землю так і сцелюць — Полк за палком ляцеў, і гінулі ваякі. Што полк зляціць, то кесар прьше нюх табакі. Дык Аляксандар той ды са сваім брацішкам Тьш Канстанцінам і з нямчынаю Францішкам Давай рваць з поля. Кесар бачыць — бой суняўся, Дык з пальцаў строс табаку, ціха засмяяўся. Хто з вас у войску кесара на службе будзе, Няхай маіх слоў гэтых не забудзе». «Ах мілы ксенжа наш! — сказаў ізноў Скалуба, — Калі ўжо тому быць? Лічыць ужо нялюба Дзён каляндарных. Вочы нашьы збалелі Іх выглядаць у святы, ледзь ні штонядзелі. А цар нам злезці з шыі ўсё ніяк не хоча. Раса нам, покуль сонца ўзыдзе, выесць вочы». «Маспане, — ксёндз сказаў,— хай бабы наракаюць, І шынкары, злажыўшы рукі, хай чакаюць, Пакуль каго ў карчму не прывядзе дакука. Пабіць з Напаляонам маскалёў не пггука, Бо ён і немцам ажно тройчы лазню справіў, Стаптаў і прусакоў, і Англію адправіў Назад за мора, дык і маскалям дагодзіць, Але глядзіце вы, што з гэтага выходзіць: Вось мы збяромся на каня тады садзіцца І шаблі возьмем, як не будзе ўжо з кім біцца, А кесар, сам стаптаўшы ворагаў пад ногі, Спытае: „Хто вы? Мне не трэба вашай дапамогі“, Калі гасцей чакаюць, шчыра ў хату просяць, Дык іх рыхтуюцца сустрэць, сталы пазносяць, Дом чыста прыбяруць, павымятаюць смецце.. Рыхтуюць дом, рыхтуюць, паўтараю, дзеці!» Маўчанне наступіла, потым запыталі: «Што значыць „дом рыхтуюць“? Мы не разгадалі Мы ўсё ахвотна зробім, што у нашай сіле, Але б вас, дабрадзею, выясніць прасілі…» А ксёндз глядзеў цераз акно на двор за браму, Убачыў штосьці там, аж высунуўся ў раму, Пасля ўстаў, кажучы: «Пара мне. Пры сустрэчы Яшчэ пра розныя пагутарым мы рэчы. Я заўтра ў места еду, але, пэўне, скора Наведаю ўсіх вас, як вырушу па зборы». «Дык хай жа ў Негрьшова ксёндз заехаць рачыць, Сказаў аконам, — вас Харонжы хоча ўбачыць. Далёка між людзьмі такая ходзіць мова: Шчасліва трапіў, бьвццам ксёндз у Негрьшова». «Да нас, — сказаў Зубкоўскі,— просім, калі ласка, Бо знойдзецца і ў нас сувойчык, масла фаска, Кароўка ці баран, бо і пра нас ёсць слова: Яму, нібы ксяндзу, што трапіў у Зубкова». «I к нам», — прасіў Скалуба. Побач Тараевіч Сказаў: «Галодны ксёндз не выйшаў і з Пуцэвіч». І гэтак кожны абяцаў штось бернардыну, Праводзячы яго. Ён спешна ўсіх пакінуў, Бо перш ужо ў акне Тадэвуша угледзеў, Як той скакаў у лес гасцінцам на мядзведзя, Прыгнуўшыся, без шапкі, з скрыўленьш абліччам Каня і шпорачы, і сцёбаючы бічам. Від гэты бернардьша задзівіў, узрушыў, Дык хуткім крокам за хлапцом дарогай рушыў У пушчу, што, як толькі зрок людскі акіне, Займала цэлы краявід сцяною сіняй. Хто ж зведаў пушч літоўскіх змрочныя абшары Аж да сярэдзіны, да глыбіні гушчару?! Рыбак дно мора толькі ля ўзбярэжжа знае, Сталок, звычайна, нетры пушчаў абмінае, Ён толькі з большага знаёмы з іх абліччам, А іх нутро і застаецца таямнічым, Бо што там — казка, чутка знае мо пра тое. Калі б ты бор мінуў і падшыццё густое, Наткнуўся б на абвалы пнёў, калод, каменняў, Акружаных дрыгвою, тысячай струменняў, Заросшых сеткай зелля, мураўёў капцамі, Шаршнёў, вужакаў гнёздамі, лазы дубцамі. Калі б і гэта не стрымала чалавека, Дьгк большая прад ім паўстала б небяспека — Далей, як ямы воўчыя, на кожным кроку Сустрэнуцца азёры, скрьггыя ў асоку, З такою глыбінёй, пгго дна іх не прамераць. (Сядзяць там чэрці, калі толькі чуткам верыць.) Вада тых студняў свеціцца іржой крывавай, Смярдзіць і ўдзень, і ўночы, дьшіцца плюгава, Аж дрэвы навакола чахнуць і хварэюць: Лісты, кару губляюць, не растуць, чарвеюць, Сукі іх пакрывае мох каўтунаваты, А кожны пень і ствол грыбамі барадаты. Лес гэты над вадою — быццам ведзьмаў група Што грэе рукі над гаршком, дзе вараць трупа. За гэтыя азёры ўжо не толькі крокам, Але дарэмна нават заглыбляцца вокам, Бо там усё агорнута імглістым змрокам, Што вечна з той дрыгвы распаранай шыбае. А ўжо за той імглой (як казка ў сёлах бае) Багатая зямля ляжыць — не надзівіцца, Галоўная раслін і зверьшы сталіца. Там зберагаецца ўсіх дрэў і траў насенне, З якога новае ўзрастае пакаленне. Там, як у Ноя, з кожнага жывёлін роду Хаваецца па некалькі пар для заводу. А ў самым цэнтры пушчы занялі абшары Тур, Зубр, Мядзведзь, якія ў пушчы валадараць. На дрэвах побач з імі Рысь рассеўся бьгстры І хцівец-Расамаха, нібы два міністры. З Далей, як падуладныя князям васалы, Сялібы маюць Дзік і Воўк, і Лось удалы. Над галавою ўюцца Сокалы з Арламі, Накшталт нахлебнікаў, што жывяцца з панамі. І гэтак пары патрыярхаў тых звярьшых Жывуць нябачнымі ў нязведаных глыбінах, Дзяцей сваіх пускаюць за лясоў граніцы, А самі без турбот бытуюць у сталіцы. Ад стрэльбы ці мяча яны не прападаюць, А толькі натуральнай смерцю паміраюць. І маюць могільнік, куды ў часіну смерці Ідуць звяры і птушкі поўсць ці пер’е здзерці. Мядзведзь, калі сваёй жаваць не можа стравы, Алень, калі бяссільным стане і кульгавым, Шарак, калі ўжо кроў яго ўся ў жылах крэпне, Крумкач, як пасівее, сокал, як аслепне, Арол, якога дзюба так у круг сагнецца, Што ўжо замкнутай назаўсёды застанецца [32] , Ідуць на могільнік. Звер ранены ці хворы Бяжыць у родны кут праз нетры і заторы. Таму у месцах тых, дзе чалавек праходзіць, Ніхто касцей звярыны дохлай не знаходзіць [33] . Чуваць, што ў той лясной сталіцы між звярамі Пануе лад, яны яго наводзяць самі; Не сапсаваныя культураю людскою, Уласнасці не ведаюць, а разам з ёю Ні паядынкаў, ні ваеннае навукі, I, як дзяды ў раю жылі, жывуць унукі І дзікія, і свойскія — усе ў яднанні, Ніхто не думае пра бойкі ці кусанні. Каб трапіў нават чалавек туды бяззбройны, То мог бы між звяроў ісці зусім спакойна, Яны б услед глядзелі зрокам задзіўлення Так, як калісьці ў той апопші дзень тварэння Іх першыя бацькі глядзелі на Адама, Пакуль не раз’ядналіся за райскай брамай. Ды, шчасцем, чалавек не зойдзе ў тыя нетры, Бо Мукі, Страх і Смерць там тояцца ў паветры. Адно заядлыя сабакі ў час пагоні, Знячэўку ўскочыўшы ў балоцістыя тоні I нешта жудаснае стрэўшы ненарокам, Бягуць назад у жаху з ашалелым зрокам, І доўга потым пад ласкаваю рукою Дрыжаць ля ног стралка ў вялікім неспакоі. Глыбіні гэтых нетраў змрочных, таямнічых Завуцца «матачнікамі» між паляўнічых. Дурны мядзведзь! Каб ты ў сваёй сядзеў бярлозе, Не стаў бы Войскі на тваёй лясной дарозе. Але ці пасекі вяла цябе духмянасць, Ці мо да спелага аўса замілаванасць, На бераг пушчы выбраўся ты ў лес радкавы, А там і вьгсачыў цябе ляснік цікавы; І вось шпіёны сталі пад яго падказку Выследжваць твой начлег і кожную папаску. А зараз хітры Войскі ладзіў акружэнне І ў матачшк табе адрэзаў адступленне. Тадэвушу сказалі, што ўжо з паўгадзіны Мінула, як сабакі сочаць троп звярыны. Зацішша. Дарма паляўнічыя без руху Стаяць, прыкладваюць далоні трубкай к вуху І слухаюць маўчанне лепей за прамовы, Ды ў далях толькі граюць нетры і дубровы. Сабакі ў пушчы, як у моры вадалазы, Ныраюць, а стралкі, гатовыя біць зразу, За Войскім сочаць. Вухам ён зямлю пьггае. Як зрок сяброў з аблічча лекара чытае Надзею на жыццё ці смерць асобы мілай, Вось так і ў Войскім вочы грамада тапіла З пачуццямі надзеі, з халадком трывогі. «Есць, ёсць!» — сказаў сцішка і хутка ўстаў на ногі. Ён чуў! другія не маглі ’шчэ разабрацца. Аж вось сабака звягнуў, потым два, тры, дваццаць! І ўсе рассьшанай араваю зайгралі. Злуюцца, душацца, на след, відаць, напалі, Бяруць. І гэта не спакойнае ўжо гранне Сабак за шараком, лісіцай або ланню, А брэх абрывісты, заядлы і высокі. Відаць, не толькі ўскочылі на след далёкі — На вока гоняць. Часам гон свой гвалт спыняе, То ўзніме зноў. Мо звер сябе абараняе, Калечыць, пэўне, ў шале, бо пасля маўчання Чуваць між брэху енк сабачага канання. Стральцы стаялі, стрэльбы ўжо нарыхтаваўшы, З напружаннем галовы ў той бок скіраваўшы. Чакаць даўжэй не могуць! Вось пасты кідаюць То тут, то там і ў лес глыбей перабягаюць, Каб звера чым хутчэй сустрэць. Хоць Войскі строга З каня яшчэ раз папярэджваў, што такога, Хто кіне пост, адсцёбае аброжкай з ходу, Якога б ён ні быў становішча ці роду, — Не слухалі. Усе, супроць яго прыказу, Пабеглі ў лес. Тры стрэльбы грукнулі адразу, А потьш — кананада, аж мацней за стрэлы Раўнуў мядзведзь, і рэха праняло лес цэлы. Рык страшны болю, шалу, роспачы, трывогі! За ім сабачы гвалт, трубы зык, выкрык строгі Грьшелі з нетраў