Новая зямля
Читать

Новая зямля

Стихи и поэзия

:

поэзия

.
Аннотация

Якуб Колас

Новая зямля

Паэма

І. Леснікова пасада

Мой родны кут, як ты мне мілы!.. Забыць цябе не маю сілы! Не раз, утомлены дарогай, Жыццём вясны мае убогай, К табе я ў думках залятаю І там душою спачываю. О, як бы я хацеў спачатку Дарогу жыцця па парадку Прайсці яшчэ раз, азірнуцца, Сабраць з дарог каменні тыя, Што губяць сілы маладыя, — К вясне б маёй хацеў вярнуцца. Вясна, вясна! не для мяне ты! Не я, табою абагрэты, Прыход твой радасны спаткаю, — Цябе навек, вясна, хаваю. Назад не прыйдзе хваля тая, Што з быстрай рэчкай уплывае. Не раз яна, зрабіўшысь парам, На крыллях сонца дойдзе к хмарам Ды йзноў дажджом на рэчку сыдзе — Ніхто з граніц сваіх не выйдзе, З законаў, жыццем напісаных, Або на дол спадзе ў туманах. Але хто нам яе пакажа? На дол вадой ці снегам ляжа? Не вернешся, як хваля тая, Ка мне, вясна ты маладая!.. Вось як цяпер, перада мною Ўстае куточак той прыгожа, Крынічкі вузенькая ложа І елка ў пары з хваіною, Абняўшысь цесна над вадою, Як маладыя ў час кахання, Ў апошні вечар расставання. І бачу лес я каля хаты, Дзе колісь весела дзяўчаты Спявалі песні дружным хорам, З работ ідучы позна борам. Нясліся зыкі песень здольных, Ў лясах раз-пораз адбівалісь, І ім узгоркі адклікалісь, І радасць біла ў песнях вольных. А хвоі, елкі векавыя Пад зыкі песень маладыя Маўчком стаялі ў нейкай думе, І ў іх ціхусенечкім шуме Няслось вячэрняе маленне Ўгару, святое аддаленне. Каля пасады лесніковай Цягнуўся гожаю падковай Стары, высокі лес цяністы. Тут верх асіны круглалісты Сплятаўся з хвоямі, з дубамі, А елкі хмурымі крыжамі Высока ў небе выдзялялісь, Таемна з хвоямі шапталісь. Заўсёды смутныя, бы ўдовы, Яны найбольш адны стаялі, І так маркотна пазіралі Іх задуменныя галовы! Лес наступаў і расступаўся, Лужком зялёным разрываўся; А дзе прыгожыя загібы Так міла йшлі каля сядзібы, Што проста імі б любаваўся. А знізу гэты лес кашлаты Меў зелянюсенькія шаты Лазы, чаромхі ці крушыны, Алешын ліпкіх, верабіны. Глядзіш, бывала, і здаецца, Што скрозь сцяну галін жывую, Скрозь гэту тканку маладую Ні мыш, ні пташка не праб'ецца. Цякла тут з лесу невялічка Травой заросшая крынічка, Абодва берагі каторай Лазняк, ракітнік абступалі; Бруіліся ў цяньку іх хвалі І ў луг чуць значнаю разорай Ішлі спакойна між чаротаў, Рабілі многа заваротаў, Аж покі ў Нёман не ўцякалі. Зялёны луг, як скінуць вокам, Абрусам пышным і шырокім Абапал Нёмна рассцілаўся — За хатай зараз пачынаўся Ды йшоў квяцістай раўніною З мурожнай слаўнаю травою І ззяў на сонцы ў пералівах Пяшчотных тонаў. Як на нівах Жыта збажынкі лёгка гнуцца І людзям радасна смяюцца Сваім прыемным, мілым спевам Пад лёгкім ветрыку павевам, — Так гнуцца, гойдаюцца травы, Як пройме ветрык іх ласкавы, І пойдуць хвалі травяныя З прыемным спевам чарадою, Зашэпчуць краскі між сабою, Нібы дзяўчаткі маладыя. Эх, луг шырокі! Як жывы, ты, Праменнем сонейка заліты, Увесь стаіш перад вачыма, Ты міл і смуцен, як радзіма, Як наша ціхая старонка, Дзе смугі сіняя пялёнка У летні час дымком звісае І даль задумай спавівае. Хоць я няволяй цяжка змучан І з родным берагам разлучан, Ды я душою ажываю, Як вокам мыслі азіраю Цябе, мой луг і бераг родны, Дзе льецца Нёман срэбраводны, Дубы дзе дружнай чарадою Стаяць, як вежы, над вадою Даўнейшых спраў вартаўнікамі І ззяюць грозна жараламі. І толькі тут, пад іх чародкай, Улетку, добраю пагодкай, Касьбой утомлены, спачынеш І думкі клопату пакінеш, Заснуўшы крэпка і салодка. Тут так прахладна, так прывольна! А пташкі голасна і здольна Смяюцца мілым