Шрифт:
— Арсы ба, Асан ата?
— Барсы ба, жарыным?
Хан енді аза детімен алдымен шаын айастыра, кеудесіне кеудесін тигізіп, уелі Асан айымен слемдесті, содан со барып отан жыраумен, азтуанмен амандасты. азтуанны орнына енді Жнібек ханны зі Асан айыны олтыынан стады. Брі бірдей хан Ордасына беттеді. А Ордаа тжім етіп кіргеннен кейін ш жырау хан таыны о жаындаы шайы крпені стіне барып отырды. Асан айы трде. Одан сл тмендеу отан арт, сосын барып азтуан тайшы жайасты. Хан нкерлері аятарыны шымен дыбыс шыармай жріп, шынтатарына лпілдеген мамы жасты салды. Сйтсе де Жнібек ханды сыйлаан арттар, аятарын ксіліп жастыа жантаймады, сол малдастарын рып отыран алыптарынан озалмады.
— Жол болсын, ария, — деді Жнібек, Асан айыдан жн срап, — алыстан келесіз бе?
— Асираа жаын, асаала алыс жерден келемін, жарыным. Бабам Майы би кш салан Алатауды ойнауындаы, гл-башасы жайнаан, блбл сы сайраан Алмалытан шыан бетім бар…
— -… тты оныстан аттанан екенсіз ой.
— тты дейсіз бе?.. — Асан атаны абаы арс жабылып кетті. — Бізден де брын насрани діні шіркеуі салынан екен…
— Батыс онысы тым алыс ой.
— ызыл тлкіге ызыан ырана алты кндік атырап удем жерден жаын.
— Рас, Жетісу ірі жерді ызыл тлкісі.
— Айыбы — ажары. Сол себептен де Сойын Сайдан Шыысты п жыланы лсін-лсін басын сумадай крсетіп жатан жо па?
— Тірі алы келсе елі кшті болсын.
— Елім айтсе кшті болады?
— Арманына жеткен ел кшті болады.
— андай арманды айтасыз?
— Жерйек деген халыны арманын айтамын. Б жаланны жерйегі Жетісу екен. Алтын Ордады сол Жетісудаы Алмалыа тіккеніде ой стінде боз торай жмырталар заман орнайды. Біз жетпегенмен оан бізді рпаымыз жетеді.
Жнібек езу тартты.
— Біра оан шейін білайырды кк брілері бізді талап ан етпек ой.
— Дрыс айтасы, жарыным, азіргі заман лі жеткенні заманы. Жолай Ахмет ожаны мешітіне ран оып шыайын деп Яссыа брылып едім, білайыр ханны мірімен істелген бір иянатты крдім…
— андай иянат?
— Хакім Мхамед-Мазид тархан Яссыа керуен тартып келген аза саудагерлеріні малын тартып алып, здерін ма уып салыпты.
— Бнысы білайырды Тркістан жеріне аза саудагерлері келмесін дегені ой.
— И…
Баанадан бері ндемей отыран ара бойлы азтуан оыс имылдап хана арады.
— Сонда ара аза жейделік арбас [47] пен кебіндік бзді айдан алады?
Жайшылыта сыра тйы Жнібек, аза саудагерлеріне істеген білайыр орлыы жанына батып кетті ме, зін-зі стай алмай алды.
— Тркістаннан аламыз, — деді ол азтуана арап, — алдымен Тркістанны зін аламыз.
Асан айы Жнібекке ойлана кз тастады.
— Шыраым, Жнібек, баба Орысханны аылы саан онды ма деп едім, адаспаан екенмін. білайырдан айырыланыа арсы болмасам да, Шуа кшемін дегеніді натпаам. Енді анып отырмын, ойы алыста жатыр екен… рине аза енді шаарсыз кн кре алмайды. Барды мейізі мен Ташкентті науаты аза сорлыны да аузыны дмін енгізгендей. Біра білайыр саан оп-оай Тркістанды бере ме? Кші жетіп трып ан тккеннен, кші жетпей жатып ан тккенні кнсі ауыр.
47
арбас — кне тркі тілі, мата деген маынада (стен).
— Мен ан тгейін деп отырмын ба? Тркістан ата онысым. Тбі ан ткпей бітіспейтін болса, амалымыз не? Биыл кшім аз, ал келесі жылы…
Енді сзге отан арт кірісті.
— Оан кзі жете ме? рі-бері кшіп ждеген жрт жаа тойына бастады ой. Ар жаына ел онан адамды оай орнынан трыза алмайсы…
— Жау шапалы трса да ма?