пушчы. А стралкі з засады Ў лес беглі, ўзводзілі куркі, былі ўсе рады, І толькі Войскі жаласна крычаў, што маху далі. Стральцы з нагоншчыкамі крута павярталі Звяру наперарэз, між нетрамі і пуіпчай. Мядзведзь, спалоханы людзьмі, сабачай гушчай, Звярнуў назад — туды, дзе слаба пільнавалі, Ў бок поля, дзе стральцы пасты папакідалі, Дзе толькі засталіся з ланцуга аблавы Тадэвуш, Войскі, Граф і той-сёй менш рухавы. Тут лес радзейшы быў. Аж вось чуваць трэск лому, І вырваўся, як з хмар, мядзведзь навалай грому, За ім — сабакі: брэшуць, рвуць. Ён стаў на ногі I, рыкам страшачы, хоць поўны сам трывогі, Хапаўся лапамі за дрэвы, за карэнні, За пні смалістыя, за ўросшыя каменні І кідаў у сабак, людзей, ды вырваў дрэва I, як даўбнёй ім круцячы управа, ўлева, Рвануўся на апошніх стражнікаў аблавы — Тадэвуша і Графа. Тыя бой крывавы Прымаюць, выткнулі ў звяра ствалоў па пары, Як два грамаадводы ў масу чорнай хмары, I, як адзін, абодва за куркі рванулі. (Неспрактыкаваныя!) Стрэльбы ўраз раўнулі, Не трапілі. Мядзведзь скакаў, яны ў той хвілі За раз абодва піку ўткнёную ўхапілі І вырывалі хто сабе. А тут жа блізка Клыкоў рады бялеюць з велічнага пыска, І над галовамі павісла лапа звера. Збялелі, скочылі назад, пад пушчы бераг І уцякалі. Звер з узнятай лапай гнаўся: Махнуў, не трапіўшы упаў, ізноў падняўся, Браў светлы графаў волас чорнай лапай груба… Сарваў бы чэрап з галавы, як шапку з чуба, Ды Рэент і Асэсар выскачылі збоку, Гервазы быў наперадзе на сто мо крокаў, За ім — ксёйдз Робак, хоць без стрэльбы, і тут з раду Утрох тры стрэлы далі, быццам па загаду. Мядзведзь уверх падскочыў, як шарак ад хартаў, І рынуў долу галавой. Яшчэ упарта Мльюком крутнуўся, і ўсё той разгону сілай Дагнала туша Графа і на землю збіла. Яшчэ ўставаў і роў, ды ўжо на ім віселі Са Страпчай Спраўнік і яшчэ жывога елі. Тут Войскі падхапіў, тасьмой прымацаваны, Буйволлі доўгі рог, круты пакарбаваны, Як боа-вуж, паднёс да губ, аберуч сціснуў, Як буталь, твар надзьмуў, крывавьш вокам бліснуў, Павекі прычыніў, сцягнуў углыб паўбруха, У лёгкія паслаў усе запасы духу І граць пачаў. Рог, быццам віхру на пацеху, Панёс па пушчы голас, паўтараны ў рэху. Стральцы замоўклі, сталі гоншчыкі ў здзіўленні, Пачуўшы гукаў моц, іх чыстыя адценні. Стары, што славіўся даўней сваім мастацтвам, Рашыў з ім зноўку паляўнічым паказацца. Жыццём уміг напоўніў нетры і дубровы, Нібы спусціў сабак і распачаў уловы; Ігрой ён ход аблавы пераказваў хутка: Спачатку рэзкі, звонкі зык трубы — пабудка, Пасля за енкам енкі — брэх сабачы смелы, А месцам цвёрды тон, як гром, — няйначай, стрэлы. Тут змоўк, а рог трьшаў; тады ўсім выдавала, Што Войскі граў яшчэ, а гэта рэха грала. Падзьмуў ізноў. А рог, здавалася, мяняўся І ў вуснах Войскага грубеў, цянеў, згінаўся І зверам галасіў: то, быццам, воўчай шыяй Выцягваецца доўга і панура вые, То зноў, нібы раскрыўшыся ў мядзведзя горла, Раўнуў; і вецер зубра рыканне раздзёрла. Тут змоўк, а рог трьшаў; тады ўсім вьвдавала, Што Войскі граў яшчэ, а гэта рэха грала. Пачуўшы музыкі шэдэўр — той песні гукі, Дуб дубу паўтараў іх, неслі букам букі. Вось дзьме ізноў. Мо сто рагоў ірвецца з рога: Разносіцца вакол цкаванне, гнеў, трывога Стральцоў, сабак і зверыны. Аж Войскі ўдарыў, Падняўшы рог, трыумфу гімнам проста ў хмары! Тут змоўк, а рог трымаў; тады ўсім выдавала, Што Войскі граў яшчэ, а гэта рэха грала. І колькі дрэў, рагоў гудзела столькі з бору, Адны другім насілі песню, бы ў хор з хору. І музыка ўсё станавілася шырэйшай, Далейшай і чысцейшай, што раз выдатнейшай, Аж знікла ў далях дзесьці ля нябёс парога! І Войскі рукі, апускаючы ад рога, Раскрыжаваў. А рог на поясе раменным Апаў і калыхаўся. З позіркам праменным, З прыбракшым тварам Войскі, музыкай натхнёны, Стаяў, яшчэ лавіў знікаючыя тоны. Тым часам загрымелі навакол музыкі Віваты, віншаванні, воплескі і крыкі. Памалу сціхла ўсё, і вочы ад музыкі Звярнуліся ізноў на звера труп вялікі. Ляжаў, скрываўлены і кулямі прашыты, Грудзьмі уплецены ў траву і ў землю ўбіты. Развёў пярэднія шырока накрыж лапы, Яшчэ ўздыхаў, а кроў лілася цераз храпы. Расплюшчваў вочы, ды ўжо галавы не зрушыць, Бо п’яўкі Падкаморавы ўпіліся ў вушы: Па левай — Страпчая, а Спраўнік злы прыссаўся Па правай старане і кроўю напіваўся. Аж прут, па Войскага загаду, ушчамілі Сабакам між зубоў і ляпы так раскрылі. Перавярнулі дагары цяпер мядзведзя, І зноў трайны віват аж хмары зрушыў недзе. «А што? — Асэсар крыкнуў, стрэльбу ўзняўшы ўдала, — А што мая стральбінка? Наша, наша брала! А што? Мая стральбінка — дробненькая пташка [34] , А вось што паказала! Гэта ёй не цяяжа. Ніводзін дарма не пайшоў з яе ладунак! Мне князь Сангушка гэткі справіў падарунак». І тут паказваў стрэльбу дзіўнае работы, Хоць дробную, і выхваляў яе даброты. «Бег я, — прамовіў Рэент, пот абцёршы з твару, — Бег я за медзвядзём, а Войскі тут з гушчару Крычыць мне: „Стой!“ Як тут стаяць? Мядзведзь у поле, Як заяц скача, хоча вырвацца на волю, Аж дух мне заняло — дагнаць няма надзеі, Управа глянуў, бачу: кепскія падзеі, З засады вырвецца, дык стой, кажу, маруха! На вока ўзяў, і вось ляжыць, сабачы юха. Вось стрэльба, вось сапраўдная Сагалясоўка, Кляйма: „Сагаляс, Лондан а Балабаноўка“. (Там жыў наш слесар, бо і там жывуць палякі, Рабіў ён стрэльбы, што такія маюць знакі.)». «Як так? — Асэсар пырснуў,— сотня сот мядзведзяў! Дык гэта, быццам, пан забіў? Што пан там збрэдзіў?» «Паслухай, — мовіў Рэент, — тут не следства, пане, А тут аблава! Кожны тут за сведку стане». Дык зараз пачаліся спрэчкі і дакоры, Хто стаў пры Рэенце, а хто пры Асасоры. Ніхто Гервазага не ўспомніў, забягалі З бакоў, а што было наперадзе, не зналі. Прамовіў Войскі: «Ну цяпер хоць ёсць прычьюа, Бо гэта ўжо не то што нейкі там зайчына, А тут мядзведзь, тут варта змераць мэту І дабівацца праўды, хоць і з пісталета. Змірыць вас вельмі цяжка, дык старым звычаем, Змагацца вам у паядынку дазваляем. Адну я помню між суседзямі нязгоду: Жьші ў мой час два шляхціцы старога роду Абапал над прыгожаю ракой Вялейкай. Адзін Дамэйкам зваўся, а другі Давэйкам, і гэтак жа ў адну мядзведзіцу стралялі, А потьш, так як вы цяпер, спрачацца сталі. Уздумалі страляцца ледзь ні дула ў дула — Праз скуру медзвядзя — так злосць іх агарнула. Той паядьшак нашумеў даўней нямала, Бо песні на’т спявалі пра яго, бывала. Я секундантам быў і з самага пачатку Глядзеў на іх, дык раскажу вам па парадку». Але ў той момант спрэчку пагасіў Гервазы. З увагай медзвядзя ён абышоў два разы, Узяў цясак і пысу ім рассек надвое, Намацаў кулю, выняў і абцёр палою, Пасля агледзеў моўчкі, а калі праверыў, Ці ўходзіць у патрон, і з дулам стрэльбы змерыў, Узняўшы з куляю далонь над галавою, Сказаў: «Вось куля, ды яна не з вашай зброі, Панове, а з старой гарэшкаўскай куркоўкі (I стрэльбу ўзняў уверх, спавітую ў аборкі), Ды выстраліў не я. О, як жа хутка, смела Там трэ’ было страляць! Аж мне ў вачах цямнела, Бо панічы абодва ў мой напрамак беглі, А звера кіпцюры на Графа ледзь не леглі — Апошняга з Гарэшкаў! хоць і па кудзелі. Ой, Божа! крыкнуў я і покуль мы глядзелі, Ксёндз Бернардын якраз падбег на дапамогу. Ён засароміў нас! Вось гэта ксёндз! Трывогу Стрымоўваў я, дрыжаў, хацеў страляць, не стрэліў, Ён стрэльбу вырваў з рук маіх, даў стрэл, пацэліў. Між двух галоў страляць! Сто крокаў! І папасці! Якраз у ляпу! Зубы так яму пакласці! Паны! Даўно жыву і заяўляю смела: Адзін мог толькі гэткім пахваліода стрэлам. Адзін той злыдзень мог страляць вось гэткім чынам, Той, што выстрэльваў коркі на хаду жанчынам, Той лотра слаўны, лешп бы век мне з ім не знацца, Той Яцак, той Вусач… Лепш з прозвішчам стрымацца. Ды ўжо яму ганяцца за мядзведзем годзе — Сядзіць ён у смале пякельнай, як у мёдзе. Хвала ксяндзу! Ён двух людзей ад смерці збавіў, А мо і трох. Я справу так сабе паставіў, Што, каб апошняе дзіця з Гарэшкаў роду У зубы звера трапіла, я асалоду Знайшоў бы ў тьш, каб і мае скрышыў ён косці. Дзе ксёндз? Трэ’ вьшіць за здароўе ягамосця». Дарма ксяндза шукалі, ён чамусьці скрыўся. Вядома толькі, што на момант быў з’явіўся, Да Графа і Тадэвуша што сіл падскочыў I, ўбачыўшы жывьші, ўзняў на неба вочы, Падаўся ўбок і стаў шаптаць малітву ціха, Пасля пабег праз поле, чым далей ад ліха. Тым