Шрифт:
Бл мселеде хан мен оны скер басыны арасында оай те алмас тиы пайда болды. Егер блар тіл тауып, бір шешімге келмесе, бл тиы екеуін бірдей батырып кететіні сзсіз еді. йткені ас жауыа досты кзбен арау — еліді сатумен те ылмыс. Брынды ойынша асым сол ылмыса таяу жр. рине, мндай жадайда арасындаы ала ауызды екеуіне бірдей атер.
йткенмен бл тйінді ос бріні здері шешті.
Мхамед-Шайбани Ташкент билеушісі жаатайлы Слтан-Махмуд хан мен Самарант міршісі бусейіт ханны арасында Сыана, Ар, згентті аланнан кейін, бл жеістеріне анаат ттпай Хорезмге аттанды. Жолай Тырса бекінісін шауып, зіні арын [53] осы арада алдырып, Хорезмді оршады. Хорезмді не аламын, міне аламын деп транында, кенет алаа орасан міршісі жаатайлы Слтан-Хсайын мырза жіберген жиырма мы скер кмекке келді. Мхамед-Шайбани амалсыз кейін айтты. Дл осы кезде Ташкент билеушісі Слтан-Махмуд хан кеп Отырар улиетін басып алды. Ол лкен той жасап, мгілік одатас боламыз деп достасып, Отырарды Мхамед-Шайбаниа басыбайлы беріп, зі скерімен Ташкентке айтып кетті.
53
А р — кне тркі тілі, скер соындаы кш. Азы-тлік артан керуен, кейде жорыа бірге ала жретін гарем, хан ызметкерлері.
Тркістанны Сыана, Отырар, Ар, згент секілді негізгі алаларын олына оай тсірген Мхамед-Шайбани, енді скер жинап Сауранды басып алма болды. Бны естіген Яссы мен Отырарды кімі Мхамед-Мазит тарханны баласы лмхамет-тархан арсы труа кшіні жетпейтінін біліп, й ішін, нкерлерін, зіне берілген адамдарын алып Яссыа ашты. ала бос алды. Сауранны асаал, бек, саудагер бас адамдары жиналып аланы енді Мхамед-Шайбаниды інісі Махмуд-Слтана бермек болды. Олар «Шайбани намеде» айтандай: «Келііз, бл йде ешкім жо» деп хат жазып, кісі жіберді. Махмуд-Слтан бос жатан ала билігін з олына алды. Мны естіген Мхамед-Шайбани Отырардан інісін ттытауа Саурана келді. Бірнеше кнін той-думанда ткізіп, Отырара айтпа болды. Біра інісі Махмуда: «Саан аланы басты адамдары Сауранды лажсыз берді. Егер бл шаара шын ожа болы келсе, аладан оларды тезірек у» деп аыл берді. Махмуд-Слтан аасыны дрыс аылына кнбегеніні сазайын тек артынан тартты.
Мхамед-Шайбаниды баы кннен-кнге ктеріле тсті. Шайх-Хайдар аза тауып, білайыр Ордасы лаан кезде райсы з лыстарына, шаарларына, улиеттеріне тарап кеткен баадурлар, мірлер, бек, мырза, слтандар айтадан Мхамед-Шайбани маына жинала бастады. Мны крген Яссы аласыны хакімі Мхамед-Мазит-тарханны зресі енді шын шты. Айба хан мен Ахмед ханнан орып, сонау Астраханьнан ашып келген Мхамед-Шайбаниа шаын жайып рмет крсеткенінде, ол ойнына андай шбар жыланды салып аланын енді тсінді. Мхамед-Мазит-тархан ойнына зі салан осы жылан анша кішкентай, лсіз боланмен де, зіні ан марлыын істеді. Он-он бес жылды ішінде ауырт сіп, кдімгі он кез ара шбар айдаара айналды. Енді Мхамед-Мазит-тарханны ойнына сыйма тгіл, зін жтуа ыайланан жайы бар. Айдаарды алашы ысырынуынан зре-ты алмаан тархан жанымды айтсем сатап аламын деп, жедел шара олдана бастады. Егер дер кезінде Мхамед-Шайбаниды тотатпаса, бір кні, бден кшейіп аланнан кейін, Яссыны да тартып алатынына шек келтірмеді. Ол е алдыменен жанындай жасы кретін он трт жасар кенже ызы ибадат-Бегімді, асына бірнеше батыр нкерлерін осып, баласы Клмхамед-тарханмен бірге, Самаранта жргізеді. Бл кшпен бірге бар ымбатты дние-млкін де жіберді. Тркістан улиеті брыны дстрі бойынша лі де Темір Ордасына баынды. Ал Самарант болса, бл Орданы астанасы. Тархан Самарантты кшті санайтын. ызы мен баласы, дние-млкі Самарантта трса, Мхамед-Шайбаниды олы жетпейді деген пікірге келген. Сол себепті де кшті тезірек жргізуге асыан. Біра бл кшті шыанын Мхамед-Шайбани жаыны адамы Маыт Орыс бек естіп алады. Жиырма батыр, екі жз сыпаймен келіп шабуыл жасайды. Клмхамед-тархан асындаы серіктерімен жан аямай жауымен рысады. Бірнеше адамды найзалап лтіреді. Біра аырында жеіліп, зі ашып тылады.