отан жырау ойлана жауап айырды.
— То бала аш болам деп ойлай ма?
Халыны жайын аындарымнан білермін, деген мітіні аталанына Жнібек іштей риза болды.
— Сендерді боса шаырмаан екенмін, — деді ол, — жасы бл жайды жата-жастана кееселік…
Асан айыа а й тігіліп, ш жырауа арнап азысы кере арыс ысыр бие сойылды. Сапырылан уыздай сары ымыз судай аты. здеріні ардаты жырауларын олдан ола тсірмей, бір йден со бір й шаырып, ауыл азатары бір апта гіме-дкен румен тті. Дл осы кезде азаты алашы з ханы Жнібекке слем беремін деп сонау Еділ бойынан Едігені немересі Темір биді жиені, кмекейінен блблша сайраан он бес жасар Шалкиіз жырау келді. Алыстан сапар шеккен аяулы онаты хан ауылыны ыз-бозбаласы ат стінен жерге тсірмей ктеріп кеп, арнап тігілген а боз йге кіргізді. Шатты стіне шатты ласты.
Бір апта ткеннен кейін хан зіні лкен лдары дік, амбар, асым, Керейді баласы Брындыты шаырып, азаты сол замандаы е ататы трт жырауымен бас осты. Ел болам деген жрта азір е ыайлы кез екенін, бл кезді пайдалана алмай алса, таы да за жылдар бастарыны бірікпейтінін, тіпті жан-жаынан талаалы тран жат елдерді хан, патшаларыны олында талан-тараж болып кетулеріні ммкін екенін айтысты. Кп жайды таразыа салып, аылмен салматады. Аырында кеп биыл Кзтосанны басында бкіл аза руларыны игі жасыларын Бетпа пен Жетіоыр мыны арасындаы Нраны аратзы деп аталатын жерге жима болды. Бл ара аза жеріні дігек ортасы. Тарбаатайдан Найман мен Керейді, Жетісудан йсін, Дулатты, Еділ, Жайы бойынан Алшын, Ноайлыны, Есіл, Нра, Торай бойынан е алыстаы Арын, ыпша билеріні де келуіне олайлы. Жне Кзтосанны басында бл маай майда оыр, жылы, жауын-шашынсыз болады. ысы-жазы гуілдеп соып тратын азынаан ашулы желі де басылады, сіресе хан аулына тиімді. ара Кегірден Шу, Таласа арай кшкен кезінде де брыс емес. Осы мжілісте Жнібек алдын ала ш жары жйтті арама боп шешімге келді. Бірінші жары, аза рулары бдан былай арай бір хана баынып, келесі жылы адам санына арай Тркістанды жаулап алатын сыпайлар бермек. Екінші жары, Дшті ыпша жеріні шалайлыымен азаты кп руларыны Моолстан, ытай, Жоар шекарасындаы тайпаларда тратынын еске алып, р руды жайлаан жеріне, рулы тілектестігіне, шаруашылыына арай ш жзге бліну сз болма. Жеріне, дет-рпына, ескіден келе жатан туысанды белгілеріне арай ш жз болып аталу мселесі ткен асырдан келе жатан гіме еді. Соны таы сз етпек. Егер жрт кнсе, р жзді зіні басты биі, батыры, ала берсе ханы болма. Сол ш жзді билеушілер, басарушылар сайып келгенде, бкіл азаа деген жалыз хана баынуа тиісті. Сонда ана хан Ордасы шы-иыры жо далада кшіп жрген азаты толып жатан руларын, ш жзді басты адамдары арылы баындырып отыра алады. Бнысы Шыысханны жаулап алан лемін трт лыса бліп, трт лы арылы арарым лкен Ордасына баындыраны трізді еді. ала берді, Аса Темірді арамаындаы жерлерді бірнеше улиетке бліп билегеніне де сайтын-ды. Онда тек жерді ана блсе, мнда жайлап отыран жалпы жеріне арай, рулар ш жзге блінбек! шінші жары, осы мжілісте р ру зіні рулы белгісін — табасын белгілемек. Бл осынау барымталы, бір ру мен бір ру кнде сойылдасып, ырысып жатан заманда те керекті шара болатын. Болаша халы кеесінде осындай ш крделі мселе арама боп, жыраулар мен хан мжілісі жабылды. Енді хан бйрыын жеткізуге жан-жаа шабармандар шапты. Бл жарыларды халыа керек екенін тсіндірмек боп, трт жырау да аттарына онды.