часам з Войскага загаду пні і сучча, Лісты і верас пачалі скідаць да кучы. Шугнуў агонь, падняўся дым уверх сасною І шэрым балдахінам стаў над галавою. Над полымем стральцы злажылі ў козлы пікі, На іх катлы падвесілі, пад шум і крыкі. З вазоў нясуць гародніну, муку, прыправы І хлеб. Суддзя куфэрак свой у гонар той аблавы Дастаў, адкрыў, і пляшак бліснулі галовы. Ен выняў самы большы буталь адмысловы (Багаты падарунак ад ксяндза Рабака). Гарэлка з Гданьска, дарагая для паляка. «Няхай жыве! — сказаў Суддзя з паднятай чашай, — Наш горад Гданьск, зноў быць яму ва ўладзе нашай!» І па чарзе ўсім наліваў лікёр срабрысты. Пакуль дно залатым не заблішчала лістам [35] . Бігос варылі ў кацялках. Сказ многаслоўны Не перадасць той колер, пах і смак цудоўны. Пачуе мешчанін звон рыфмаў, слоў парадак, А смак і застанецца толькі ў цьме здагадак. Каб песні ацаніць літоўскія і стравы, Здаровым трэба быць, вяртацца трэ’ з аблавы. Ды і без тых прыправаў вельмі смачнай ежай Бігос бывае. Ўраз з гароднінаю свежай Капуста квашаная да яго бярэцца, Што, згодна прыказкі, у рот сама кладзецца. Закрытая ў катле з прыправамі і з мясам, Гатуецца, пакуль уся не сойдзе квасам, Пакуль агонь яе не змякчыць і не сцісне, А з берагоў начыння з парай вар не свісне І не напоўніцца паветра араматам. Бігос гатоў. Стральцы бягуць і зухавата З бадзёрасцю штурмуюць лыжкамі начынне. Медзь звоніць, і бігос, як камфара, ўміг гіне. Знік, паляцеў. І толькі пара ў нетрах чанаў Бурліць, нібы ў патухшых кратарах вулканаў. Калі ўжо ўсе даволі падпілі, пад’елі, На воз усклалі звера і на коней селі, Усе вясёлыя, апроч двух: Асасора І Рэента. Яны больш злыя, чым учора, Бо паспрачаліся за стрэльбу Сангушкоўку І за балабаноўскую Сагалясоўку. І Граф з Тадэвушам зрок долу апускалі З няёмкасці, што прамахнулі і ўцякалі, Бо на Літве, хто звера выпусціць з аблавы, Шмат мусіць працаваць, каб зноў дабіцца славы, Граф гаварыў, што першы кінуўся да пікі, Ды перашкодзілі яму, на жаль вялікі; Тадэвуш жа даказваў, што ён, як дужэйшы І да ўжывання пікі больш, чым Граф, спраўнейшы, Яму на выручку спяшыў. Так прымаўлялі Сабе між гоману і ехалі зноў далей. А Войскі ехаў рады. Чалавек шаноўны Вясёлы быў на рэдкасць і таму пшатслоўны. Дык памірыць задзір паставіўшы заданне, Канчаў пачатае раней апавяданне: «Пан Рэент, калі я хацеў, каб з Асасорам Вы біліся, дык не таму, што страціў сорам І прагнуў вашае крыві, о крый вас, Божа! Хацеў вас памірыць, настрой падняць, быць можа. Жартдумаўузнавіць, якігодтомусорак Прыдумаў. Дзіўны жарт. Бьыіо аб ім гаворак! Вы маладыя, вам не ў памяць жарт той даўны, Ад гэтай пушчы колісь да Палесся слаўны. Бывала, прозвішчы Давэйкі і Дамэйкі Пазбльггвалі не раз, змяшалі ў вузел нейкі, Са шкодаю для іх. Вось выбараў парою Сябры Давэйкі, стоячы за ім гарою, Шапнуць каму: „Глядзі, дай голас за Давэйку!“ А той, не ўчуўшы, галасуе за Дамэйку. Аднойчы на банкеце тост узняў Рупейка: „Віват, Дамэйка!“ Іншьш выдала: Давэйка! Дык закрьгаалі гучна, але бесталкова, Па-свойму паўтарыўшы кінутае слова. Раз горш бьиіо. У Вільні нейкі шляхціц п’яны З Дамэйкам біўся шабляй і панёс дзве раны. Пасля той шляхціц, едучы, відаць, дадому, Выпадкам стрэў Давэйку недзе ля парома. І вось, калі абодва ехалі Вялейкай, Пытае той: „Ты хто?“ Ён адказаў: „Давэйка“. А той рапіру выняў моўчкі з-пад кірэйкі: Чах, чах! і за Дамэйку вус адсек Давэйку. А ўрэшце ўжо, ўсё роўна як на завяршэнне, Яшчэ такое падключылася здарэнне: Ў аблаве, побач стоячы, на радасць ліху, Стралялі цёзкі ўдвух зараз у медзвядзіху, І тая ўмомант павалілася без духу, Але ўжо несла перш з дзесятак куль у бруху. З адным калібрам стрэльбаў шмат было ў аблаве, Дык хто забіў? Як тут рашыць, чыёй быць славе? А тут яны крычаць: „Даволі нам цягацца! Ці Бог, ці чорт злучыў нас — трэба разлучацца! Нас двух, як сонца два, відаць, зашмат на свеце!“ Дык шаблі ў рукі і становяцца на меце. Тут шляхта ўся ўгаворвае іх, просіць, годзіць, А злосць на іх тьш часам штораз горш находзіць, Дык шаблі кінупі, схапілі пісталеты. Мы ў крык, што зблізілі яны занадта меты! Яны тады, на злосць нам, пакляліся здуру Страляцца дула ў дула! — праз мядзведзя скуру. Стралялі вельмі добра. „Секундуй, Грачэха!“ „Я зтодзен, — ім кажу, — ўраз будзе вам пацеха: Няма ’шчэ ямы. Ды падумайце ж вы самі, І ў бойцы трэба быць людзьмі, не разнікамі. Збліжацца годзе, бачым, што няма ў вас страху. Ці ж баіцеся, каб не даць часамі маху? Паслухайце мяне: ну згода, што на пісталеты, Ды толькі не з бліжэйшай, ні з далейшай меты, Як праз мядзведзя скуру — будзь тут ваша воля! Я сам яе расцягваць буду сярод поля І вас парасстаўляю. На хвасце мядзведзя Вы станеце, а вы на носе, мой суседзе“. — „Мы згодны! Дзе? Калі?“ — „Чуць свет — карчма над Ушай“. Я ўзяў Віргілія: як быць з той калатушай?» Тут крык спьюіў апавяданне, бо з-пад коней Шмыгнуў шарак. Вось Сокал з Кусым у пагоні! Хартоў узялі на аблаву, бо дарогай, Вяртаючыся, ў полі можна стрэць касога. Харты ішлі ля коней і ледзь зайца ўчулі, За ім адразу без цкавання сіганулі. Асэсар з Рэентам хацелі конна скочыць, Ды Войскі крыкнуў: «Стоп! Хай кожны з месца сочыць! Нікому нават крокам рушыць не дазволю — Адгэтуль добра бачьш: заяц верне к полю». А заяц, чуючы пагоню ад дарожкі, Скакаў у поле; вушы склаў, як сарна рожкі, І над раллёй пабліскваў, вьшягнутьг ў струнку. У сіле лап сваіх шукаючы ратунку, Здавалася, што да зямлі ледзь дакранаўся, Як ластаўка, цалуючы ваду, ўзвіваўся. За зайцам — пьы, харты — за пылам, і ляцела Праз поле гэта дзіўнае даўгое цела, Як быццам прапаўзаў гад злосны і заўзяты: Дзе заяц — галава, а шыя — пыл узняты, Сабакі — хвост двайны рухомы і кудлаты. Асэсар з Рэентам, стрымаўшыся ля куста, Глядзяць без духу. Рэент пабялеў, як хуста, Бляднее і Асэсар — што там за падзея? Убачылі, што вуж чым далей, тым даўжэе, Што рвецца напалам, што не зрасціся гаду, Што галава пад лесам, а хвасты — дзе ззаду! Мільгнула галава яшчэ раз пад навесам Лясным і знікла, хвост пакінуўшы пад лесам. Сабакі, так абдураныя непрыемна, Шукалі, быццам абвіняліся ўзаемна, Пасля вярнуліся назад павольным крокам, Стуліўшы вушы і хвасты, з прьггухшым зрокам. Прыбегшы, з сораму вачэй падняць не смелі І не збліжаліся к панам, а воддаль селі. Пан Рэент галаву павесіў невясёла, Асэсар сумным вокам кідаў навакола, А потым пачалі тэорыі разводзіць, Што ў гэткай справе гончым ход свабодны шкодзіць, Што заяц раптам скочыў і не быў цкаваны І што, каб хіба быў сабака падкаваны, Тады дагнаў бы мо па гэткай камяніцы. Разумна ўмелі на дэталях запыніцца. Каб слухачы хацелі, многа б скарысталі, Але не слухалі. Адны пасвістваць сталі, Пасмейвацца другія, іншыя ў той хвілі, Мядзведзя ўспомніўшы, аб ім загаварылі. А Войскі толькі раз за зайцам вокам кінуў I, ўбачыўшы, што той між дрэў у лесе згінуў, Вось так свой сказ канчаў: «Дык жа на чым мы сталі? Ага! на тым, што слова мне абодва далі Страляцца праз мядзведзя скуру. Шляхта гнеўна Крычыць: „Дык гэта ж дула ў дула! Смерць! Напэўна!“ Я ў смех, бо чуў ад Мара, мудраца старога, Што скурай звера можна змерыць вельмі многа. Вядома вам, панове, што Дыдо-царыца, Прыбыўшы ў Лівію, рашьша там спыніцца І гэтакі зямлі палетак старгавала, Які б накрыць адной валовай скуры стала [36] . На тым кавалку поля вырасла Карфага! Вось гэта абмяркоўваў я ўначы з увагай. Ледзь стала днець, Давэйка едзе ў тарадэйцы На зборны пляц, насустрач коннаму Дамэйцы. Глядзяць, ажно праз рэчку мост ляжыць касматы З мядзведжай скуры, зрэзанай на паскі-латы. Паставіў я Давэйку на хвасце мядзведзя, Дамэйцы ж месца выпала за рэчкай недзе. „Цяпер страляйцеся, — кажу, — хоць і да смерці, Але без згоды з месц вас не пушчу, паверце“. Яны — у злосць, а шляхта поўзае ад смеху. Тут я з ксяндзом давай адводзіць іх ад грэху Евангеллем, законам. Просім грамадою. І так прыйшлося ім адмовіцца ад бою. Выпадак гэты да іх дружбы прычыніўся. З Дамэйкавай сястрой Давэйка ажаніўся, Тады Дамэйка шваграву сястру засватаў. Маёмасць роўна падзялілі, як брат з братам, А месца, што праславілася справай гэткай, Карчму паставіўшы, зваць пачалі Мядзведкай». 24
Паводле падання, вялікі князь Гедымін сасніў на Панарскай гары жалезнага ваўка і з парады песняра Ліздэйкі заснаваў горад Вільню.