шчабятаннем І поўняць луг сваім спяваннем. А на дубах, як шапкі тыя, Чарнеюць гнёзды буславыя. Буслы клякочуць, бусляняты Пішчаць жалобна, як шчаняты, Насы закідваюць угору І просяць есці ў сваю пору. А там, дзе буслікі ўздужалі, Іх пачынаюць вабіць далі; Яны пачулі ў сабе сілы, Яны разводзяць ужо крылы, Ўгару на локаць падлятаюць, Паветра ловяць, заграбаюць І неуклюднымі нагамі Танцуюць смешна над дубамі. Там, у падсуседзях з бусламі, І вераб'і, шпакі вядуцца; Клапотна шчэбеты нясуцца І моўкнуць позна вечарамі. Ў дубах крычаць сіваваронкі, І свіст над лугам рэзкі, звонкі Каршун маркотна так раняе І нейкі смутак закідае. Эх, луг шырокі! Як жывы, ты, Травой мурожнаю закрыты, Стаіш зялёны прада мною І ззяеш дзіўнаю красою! Як дзве старэнькія кабеткі, К каторым старасць неўзаметкі Падкраўшысь злодзеем срэдзь ночы, Як смачны сон змыкае вочы, Красу і крэпасць забірае І ўсю іх жывасць выкрадае Ды кіне іх адных, старэнькіх, Адных, як перст, і чуць жывенькіх І непатрэбных анікому На цягасць жыццю маладому, — Так каля хаты, у садочку, Схіліўшысь ціхенька ў куточку, Стаялі дзве вярбы старыя, А навакола маладыя Дзярэўцы пышна красавалі, На свет вясёла пазіралі. Галлё спусціўшы над парканам, Расла тут грушка з тонкім станам; Па-над парканам пышным валам Стаяў вішняк густы, прыўдалы. Садок быў, праўда, невялічкі: Дзве верабіны ды тры дзічкі Ды між верб ліпка маладая, Бы іх унучка дарагая. Але як весела і міла Тут пчолка ў вуллях гаманіла! І як прыемна пахла мёдам! Пладзілісь пчолкі з кожным годам: Штолета вулляў прыбывала — На пчолкі вельмі шанцавала. Гул іх стаяў і ўдзень і ўночы. Бывала, ўлетку, ў час рабочы Не раз там чуўся крык вясёлы: — Го, тата! дзядзька! выйшлі пчолы! На вішні селі каля плоту! Мужчыны кідалі работу, Касьбу над рэчкай за кустамі, І беглі шыбка, каб часамі На лес дзе пчолкі не зляцелі, Дык іх там пільненька глядзелі. На прыгуменні, поруч з садам, Павець з гумном стаяла радам, А пад паветкаю прылады: Вазок, калёсы, панарады, Старыя сані, восі, колы І вулляў некалькі на пчолы, Яшчэ някончаных; судзіна, Стары цабэрак, паўасміна І розны хлам і лом валяўся, Ад сонца, дожджыку хаваўся — Патрэбны рэчы, ёсць вядома! Гуменца, крытае саломай, Ад доўгіх часаў пасівела; Салома кудламі вісела, Яе вятры параздзімалі, А трохі хлопцы пасцягалі, На стрэху лазячы, бывала, — Іх гэта забаўка займала. А пад шчытом на павуціне Нішчымны колас-сіраціна Ў зацішку лёгенька гайдаўся; З якіх ён часаў там трымаўся, То Бог яго святы ўжо знае! Будоўля, больш яшчэ старая, З гнілой, вагнутаю страхою Стаяў хлявец якраз напроці І чуць ліпеў, як бы на плоце Гаршчок, разбіты качаргою. Стары, паедзены чарвямі, Набок пахілены вятрамі, Глядзеў хлеў гэты старычынай, Пахілай доляй жабрачынай; А збоку, ў полі, недалёка Стаяў прыгрэбнік адзінока, Пахілкам, горкім сіратою, У дол упёршыся страхою. Ў глыбі двара стаяла хата І выглядала зухавата Паміж запушчанай будовы, Як бы шляхцянка засцянкова, Што ў дзень святы каля касцёла, Чуць-чуць падняўшы край падола, Так важна ходзіць з парасонам, Спадніцай верціць, як агонам, З дарожак пыл, пясок зганяе І ў вочы хлопцам заглядае. За хатай поле пачыналась, Дзе жыта хораша гайдалась І рос авёс, ячмень і грэчка, — Было прытульнае гняздзечка!.. Мой родны кут, лугі, крыніца! Цяпер для вас я — чужаніца. Той самы лес, палеткі тыя, Ды людзі там жывуць другія. Мне душу смуткам напаўняе, Што ў прошласць канулі гадочкі, Мае шчаслівыя дзянёчкі, — Прайшла, вясна ты маладая! Цяпер разгорнем часаў шаты, Бліжэй прыгледзімся да хаты, Да Міхася і да Антося, Як там вялося, як жылося.