Орыс бек Мхамед-Мазит-тарханны ызы мен дние-млкін Мхамед-Шайбаниа кеп тапсырады. Жауыны дние-млкін хан бл рыса атынасан Орыс бекті жігіттеріне бліп береді. Ал Мхамед-Мазит-тарханны бар мал-млкінен ымбатты, е асыл азынасы лі ры крмеген лындай асау ызын, ткті кеудесіні астына салып, бесінші атыны етеді.
Бл орлыа шыдай алмаан Мхамед-Мазит-тархан Брынды хан мен Жнібекті балаларына бірігіп Мхамед-Шайбаниды шабайы деп кісі салды. Брынды пен асым бл тілекті абыл алды. Мхамед-Мазит-тархан шеуі кеуделеріне ран басып, кшейіп келе жатан Мхамед-Шайбаниа арсы трып, Тркістан улиетінен ума боп ант берісті. Содан кейін олар алы олмен келіп Сауранды оршады. Жаында ана бл алаа мірші болан Махмуд-Слтан ала бекінісін жедел кшейтуге кірісті. Біра бл кезде асым слтанны аылы бойынша Мхамед-Мазит-тархан кешегі зіні баласы Клмхамед-тархан билеген Сауранны ала басшылары — асаал, бек, рабат стайтын белгілі адамдарына, аланы блдірмей, ан тгіспей берсе, кп жасылы істейтінін айтып хат жазды. Асаалдар жасырын жиналып, Сауран брын аза хандарынікі еді ой. Брынды хана берейік деп шешеді. Бндай пия сырдан хабары жо Махмуд-Слтан амал басында шаруа істетіп жргенінде, асаалдар бірнеше сыпайлармен келіп, тал тсте оны ттын етеді де, ала апасыны кілтімен бірге Сауранды шапалы келген асым слтанны олына тапсырады. Брынды хан мен асым слтанны арасындаы ыри абаты міне осы Махмуд-Слтанны ола тсуінен бастап брынысынан да шиеленісе тседі.
асым слтан мен Мхамед-Мазит-тархан Саурана кіргеннен кейін, А Орданы бір кездегі екінші астанасын айтып аландарына шаттанып, жеіс тойын тойлама болды. Бл тойа Брынды хан да келді. ырмызы кілемге бленген Махмуд-Слтанны диван сарайына орналасып, а мамы жастыты шынтатай, кміс тай кесемен кестамды [54] сіміріп отырып, зіні р мінезіне салып, ол нкерлеріне лепіре:
— Махмуд-Слтанды алып келідер, — деп бйырды.
Махмуд-Слтанны орнына мір-эль-умера асымны зі келді.
54
К е с т а м — кне тркі елі дайындаан ішімдік.
— Махмуд-Слтанды неге кел дедііз, тасыр хан? — деді асым, хана диван дстрімен тжім етіп боланнан кейін.
— Тыныш жатан аза елін шапан да Махмуд-Слтан батыр ой, — деді Брынды асыма жауар блттай тйіле арап. — Батырлы лде атынды мінез крсетер ме екен, кз алдымда оны басын алдыртайын деп едім.
асым даусын ктермей салматы нмен жауап берді.
— Басыбайлы сатып алан л, не болмаса нсыз кетер ан майданда кездескен л емес ой Махмуд-Слтан… Ол білайыр ханны немересі, Махмуд-Шайбаниды жалыз інісі. Оны басын алу шін Таана кеесі жиналмаса да, Трымтай кеесі жиналуы керек.
лаан тезек аптай боп, дкиіп а мамы жастыты шынтатай жатан тртба Брынды, кенет тез имылдап шарт жгініп отыра алды. алы абаы тксиіп, анды кзі шатынап:
— Махмуд-Слтан шін Таана кеесі де, Трымтай кеесі де мына мен зіммін, — деді ол.
асым лі де болса ашуын баса, зін-зі тежей сйледі.
— Олай болса, марабатты тасыр хан, мені де мір-эль-умера екенімді есіізге алсаыз деймін. Махмуд-Слтан мені олжам жне мені шешем Жаанны апасы Аозы-Бегімнен туан блем. Білгііз келсе, мені екі туып бір аланым…
«И, солай екен ой» дегендей Брынды тмен арады. Енді оны даусы сл сылбырлау шыты.
— Сонда не ыл дейсі? Мойнында аза батырларыны талай аны бар Махмуд-Слтанды босатып жібер демексі бе!
— Босатып жібер деп отырам жо. Біра Махмуд-Слтанны тадырын шешу шін Хан Кеесі керек демекпін. Ал азір Хан Кеесін шаыратын мезгіл емес! Мені ертлелерім келген хабарлар бойынша, Мхамед-Шайбани азір Яссы шаарын оршап алан крінеді. Мхамед-Мазит-тархан дер кезінде аласына айтан. Яссы шаары мыты бекініс. Мхамед-Шайбани оны оай ала алмайды. Хан о жата уре боп жатанда, біз ан ткпей Отырарды басып алуымыз керек. Ерте аттананымыз жн.