25
Жыгімонт Аўгуст быў уведзены на сталіцу Вялікага Княства Літоўскага старым звычаем — падперазаў меч і каранаваўся каўпаком. Вельмі любіў паляванне.
26
У Росенскім павеце ў маёнтку Пашкевіча, земскага пісара, рос дуб, вядомы пад імем Баўбліса, які ў часы паганства ўшаноўваўся, як святыня. У жарале гэтага выгнілага волата Пашкевіч абсталяваў кабінет літоўскай старыны.
27
Недалёка ад фарнага наваградскага касцёла раслі старыя ліпы якіх шмат высеклі каля 1812 г.
28
Гл. паэму Гашчынскага «Замак Канёўскі».
29
Каламыйкі — рускія песні, падобныя да польскіх мазурак.
30
Віціны — гэта вялікія судны на Нёмане, якімі ліцвіны карыстаюцца для гандлю з прусамі, сплаўляючы збожжа і атрымоўваючы ўзамен каланіяльныя тавары.
31
Пачэснае месца, дзе даўней стаўлялі хатніх багоў, дзе дагэтуль рускія вешаюць абразы. На покуці літоўскі селянін садзіць госця, якога хоча ўшанаваць.
32
Дзюбы старых драпежных птушак з гадамі закрыўляюцца штораз больш і ўрэшце верхняя частка, замкнуўшыся, дзюбу замыкае, і птушка павінна здыхаць з голаду. Гэту народную думку прынялі некаторыя арнітолагі.
33
Сапраўды, няма прыкладу, каб быў калі-небудзь знойдзены шкілет мёртвага звера.
34
Пталікі — гэта стрэльбы дробнага калібра, у якія ўкладаецца невялікая куля. Добрыя стралкі з гэткіх стрэльбаў збіваюць птушку ў палёце.
35
У пляшках Гданьскай гарэлкі бываюць на дне лісткі золата.
36
Каралева Дыдона загадала парэзаць на палоскі валовую скуру і гэткім чынам ахапіла вялікую плошчу, на якой пабудавала места Карфаген. Войскі вычытаў апісанне гэтага здарэння не ў «Энеідзе», а, пэўне, у каментарыях схаластаў. Некаторыя месцы ў чацвёртай песні належаць пяру Стафана Вітвіцкага.
Кніга пятая. Звада
Змест: Паляўнічыя планы Талімэны. Гароднічка рыхтуецца ў вялікі свет і выслухоўвае навукі апякункі. Стральцы вяртаюцца. Вялікае здзіўленне Тадэвуша. Паўторнае спатканне ў Святыні дум і згода, наладжаная дзякуючы мурашак… За сталом пачынаецца гутарка пра паляванне. Перапыненая аповесць Войскага пра Рэйтана і князя Дынасаў. Спробы перамоў паміж бакамі, таксама перапыненыя. Постаць з ключом. Звада. Граф з Гервазым праводзяць ваенную нараду.
Вяртаецца пан Войскі з перамогай з бору, А Талімэна дома, вочы ўзняўшы ўгору, Распачынае ўловы. Праўда, нерухома Сядзіць, на грудзі склаўшы рукі, ды без стомы У думках гоніць двух звяроў і разважае, Як іх злавіць абодвух. Думкай абкружае Тадэвуша і Графа. Граф, хоць і прыгожы, І з роду знатнага, кахае ўжо, быць можа, Ды гэткага пачуцці могуць адмяніцца, Прытым, хто знае, ці захоча ажаніцца З жанчынаю старэйшай! І не так багатай! А свет што скажа? Сваякі? Лепш іх не кратай! І з думкамі такімі Талімэна ўстала, На пальчыкі ўзнялася, быццам падрастала Адкрыла трохі грудзі, выгнулася бокам І доўга на сябе глядзела пільным вокам: Што скажа ёй люстэрка, ведаць захацела, Пасля ўздыхнула, вочы апусціла, села. Граф — пан! А панскі густ, звычайна, не трывалы, Ды Граф бландзін! Бландзін бывае рэдка сталым. Ну а Тадэвуш? Прасцячок! Хлапчына мілы! Амаль дзіця! Але з усёй кахае сілы! Адно глядзець, дык першай не парве завязкі, Ды ўжо для Талімэны мае абавязкі. Мужчына малады, хоць трохі ў думках зменны, Бывае цвёрды ў пачуцці, бо ён сумленны. І доўга сэрца хлопца носіць успаміны Пра шчасця час і ўдзячнасць за яго хвіліны. І хлопец радасна прымае асалоду, Нібы вясёлую сяброўскую прыгоду. І толькі п’яніца, віном спаліўшы кішкі, Гідліва потым пазірае на кілішкі. Пра гэта Талімэна вельмі добра знала, Бо розум мела ды і вопыту не мала. Аднак, што скажуць людзі? Можна б перабрацца Ў другое месца і ад злых вачэй схавацца, Або зусім у іншы край перасяліцца. Найлепш для гэтага падходзіла б сталіца — Там можна б хлопца вывесці у свет, у людзі, Пакіраваць, дапамагчы, дзе трэба будзе, Кахаць, выхоўваць, сябра ў ім мець дарагога I, покуль сілы служаць, пагуляць нямнога! І з марамі такімі весела і смела Прайшлася па пакоі, потым зноў прысела. Не шкодзіла б падумаць і аб Графа лёсе. Ці не ўдалося б як яму падсунуць Зосю? Хоць небагатая, але ж — з арыстакратаў, Так, як і Граф. Няўжо б яе ён не засватаў? Каб толькі іх у пару звесці удалося, Дык бы і Талімэне месца ў іх знайшлося У будучым. Сваячка Зосі, Графа свацця, Была б у доме маладых, як быццам маці. Закончыўшы з сабою гэткую нараду, Падходзіць да акна і кліча Зосю з саду. А Зося ў лёгкім плацці з галавой адкрытай Стаяла на двары, высока ўзняўшы сіта; Каціўся да яе клубок курэй стракатых, З другога боку — статак пеўнікаў чубатых Імчыцца, патрасае шышакоў каралам, Вяслуе праз кусты, барозны дружна, валам Ускідваючы ўгору шпорыстыя ногі. Індык за імі сунецца надзьмуты, строгі І жонкі крык сцішае гнеўнай балбатнёю. А павы, як плыты, хвастамі над травою Плывуць. I, пакідаючы вышынь прасторы, Ляціць шматочкам снегу голуб белапёры. І на кругу зялёным з кветак, зелля, траваў Сціскаецца рухомы круг крыклівы, жвавы, Абведзены навокал галубоў істужкай, Мігцеў той карагод рознакалёрнай птушкай, Дзе з пер’я мітуслівага, як рыбкі з хвалі, Чубкі чырвоныя і дзюбы вытыркалі, Выцягваліся ўгору, быццам водныя цюльпаны, I, быццам сотні зорак, ясна ззялі вочы. А над натоўпам птушак — Зосін стан дзявочы. Яна ўся ў белым — глянеш, і здаецца, Што там фантан між кветак круціцца і б’ецца. А Зося сыпала на крыллі і галовы Рукой, як перлы, белай град густы пярловы Ячменных круп, прызначаных для хатняй стравы І ў некаторыя расолы для прыправы. Так Зося, крупы беручы тайком са скрыні, Наносіць шкоду гаспадарцы ахмістрыні. Пачула — клічуць: «Зося!» — Гэта голас цёткі! Сыпнула зразу птушкам той прысмак салодкі I, сітка круцячы, як бубен танцаўшчыца, І стукаючы ў такт, не ў сілах запыніцца, Давай скакаць праз курак, галубоў і паваў, Аж птушкі фуркнулі ўгару ад той забавы. А Зося ледзь ступнямі землю закранала І быццам з галубамі ўгору падлятала, Якія, нібы ўпрэжаныя ў калясніцу, Ляцелі нізка, не паспеўшы ў неба ўзвіцца. І Зося з крыкам праз акно ў пакой зляцела, Задыханая, цётцы на калені села, А тая з пацалункам, гладзячы, як маці, З уцехай заўважае прыгажосць дзіцяці (Бо выхаванку шчыра ад душы любіла). Але вось перад ёй сур’ёзны твар зрабіла, Устала і, прайшоўшыся уздоўж пакоя, На вуснах з пальцам, мовай пачала такою: «Ну, Зося дарагая, ты ўжо забываеш Пра ўзрост і стан свой. Ты ж распачынаеш Год чатырнаццаты, пара кідаць чубаткі — Гульня з курмі ніяк не для арыстакраткі! І з дзетварой мужыцкай бруднай, мне здаецца, Займацца досыць. Зося! Мне аж сэрца рвецца Ты ж загарэла, усё роўна як цыганка, А рухаешся, ходзіш, як парафіянка. З сягонняшняга дня ўжо гэтага не будзе, Сягоння выведу цябе на свет, у людзі, К гасцям. Гасцей, як ведаеш, цяпер тут многа. Глядзі ж, каб сораму не выйшла мне якога». Тут Зося ўскочыла і пляснула ў далоні, I, ўпаўшы радасна на цётчынае ўлонне, Смяялася, аж пераходзячы да плачу. «Ах, цёця! Я ўжо так даўно гасцей не бачу! З тых пор, як сябрам стаў мне птушнік наш вялікі, Адзіны госць ка мне заглянуў-голуб дзікі. Было мне трохі сумна, міленькая цёця, Аж пан Суддзя ўжо спачуваў маёй самоце». «Суддзя даўно, — сказала цётка, — ў людзі хоча Цябе увесці і здаўна тым коле ў вочы, Што ты ўжо вырасла. Не знаецца на гэтым Дзядуля наш, з вялікім не абжьггы светам. Мне лепш вядома, колькі трэба рыхтавацца Паненцы, каб нарэшце свету паказацца. Хто між людзьмі расце, няхай сабе прыгожы, Няхай разумны, ўражання зрабіць не можа, Таму што ўсе к яму прывыклі ад дзіцяці. А досыць толькі новай выплысці пастаці, Што выхаваннем і красою блісне хоць нямнога, Тады к ёй ціснуцца адзін цераз другога, Каб толькі як найлепш разгледзець тварык новы, Рух кожны ацаніць, паслухаць свежай мовы. Як стане моднаю асоба маладая, То на’т яе той хваліць, хто й не ўпадабае. А як вясці сябе, ты, спадзяюся, знаеш, Расла ў людзях. Хоць тут другі год пражываеш, Ды, пэўне, не забылася аб Пецярбурку. Дык туалет распачынай. Вазьмі у бюрку Усё патрэбнае табе для прыбірання, Ды хутка, бо прыедуць зараз з палявання». Тут пакаёўку клікнула. Загад дзяўчыне Дала вады ў сярэбранае ўліць начынне. І Зося, быццам птушачка ў пясочку, мые З падмогаю дзяўчыны рукі, твар і шыю. А цётка пецярбургскія бярэ прылады, Духоў вымае пляшкі, слоікі памады І лепшымі духамі пырскае на Зосю (Аж пах ідзе вакол), памадзіць злёгку косы. І Зося ўсцягвае ажурныя панчошкі І туфлікі варшаўскія кладзе на ножкі. Тым часам пакаёўка шнуравала станік, Пасля, накінуўшы на плечы пударманік, Да месца пачала загортваць папільоты І волас недаўгі звівала ў два заплёты, А грыўку гладка па-над тварам разабрала I жменьку васількоў, што толькі вось сабрала, Падносіць Талімэне. Тая іх счапіла І к Зосінай галоўцы ўмела прышпіліла Па правай старане. І васількі прыгожа У светлых валасах цвілі, як паміж збожжа. Вось знялі пударманік, толькі засталося Сукенку ўскінуць, вось зусім гатова Зося: Стаіць у белі, хустачка ў руцэ бялее, І выглядае ўся, як водная лілея. Паправіўшы сукенку, валасы рукою, Прайсціся цётка Зосю шле уздоўж пакоя І пільна сочыць збоку свецкай дамы вокам За кожньш рухам выхаванкі, кожным крокам, Муштруе гнеўна, кожную драбніцу бачыць: «О я няшчасная! Глядзі, што гэта значыць Жыць між гусей і пастухоў! Так расстаўляеш Калені, як хлапец, вачыма так страляеш, Як маладзіца! Ну зрабі паклон! Няўдала!» «Ах, цёця! Ці ж я вінна, што такою стала? — Сказала Зося. — Чым жа мне было заняцца? Любіла з дзецьмі быць, за птушкай паганяцца, Але як між людзьмі я трохі абжывуся, Убачыш, цётачка, якой тады зраблюся!» «Ужо, — сказала цётка, — лепей, пэўне, з птаствам Гуляць, як з тым, што гасцявала ў нас, плюгаўствам. Прыпомні толькі, хто збіраўся ў нас ля пляшкі: Вось ксёндз, што ўсё маліўся ды іграў у шашкі, Ды з люлькамі юрысты. Вось дык кавалеры! Ад іх пераняла б ты слаўныя манеры. Цяпер гасцюе таварыства ў нас, прызнацца, Зусім адменнае, дык ёсць каму хоць паказацца. Зважай жа, Зося, ёсць тут граф адзін прыгожы, Ён родзіч ваяводы, быў у падарожжы, З ім ветліваю будзь…» Чуваць і коней ржанне, І гоман шматгалосы: едуць з палявання! Узяўшы Зосю за руку, пабегла ў залю. Адразу з ходу месц мужчьшы не займалі — Перапрануцца ўся кампанія жадала, Бо ў куртках каля дам сядзець не вьшадала. Найперш прыйшлі у залю юнакі, вядома. А Талімэна сёння ў ролі пані дому Гасцей вітае, садзіць, мовай забаўляе І ўсім пляменніцу парадкам прадстаўляе. Тадэвуша знаёміць, як з сваячкай блізкай. Прысела злёгку Зося, ён схіліўся нізка, Хацеў прамовіць, вусны расчыніў нямнога І ў вочы глянуў ёй. Ды тут прыйшла трывога, Аж занямеў, і твар яго пачаў мяняцца, Бо ў тым, што бачыў, быў не ў сілах разабрацца. Пазнаў яе і ўміг адчуў сябе няшчасным, Пазнаў па ўзросце і па воласе тым ясным: Галоўку, постаць гэту бачыў на паркане, І голас той будзіў яго на паляванне. Аж Войскага ўзялі за юнака трывогі: Убачыўшы, што той збялеў, аслаб на ногі, Параіў адысці ў пакой для адпачынку. Тадэвуш стаў у кут, апёрся на камінку І моўчкі пераводзіў позірк свой туманны То на аблічча цёткі, то на тварык панны. Дык не магла тут незаўважыць Талімэна, Што з хлопцам адбылася раптам перамена, Хоць не згадала, што было яе прычьшай. Занепакоеная, сочыць за хлапчынам I, выбраўшы хвіліну, хутка падбягае. Што сталася? Здароў? Адказ даць налягае, Напамінае Зосю трохі жартаўліва. Тадэвуш, абапёршыся, стаяў маўкліва І толькі вусны выкрыўляў і моршчыў бровы. Здзівіў яе, разгневаў выгляд той суровы, Дык твар й бяседы тон тады перамяніла, Устала і са злосцю з ім загаварыла, Сыпнуўшы градам слоў, якіх не падбірала. Тадэвуш усхапіўся, быццам бы ад джала, Зукоса глянуў, адапхнуў нагою крэсла I, сплюнуўшы, пабег, нібы яго што несла, З таго пакоя вон. На шчасце гэтай сцэны Ніхто больш не заўважыў, апроч Талімэны. За браму выбегшы, пакіраваў ў бок поля. Як той шчупак, якому восць хрыбет праколе, Нырае і плыве, жыцця, свабоды прагне, Але ўсё шнур з жалезам за сабою цягне, Так і Тадэвуш валачыў свае згрызоты Цераз шырокія палі, платы, балоты, Блукаючы зусім без мэты і дарогі. Нарэшце ўжо, ці то яго прынеслі ногі Выпадкам, ці сумысля, ды накіраваўся Ў той гай, які нядаўна сведкам шчасця стаўся, Дзе той лісток любоўны быў яму паданы, — На ўзгорачак лясны, Святыняй дум прызваны. І ў час, як спадзяваўся быць тут адзінокім, Заўважыў Талімэну ў роспачы глыбокай: Сядзіць яна, ўжо не такая, як учора, А скамянелая на камені ад гора, Твар утуліўшы у адкрытыя далоні. Відаць адразу, што ў слязах гаручых тоне. Дарма Тадэвуш са спагаднасцю змагаўся, Змякчэла сэрца з жалю, і хлапчына здаўся Сачыў за ёй хвіліну, стоячы за дрэвам, I, уздыхнуўшы, сам сабе тлумачыў з гневам: «Дурны! Яна ж не вінна, што я ашукаўся». Дык да яе з-за дрэў памалу выхінаўся. Аж раптам Талімэна ўскоквае на ногі І рвецца ўправа, ўлева, поўная трывогі, З распушчанай касою, з пабялеўшьш тварам, На землю падае, ўстае, бяжыць гушчарам, Зноў падае, качаецца па зеляніне, Відаць, што страшна мучыцца, бо па хвіліне Хапаецца за грудзі, шыю, за калені. Тадэвуш хутка скочыў да яе ў здзіўленні, Падумаўшы, што звар’яцела мо жанчьша Ці страшна захварэла. Але тут прычьша Была другая. Пад бярозаю старою Мурашнік быў вялікі. Стуль мурашкі роем Наведвалі штодня Святыню дум ад рання Як месца працы, ці пляцоўку для гуляння. З свайго узгорка, з мурашьшае сталіцы Дарогу пратапталі аж па ўскрай крыніцы. Тым разам Талімэна села на дарожку. Мурашкі, беленькую ўбачыўшы панчошку, Узбеглі і пайшлі скрозь ласкатаць, кусацца. Прыйшлося Талімэне бегчы, атрасацца, Лавіць нарэшце, сеўшы воддаль той дарогі. Не мог адмовіць ёй Тадэвуш дапамогі. Сукенку чысцячы, схіліўся аж да ножкі, А потым скроні вуснамі крануўся трошкі. Так дружна сядзячы, хоць і не гаварылі Пра ранішнюю спрэчку, згоду ўстанавілі. Няведама дакуль цягнулася б размова, Каб іх не разбуцзіў звон гучны з Сапліцова. Пара вячэраць, час вяртацца ўжо дадому, Тым больш, што недалёка трэск пачуўся лому. Шукаюць, можа? Разысціся давядзецца. Дык Талімэна ўправа, пад гарод, крадзецца, А ён скіроўваецца ўлева — да дарогі. Прыйшлося ім тады зазнаць крыху трывогі: Раз Талімэне паказалася, што з куста Аблічча Робака мільгнула, быццам хуста, А пан Тадэвуш бачыў, пэўне, са два разы У гушчары цень нейкі белы, даўгавязы. Што там было, не знаў — падказвала пачуцце, Што гэта Граф быў у даўгім сваім сурдуце. Вячэралі у замку, бо стары Пратазы, Нягледзячы на ясныя Суддзі наказы Больш замка не займаць, зноў дзейнічаў з сакрэтам І ў залу тую самую прыбыў з буфетам. Парадкам госці увайшлі. Праз час каторы За стол з паўкруга першы рушыў Падкаморы. За важны чын і ўзрост яму тут гонар гэткі, Дык дамам кланяўся, старым і малалеткам. Манаха не было, і месца бернардына Была запрошана заняць Падкамарына. Калі Суддзя гасцей так, як жадаў, расставіў, Кароткую малітву над сталом адправіў; Мужчыны выпілі гарэлкі, і ўсе селі, І халаднік забелены маўкліва елі. Пасля падалі ракаў, куранят, шпарагі, Наставілі венгерскіх вінаў і малагі. Ядуць і п’юць усе, але маўчаць. Ніколі, Як замак замкам, у яго застоллі, Дзе гэтулькі калісьці чулася віватаў, Ускрыкаў, тостаў розных тысячы мо ўзнята, Напэўна, не бьшо сумнейшае вячэры. І толькі коркаў стук, талерак звон за дзверы Перадавала рэха праз пустыя залы, А вусны ўсім як быццам нешта завязала. Прычын было сягоння многа для маўчання: Прыбыўшы ў неблагім настроі з палявання, Стральцы раздумаліся дома над аблавай І ўбачылі, што выйшлі з невялікай славай. Бо трэ’ ж было, каб поп якісьці прыблукаўся І ў справу, як Піліп з канопляў, умяшаўся [37] , Зацьміўшы ўсіх стральцоў павету. Вось і выйдзе Наверх той сорам і ў Ашмянах, і у Лідзе, Якія з гэтым век змагаюцца паветам За першынство ў стральбе! Дык думалі аб гэтым. Асэсар з Рэентам успомнілі няўдачы Аблавы і той промах ранішні сабачы. І зараз зрок іх дражніць заяц, што пад гаем Так гончых абдурыў: ён хвосцікам мігае І сэрцы іх абодвух сцёбае, як бічам, — Сядзелі над талеркамі з тупьш абліччам. Асэсар меў маўчаць і іншыя прычыны, Калі сапернікаў разглядваў ля жанчьшы. К Тадэвушу сядзела Талімэна бокам Збянтэжанай, не смеўшы змераць хлопца вокам. Хацела Графа сумнага крыху забавіць, У гутарку ўцягнуць, настрой яго паправіць, Бо вельмі кіслы Граф прыбыў з гуляння Ці, па Тадэвушавай думцы, з падглядання. На словы Талімэны галаву Граф горда Падняў, насупіўся, зірнуў варожа, цвёрда І зараз жа падаўся чым бліжэй да Зосі: Талеркі ёй мяняе, шклянкі ёй падносіць, Гаворыць кампліменты, часам скосіць вока, Паклоніцца, ўсміхнецца і ўздыхне глыбока. Ды так, што ўсё змагло заўважыць акружэнне, Што ён хацеў за штосьці помсціць Талімэне, Бо, павяртаючьгся, быццам ненарокам, Штораз у бок жанчыны ўзбліскваў грозным вокам. Не знала Талімэна, што ўсё гэта значыць, Паціснула плячамі, падумала: дзівачыць. Пасля і рада нават з ходу спраў такога, Увагу ўсю сваю звярнула на другога. Тадэвуш хмурны быў, да ежы неахвочы І слухаў гутарку, ў талерку ўбіўшы вочы, Дык лье яму віно, гуторыць, не сціхае. Ен за руплівасць злы, маўчыць і пазяхае. Яму не да спадобы (вось дык перамена!), Што так ахвочая к залётам Талімэна, Што гэтак выразаны на грудзях глыбока, Няскромна горс. А вышай прьшадняўшы вока І зрок хвіліну на яе стрымаўшы твары, Спалохаўся, бо ўжо глядзеў не цераз мары, І разгадаў сакрэт, як напускала чары! Мой Бог! Намаляваная! Ці там бяліла Было благое, ці вьшадкам адсланіла Сапраўдны колер твару — адгадаць не можна А мо ў Святыні дум ён сам неасцярожна, Заблізка размаўляючы, абцёр карміны, Лягчэйшыя за пух на крылцах матыліных? А дома Талімэна часу мела мала I, пэўне, ў спешцы твару не падпудравала. Ля вуснаў асабліва фарба абляцела, І месцам выступіў смуглявы колер цела. Адкрыўшы першае знячэўку сфальшыўленне, Тадэвуш адшукаў і больш іх са здзіўленнем: Зубоў двух не хапае, на ілбе маршчыны, О, нават сотні іх на шыі у жанчыны! Тадэвуш адчуваў, што цалкам непатрэбна Красу дакладна разглядаць, і што ганебна Шпіёніць так каханку, і што непрыгожа Так сэрца адмяніць, ды хто ж з ім зладзіць можа! Дарма каханне хоча замяніць сумленнем І адагрэць душу вачэй яе праменнем, Ды зрок яе, як месяц, свеціць, а не грэе Глыбінь душы, а толькі звонку прамянее. Дык дакараў сябе за нораў свой распусны, Нагнуўся над талеркай і прыкусваў вусны. А тут слоў некалькі падслухаць давялося, Дык хочацца пачуць размову Графа з Зосяй. Дзяўчына, ўбачыўшы, што Граф ёй так заняты, Перш чырванела і спускала вачаняты, Пасля смяяцца сталі і ў найлепшай згодзе Спатканне ўспаміналі нейкае ў гародзе І нейкі ход па лапухах, кустах, па шкодзе. Тадэвуш, вушы навастрыўшы што меў сілы, Лавіў і словы горкія, і зык іх мілы І страшна мучыўся. Гадзюка гэтак злая Перш яд з раслін двайным джыгалам выпівае, Пасля ў клубок саўецца і на сцежцы ляжа, І ўсім пагражаючы, хто ледзь ступню пакажа. Так і Тадэвуш, зайздрасці атрутай п’яны, Стараўся скрыць, які быў злы і ўсхваляваны. Ў любой кампаніі, няхай хто зазлуецца, Яго настрой на іншых зараз разальецца. Стральцы і так маўчалі, рэшта заўважала Тадэвушаву злосць і галасы зніжала. Пануры быў таксама сёння Падкаморы І моўчкі пазіраў са смуткам час каторы На дочак, што хоць і былі ўжо ў самым цвеце, З пасагам, першыя паненкі у павеце, А вось сядзелі моўчкі ў поўным занядбанні. Таміўся і Суддзя у гэтакім маўчанні. Аж Войскі ўжо не мог сцярпець. Выдатны лоўчы Назваў вячэру гэту не людской, а воўчай. Грачэха на маўчанне слых меў вельмі чуткі, Сам гаварун і іншых слухаў бы ўсе суткі. Не дзіва! ўсё жыццё правёўшы ў вандраваннях — На радах, на наездах ці на паляваннях, Прывык, каб вечна штось яму гудзела ў вуху, Калі і сам маўчаў ці біткаю на муху Замерваўся, ці марыў, прычыніўшы вочы. Удзень шукаў гаворкі, ноччу быў ахвочы Малітвы слухаць да пазна, старыя казкі. Таму вось у яго не мела люлька ласкі, Як выдумка нямецкая, што чужаземчыць Народ, бо перш маўчаць навучыць, потым немчыць. Ён, гаварун стары, адпачываў пры мове, Будзіўся ад маўчання на апошнім слове. Так мельнік, задрамаўшы, ўміг на ногі стане, Калі млын спыніцца і сціхне грукатанне. Вось Падкамораму пан Войскі пакланіўся, Рукой ад вуснаў знак Суддзі зрабіў, спыніўся: Прасіў даць слова. Дык абодва пахілілі Галовы ў знак, што думку выступіць хвалілі. Тады сказаў: «Прасіў бы вас я, кавалеры, Па-старадаўняму праводзіць час вячэры І моўчкі не жаваць. Няўжо мы тут святошы? Бо за сталом маўчанне — звычай не харошы. Маўчаць, скажу вам, бы ў ствале зарад іржавіць. Таму век гаварлівасць продкаў буду славіць: Яны сядалі, не каб з’есці і напіцца, А каб і ўдосталь, ад душы нагаварыцца І сэрцы аблягчыць. Былі ў іх абгаворы І ловаў, і стральцоў. Бывала, што каторы І крык там узнімаў, і ўсе гудзелі жвава, І раз яшчэ перажывалася аблава. Сягоння ясна ўсім, чаго з вас той-сёй хмурны: Каптур манаскі, пэўне, ўнёс настрой хаўтурны! За промахі вам брыдка? Дарма духам палі! Я лепшых знаў стральцоў, што часам не траплялі. Пацэліць, прамахнуць, паправіць кожны можа. Я сам, хоць ад дзяцінства ўжо страляў прыгожа, Было, што не трапляў так, як і сам Тулошчык, Не кожны раз трапляў і пан Райтан, нябожчык. Пра Рэйтана скажу пазней. А ў гэтай справе, Што панічы не дастаялі на аблаве І не змагаліся з мядзведзем грудзі ў грудзі, Хоць мелі піку, мы ані хваліць не будзем, Ні ганіць, бо ўцякаць з зараджанаю зброяй Той будзе, хто ніяк не варт імя героя. А выстраліць наслепа (бо бывае й гэта), Калі звер не падпушчан, задалёка мэта, Ёсць ганьбай. Але хто прыцэліцца без страху І выстраліць, калі і дасць часамі маху, Без сораму ўжо можа ўзад падацца, Таксама можа пікаю абараняцца, Але не з мусу, бо бяруць на паляванне Для абароны піку, не для нападання. Здаўна вядзецца так. Паслухайце вось рады: У сэрцы не прымайце вашай райтарады І ты, Тадэвуш, і вы, шаноўны Графе! А як прыпомніце аб гэтьш трафе, Не забывайце важнае перасцярогі: Адзін другому не заходзьце больш дарогі І не страляйце разам у адну звярыну». Як толькі Войскі слова вьшавіў «звярыну», Асэсар буркнуў спадцішка «дзяўчыну», Другія «брава» ўскрыкнулі і цераз смехі Перасцярогу сталі паўтараць Грачэхі: Апошняе са слоў крычалі: той звярыну, А іншы, смеючыся, паўтараў: дзяўчыну. «Кабету», — буркнуў Рэент, і на заканчэнне: «Какету», — сыкнуў злы Асэсар к Талімэне. А Войскі не збіраўся дапякаць нікому, Да шэптаў тайных справы не было старому. Ён рады быў, што дамам повад даў для смеху, Дык і стральцам хацеў знайсці што на пацеху, І так казаў, віна сабе падліўшы ў чару: «Я тут не бачу бернардынавага твару. Хацелася б, каб ён выпадак чуў цікавы, Падобны да здарэння з сённяшняй аблавы. Такога, як ксёндз Робак, мастака страляння Знаў Ключнік аднаго, як нам расказваў зрання, А я другога ведаў. Ён сябе праславіў І стрэлам двух паноў ад пэўнай смерці збавіў, Калі ў лес Налібоцкі, шмат таму ўжо часу, Тадэвуш Рэйтан прыязджаў і князь Дынасаў. І зайздрасці к стральцу паны не праяўлялі, А нават тосты за яго здароўе ўзнялі, I падарункаў паназносілі без ліку І дзіка скуру. Вось хачу аб гэтьм дзіку І пра той стрэл вам зараз даць расказ асобны, Бо той вьшадак і да нашага падобны, А здарыўся стральцам найлешпьш нашых часаў Паслу Райтану разам з князем фон Дынасаў». А тут Суддзя сказаў, віна падліўшы ў чашы: «П’ю Робака здароўе. Войскі, ў рукі вашы! Калі наш дар ксяндза не вельмі мо ўзбагаціць, Дык хай тады яму за порах хоць заплаціць — Лічу, што тушы з сённяшняга палявання Для манастырскай кухні на гады два стане, А скуры не аддам. Гатоў на’т пасварыцца, Калі не пажадае ксёндз са мной мірыцца, А не, сплачу яе хоць нават сабалямі, Бо скураю распараджацца мы павінны самі. Калі пяршынства славы ў нас слуга ўзяў Божы То скуру прысудзіць пан Падкаморы можа Таму, хто з нас другой узнагароды варты». Задумаўся тут Падкаморы не на жарты. Стральцы загаварылі, кожны ўсхваляваўся: Той гаварыў, як звера спудзіў, той — як гнаўся, Той — як сабак склікаў, а той — як вёў аблогу. Асэсар з Рэентам паднялі зноў трывогу: Адзін усё сваёй хваліўся Сангушкоўкай, Другі — балабаноўскаю Сагалясоўкай. Тут мовіў Падкаморы: «Пан Сувдзя, суседзе! Па праву ў пераможцы вамі ксёндз узведзен, Ды цяжка меркаваць, хто быў другім між вамі, Чыёй заслугі больш. Вы ж ведаеце самі, Што роўныя вы ўменнем, спрьггам і адвагай. Але, абмеркаваўшы справу ўсю з увагай, Сцвярджаю: Граф з Тадэвушам — два чалавекі, Што сёння найбліжэй былі ад небяспекі, Дык скура ім належыць. Але мне здаецца, Што ад яе Тадэвуш зараз адрачэцца, Як маладзейшы, а пан Граф трафей той прыме, Дык хай ён упрыгожыць дом яго і імя. І гэта памятка сягонняшняй аблавы, Як сімвал, хай вядзе вас, Граф, да новай славы». І з думкай, што уцешыў Графа, сеў у крэсла. Не ведаў, што прамова Графу боль прынесла, Бо той, на першае трафея ўспамінанне Падняў міжвольна зрок на лбы аленяў, ланяў, На рогі, што тырчэлі, быццам лес лаўровы, Хаваныя ў вянкі нашчадкам на галовы, На рад партрэтаў, што ўпрыгожвалі філяры, На герб Паўкозіц на скляпення ўсім абшары, І часы даўнія над ім загаварылі. Прачнуўся, ўспомніў, дзе гасціў у гэтай хвілі. Сваяк Гарэшкаў у свой дом гасцём прыняты, Сапліцаю балюе, з ворагам заўзятым! А рэўнасць горкая, якой не мог пазбыцца, Тым больш распальвала яго супроць Сапліцаў. Дык мовіў горка: «Дзе ў маім змясціцца доме Падарку вашаму багатаму такому! Пакінем лепш мядзведзя тут пакрасавацца, Пакуль яго Суддзя мне не адцасць з палацам». Уцяміўшы, куды хінецца Графа мова, Пан Падкаморы табакеркай просіць слова. «Пахвалы варты вы, — прамовіў,— Граф, суседзе, Што ў думках справы маеце на’т пры абедзе, Не так, як большасць панічоў такого ўзросту, Што рахаваць не любіць. Я скажу па-просту, Што суд ураз закончыць згодай мы маглі бы, Бо справа тут датычыць дворнае сялібы. Я маю і праект, як можна замяніцца Зямлёй»… І стаў казаць, задумаўшы спыніцца Над тым, якія мае ён замены планы. Ужо ў паўмовы быў, ды рух неспадзяваны Падняўся пры канцы стала: адны штось заўважалі, Паказвалі другім. І ўсе звярнулі ў залі Галовы ў кут, як каласы, што іх кранула Уздыхам ветру і у іншы бок нагнула. З кута, дзе быў партрэт старога пана, Апошняга Гарэшкі, з форткі, што схавана Была дасціпна за масіўныя філяры, З’явілася пастаць, падобная да мары: Гервазы. Па абліччы, росце распазналі І па той куртцы, што Паўкозіцы ўкрывалі. Ступаў ён, быццам слуп, прамы, нямы, суровы, Не зняўшы шапкі, не шануючы прамовы. Трымаў ён ключ вялікі, як кінжал блішчасты, І стаў у шафе штось пакручваць, нечым шастаць. У двух кутах каля філяраў у той залі У шафах двух старых гадзіннікі стаялі, Два дзівакі, што з сонцам не былі ўжо ў згодзе: Паўдня паказвалі тады, як дзень сыходзіў. Гервазы папраўляць не думаў тых машынаў, Але і без дагляду ўсё ж іх не пакінуў І катаваў ключом штовечар вельмі дбала, А зараз вось пара накручвання настала. У час, як Падкаморы кіраваў увагу На важнасць справы, Ключнік пацягнў за вагу — Заскрыгатаў у шафе механізм іржавы. Спыніўся Падкаморы ад такое справы. «Браток, — сказаў,— спыніся з працай пільнай гэтай». І прадаўжаў далей. А той са злоснай мэтай Яшчэ мацней загрукатаў другою гірай. Тут гіль, што зверху быў, кіўнуўся над задзірай I, крыллямі б’ючы, куранты граць сабраўся. Ён спрытна змайстраваны, толькі сапсаваўся, Дык заікаўся і пішчаў штораз то горай. Тут госці ў смех, зноў мусіў змоўкнуць Падкаморы. «Гэй, Ключнік, — крыкнуў,— або лепш, пугач-начніца, Калі шануеш дзюбу, раджу прыпыніцца!» Гервазы, не ўстрашаны гразьбой такою, Апёрся на гадзіннік праваю рукою, А леваю узяўся ў бок і ў той паставе: «Падкамарэньку, — мовіў,— жартаваць вы ўправе, Хоць меншы верабей за пугача, ды дома Ён многа адважнейшы — гэта вам вядома. А Ключнік не пугач, вось хто ў чужую хату Ўлез ноччу, той пугач, і я яму дам плату». «Вон! Вон яго!» — ўзарваўся Падкаморы. «Пане, Пан Граф, — азваўся Ключнік, — хай пан толькі гляне: Ужо і так ваш гонар пляміцца даволі, Што вы з Сапліцамі п’яце ў адным застоллі. І трэба ж, каб мяне, замковага служаку, Гарэшкаў ключніка лічылі за сабаку Ў паноў маіх палацы? Як пан гэта зносіць?» Тут закрычаў Пратазы: «Сціхніце ўсе! Досыць! На ўказ! Вось я, Пратазы Бальтазар Брахальскі, Імён двух, генерал калісьці трыбунальскі, Па-просту — Возны, тут выказваю сцвярджэнне, У сведкі беручы ўсё гэта акружэнне І заклікаючы на следства Асасора, Бо на законах і правах мая апора, У справах шанаванага Суддзі Сапліцы З прычын інкурсіі — наезду на граніцы I ў замку гвалту: праўна ім Суддзя ўладае, А доказ вось: у замку ён за стол сядае». «Брахун! — ускрыкнуў Ключнік, — на вось за заслугі!» І пук сваіх ключоў, рвануўшы ад папругі, Крутнуў над галавой і выпусціў з размахам. Жалезны жмут мільгнуў, як з прашчы; простым шляхам Ён пэўне б лоб Пратазаму разбіў на чвэрці, Ды, шчасцем, той схінуўся і не даўся смерці. Усе ўсхапіліся і нейкі час маўчалі, Суддзя ускрыкнуў: «Гэй, хлапцы, чаго пасталі? Звязаць яго!» І чэлядзь кінулася жвава Праходам вузкім між сцяной і лавай, Але ім крэслам Граф загарадзіў дарогу I, на апоры той умацаваўшы ногі: «Стоп! — крыкнуў,— не дазволю, пан Суддзя, нікому Майго слугу пакрыўдзіць у маім жа дому! Хто мае скаргу на яго, сказаць мне можа!» Тут глянуў Падкаморы на яго варожа: «Без вашай дапамогі пакараць я ў сіле Шляхцюшку злоснага, а вас мы б, Граф, прасілі Прыпомніць, што прысвойваць замак ’шчэ зарана, Мы за сталом не ў вас мо, а ў другога пана. Сядзіце ціха і ўшануйце, як не гэту Сівую галаву, дык першы чын павету!» «А што мне? — буркнуў Граф, — даволі слоў між намі. Нудзіце іншых паважаннем і чынамі! Даволі глупства, што заняўся з вамі п’янствам, Якое вось заканчваецца грубіянствам. Вы мне яшчэ адкажаце за ўсе абразы! Убачымся цвярозымі! За мной, Гервазы!» Адказу гэтага ніяк не спадзяваўся Пан Падкаморы, ён віна падліць узяўся, Ды збіты Графа грубасцю, як громам, Апёрся на кілішак бутлем нерухомым. Схіліўшы галаву убок, наставіў вуха І вочы шырака раскрыў, сказаў штось глуха, Пасля зноў моўчкі чарку з гэткай сілай сціснуў, Што звонка пырскнула, струмень віна аж свіснуў У вочы і, нібы ў душу падсыпаў жару — Так бліснуў зрок, і чырвань хлынула да твару. Ўсхапіўся гаварыць і перш штось невыразна Малоў, пакуль праз зубы выціснуў: «Ад… блазна… Вось я! Ах ты, Графчук! Тамаш! Дзе шабля? Я тут Табе навучку дам! Ты, блазан! Пойдзеш к кату! Урады, ўвагі нудзяць вушка без прывычкі! Вось зараз паласну цябе праз завушнічкі! За дзверы! Вон! Тамаш, дай шаблю мне ў той хвілі!» Тут Падкаморага наўкола абступілі, Суддзя ўхапіў за рукі: «Гэта наша справа! Я першы вызваны. За мной адпомсціць права! Пратазы, шаблю! Зараз ён мне тут паскача!» Тадэвуш прьшыніў Суддзю: «О не! Задача Утаймаваць яго павінна мне застацца, А вам няёмка з гэткім фарсуном вязацца. Пакіньце гэта мне, я дам яму навуку. А ты, што на старых сваю ўзнімаеш руку, Пакажаш заўтра нам, якога ты пакрою, Што ты за рыцар, заўтра знойдзем пляц і зброю: А сёння, покуль цэл, ідзі!» І добра радзіў, Бо Ключнік з Графам апынуліся ва ўладзе Абураных людзей, дзе адыход быў цяжкі, А тут ужо з канца стала ляцелі пляшкі Над Графа галавой. Жанчыны ўсе ў трывозе — У плач, а Талімэна ў слабасці к падлозе Хінуцца стала, раптам крыкнуўшы жалосна, Пасля на рукі Графу ўпала і павісла млосна Грудзьмі на грудзі у бяспамяцтве ад жаху. А Граф, хоць злы, стрымацца мусіў у размаху, Стаў церці, ажыўляць. У той жа час Гервазы Пад градам пляшак, табурэтаў, хоць не зразу, Хістацца стаў. А чэлядзь, ссунуўшы рукавы, Натоўпам бегла да яго. Ды тутка ў справы Ўступіла Зося: хутка скокнула к старому І засланіла ад напасці і пагрому. Стрымаліся. Гервазы трохі ўзад падаўся І знік з вачэй. Шукалі, дзе пад стол схаваўся, А ён з канца другога вынырнуў, як з тоні, I, лаву падхапіўшы ў дужыя далоні, Крутнуўся, як вятрак. Уміг суцішыў залу, І разам з Графам сталі адступаць памалу, Заслоненыя лавай, к дзверцам за філяры. А тут стары, зірнуўшы ворагам у твары, Няўпэўнена хвіліну думаў: адступіцца Ці ў бітву з новай зброяй раз яшчэ пусціцца. Другое выбраў: лаву, як таран для муру, Узад падаў дзеля размаху, ўсю фігуру Напружыў і хацеў папхнуць, зрабіць дарогу, Ды Войскага заўважыў і адчуў трывогу. Сядзеў спакойна Войскі і з прыжмурам вока, Здавалася, задумаўся над чымсь глыбока. Але як з Падкаморым Граф пачаў спрачацца І пагражаць Суддзі, стары аддаў табацы Належнае і стаў ацэньваць Графа крокі. Пан Войскі быў Суддзі якісь сваяк далёкі I, жывучы здаўна ў яго гасцінным доме, Так сябру спачуваў, як, пэўне, больш нікому. Дык зацікаўлены ўсёй гэтай валтузнёю, Руку на стол дастаў угору даланёю І палажыў на ёй нож тронкамі да ногця ўказальніка, лязом павернуты да локця, І стаў ківаць рукою, быццам забаўляўся, Прытым у Графа безупынна углядаўся. Мастацтва кідання нажоў, страшное ў звадзе, У той час у Літве было ўжо ў заняпадзе І між старымі. Ключнік кідаў нож нярэдка, Але ніхто так не пускаў, як Войскі, метка. Відаць па руху рук, што нож запусціць з жарам, А па вачах, што ў Графа цэліцца з ударам (Ў апошняга з Гарэшкаў, хоць і па кудзелі). Не ўсе з прысутных рухі тыя зразумелі. Збялеў Гервазы, засланяе Графа лавай, Здае к дзвярам. А вокал крык: «Лавіце! Жвава!» Як воўк, калі яго над падаллю застануць, Рванецца ў гурт сабак, убок не ўспеўшы глянуць, І гоніць іх: вось-вось рване, ды сярод брэху Пачуе трэск курка — на новую памеху Вачыма косіць. Бачыць: цалкам недалёка Стралок прыкленчыў, к стрэльбе прытуліўшы вока, Кранае спуск і рулю на яго наводзіць. Воўк туліць хвост і ўміг на ўцёкі пераходзіць, А псярня з брэхам жудкім клубіцца зноў ззаду, За кудлы рве. Ён на сабак знайшоў бы раду, Бо ледзь зірне, пашчэмкай плясне, клык аголіць, Уся арава рассьшаецца й скуголіць. Так і Гервазы грознай адступаў паставай, Вачыма ворага спыняючы і лавай, Пакуль не ўскочылі абодва ў цьму фрамугі. «Лаві!» — крычалі, бегучы за імі, слугі. Аж раптам над галовамі неспадзявана На хорах Ключнік паявіўся ля аргана I з трэскам алавяныя пачаў рваць трубы. I, пэўне, шмат каго прывёў бы да загубы, Ды госці ўжо таўпіцца пачалі ў парозе. І слугі не ўстаялі, хутка ўсе ў трывозе, Ледзь што-мага хапіўшы, следам падаліся І розных рэчаў, і начыння шмат зракліся. А хто ж, не чуткі ні на ўдары, ні абразы, Апошнім адступіў? — Брахальскі Пратазы. Ён, стоячы ў Суддзі за крэслам непарушна, Цягнуў асведчанне ўсё тое ж раўнадушна І, толькі скончыўшы, пляц кінуў апусцелы, Дзе засталіся грузы і пабітых целы. Людскіх ахвяраў не было, але ўсе лавы Амаль без ног былі, а голы стол кульгавы Злёг на талерак, місак гурт, віном заліты, Як рыцар на шчыты, з каня ў змаганні збіты. А ўкруг ляжаць індычак, куранятак цельцы. А з іх тырчаць нажы і ўбітыя відэльцы. І хутка ўжо ў старым Гарэшкаўскім будынку Вяртацца пачало ўсё зноў да супачынку. Згушчаўся змрок. А рэшткі панскае вячэры Ляжаць, як ежа для дзядоў, што, згодна веры Народнай, сходзяцца на заклінанняў словы. З-пад даху адгукнуліся ўжо тройчы совы, Як гусляры, нібы ўсход месяца віталі, Якога водбліск пранікаў з надхмарнай далі З дрыжаннем светльм. І сярод начное цішы Праз дзіры пацукі павылезлі і мышы, Грызуць і п’юць. І толькі часам стукне глуха Шампанскага бутэлька за здароўе духаў. А на другім паверсе ў той жа час у залі, Якую некалі люстэркаваю звалі, Стаяў Граф на балконе насупроціў брамы І ветрам халадаўся. Рухам з нейкай драмы Сурдут з пляча спусціў, палою ахінуўся І быццам у плашчы шырокім апынуўся. Гервазы ў кут з кута хадзіў цяжкой ступою, І кожны повен дум гуторыў сам з сабою. Граф мовіў: «Пісталеты, а як не — палашы!» Гервазы паўтараў: «Зямля і замак нашы!» «Пляменніка і дзядзьку, — ўскрыкваў Граф, — кліч к бою! Увесь іх род!» «Калі вы хочаце спакою, — Выкрыкваў Ключнік, — замак, землі адбірайце, Пан Граф, нічога ім не пакідайце! Нашто судзіцца вам, мапанку? Суд кароткі: Чатыры сотні год жылі тут вашы продкі. Зямлі аднялі шмат дзялягі Таргавіцы І перадалі, як пан ведаеш, Сапліцы. Усё забраць ад іх, не толькі нашу долю, За кошты ўсе судовыя, за самаволю! Я вам не раз казаў: наездам праў дабіцца! Я вам не раз казаў: даволі ўжо судзіцца! Даўней бывала так: хто раз зямлю здабудзе, Той пан. У полі выйграй, дык прысудзяць суддзі. А што датычыцца з Сапліцам даўняй звады, Дык тут не суд, а мой Сцізорычак дасць рады. А як Мацей паможа з Розгай весці спрэчку, То мы, мапанку, ўдвух з Сапліцаў зробім сечку». «О брава! — ўскрыкнуў Граф. — Твой план гота-сармацкі Мілейшы мне на шмат, чым гоман адвакацкі. Ты ведаеш, на ўсю краіну шуму будзе, Бо аб падобных справах і не помняць людзі, Дык пагуляем. За маё тут прабыванне, За два гады, хто біўся? За мяжу сяляне! А ў тым нашэсці нашым кроў паліцца можа. Я раз, калі яшчэ бываў у падарожжах, Такі паход праводзіў з князем у Сыцылы. Тады ў яго бандыты зяця захапілі І выкупу ад сваякоў патрабавалі. Мы хутка слугаў і васалаў пазбіралі І — к ім. Я сам аж двух забіў з таго іх зброду, У табар іхні ўскочыў, вязню даў свабоду. Ах, дарагі Гервазы! Што за трыумфальны Быў наш зварот дамоў геройска-феадальны! Народ нас з кветкамі сустрэў, а дочка князя На грудзі ўпала мне ва ўдзячнасці й экстазе. Калі ж прыбыў я ўжо ў Палерма, ўсе газеты І ўсе жанчыны славілі выпадак гэты. І на’т раманс надрукавалі аб здарэнні, Дзе прозвішча маё названа і найменні. Раманс завецца „Граф, або Пра таямніцы Бірбанта-рокка замка“. Ці тут ёсць цямніцы?» «Ёсць, — адказаў Гервазы, — варта падзівіцца. Было ў іх і віно, ды выпілі Сапліцы». «Жакеяў,— Граф сказаў,— таксама ўзброіць можам, Васалаў клікнем з сёл». «Лакеяў? Крый вас, Божа! — Гервазы ўскрыкнуў. — Вы разважце толькі самі, Які ж наезд з лакеямі ды з мужыкамі? Не цяміце ў наездах, бачу, вы нічога. Вусалаў — рэч другая. Вусачы — падмога! А мы ў засценках лёгка знойдзем іх, мапанку! Адно даць знаць у Добрынь, Центычы, Рубанку. Здаўна там шляхта рыцарская пражывае І ад вякоў Гарэшкаў роду спачувае, Яны Сапліцаў ненавідзяць усе чыста, Адтуль вось і збяру я вусачоў са трыста. Мая ў тым справа. Вы ж вяртайцеся ў палацы Паспаць, бо заўтра вас чакае многа працы. Пара даўно: пяюць другія пеўні, пане. Я папільную замка, покуль дзень настане. І ў Добрынь вырушу, як след, з самога ранку». На словы гэтыя Граф адступіўся з ганку І глянуў, адыходзячы, ў дзіру байніцы. А ўбачыўшы агнёў шмат у двары Сапліцы: «Ілюмінуйце! — крыкнуў,— заўтра будзе змрочна Ў вас, а ў замку светла — гэта відавочна!» Гервазы сеў у кут, да сценкі прытуліўся І галавою, поўнай дум, уніз хіліўся, А месяц асвяціў ягоны чэрап лысы. На ім стары вычэрчваў пальцам знакі, рысы — Відаць, што распрацоўваў новы план ваенны. На вочы стаў насоўвацца цяжар каменны, Дык рушыў галавой, каб цалкам не забыцца, I, па штодзённай звычцы, спрабаваў маліцца. Але паміж адной малітвай і другою Пачалі мары плысці доўгай чарадою: І Ключнік бачыць зноў паноў з Гарэшкаў роду — Усе яны са зброяй, з імі шмат народу. А кожны круціць вус, глядзіць сурова, Замерваецца шабляй грозна, хоць без слова. За імі воддаль ціхі цень адзін крануўся З крывавымі грудзьмі. Гервазы здрыгануўся, Бо Стольніка пазнаў, пачаў хрысціцца скора, Гнаць сон цяжкі. А каб вярнуць сабе бадзёрасць. Маліцца зной пачаў за ўсіх памёршьгх душы. Зноў склеіліся вочы, зазванілі вушы. І бачыць гурму шляхты, сонечную зброю: Наезд! Карэлічы! Вядзе ўсіх Рымша к бою! І бачыць сам сябе, як конны з грозным крыкам Ляціць у бой з мячом бязлітасным вялікім; Расшпіленая рвецца ўгору тарататка, І з вуха з’ехала назад канфедэратка. Ляціць ён і сустрэчных валіць, рэжа, коле І на канец Сапліцу паліць у стадоле. Ды вось паблыталіся думкі бесталкова, І так заснуў апошні ключнік Гарашкова. 37
Аднойчы на сейме пасол Піліп з родавага сяла Каноплі, выступіўшы з прамовай, так далёка адступіў ад тэмы, што выклікаў у зале пасяджэнняў агульны смех. Адгэтуль паўстала прымаўка: вырваўся, як Піліп з канапель.
в официальном магазине Литрес