ІІ. Раніца ў нядзельку

Дзень быў святы. Яшчэ ад рання Блінцы пякліся на сняданне, І ўжо пры печы з чапялою Стаяла маці... Пад рукою Таўкліся дзеці, заміналі Або смяяліся, спявалі. Услон заняў сваё ўжо места, На ім стаяла дзежка цеста, І апалонік то і дзела Па дзежцы боўтаў жвава, смела І кідаў цеста ў скавародкі. Давала піск яно кароткі, Льючыся з шумам на патэльні, І ў жар стаўлялася пякельны; І там з яго ўжо ўвачавідкі Пякліся гладзенькія пліткі Блінцоў, спаднізу наздраватых, Угору пышна, пухла ўзнятых, І ўжо адтуль рукою маткі На ўслон шпурляліся аладкі, А дзеці іх даўно сачылі І на ляту блінцы лавілі, Заядла мазалі іх здорам. Стаяў асобна ў місцы скорам Сяго-таго для верашчакі. Хоць невялікія прысмакі — Цыбуля, перчык, ліст бабкоў Ды сальца некалькі брускоў, Мука і квас — і ўся прыправа, Але ўсё ж снеданне цікава; А для дзяцей найбольша свята Абы наесціся багата. І звон аб прыпек скавародны, Так блізкі сэрцу, так ім родны, У нейкім радасным настрою Спяваў ім песняю святою І лашчыў сэрцы іх і вушы І поўніў радасцю ім душы, Такі прыемны, мілагучны, У той прыемнасці выключны, Ён разліваўся па ўсім целе І ўмомант іх знімаў з пасцелі. Недарма ж дзядзька іх, бывала, Каб пабудзіць каго з іх жвава Пагнаць каровак ранічкою, У прыпек біў скаварадою. Цяпер, здаволіўшысь ядою, Дзяцінай цешылісь гульнёю. Хто бегаў з кіем каля хаты — Ганяў курэй. Як парасяты, Ў пяску капаліся сястрычкі. Алесь хадзіў каля крынічкі, Што з лесу тут жа выцякала І дужкай хату агібала, Хадзіў, свістаў пад голас птушак, Збіраў ён ягадкі ў гарнушак. Ўсе парасходзіліся з хаты, І кожны дзелам быў заняты: Міхал у лес пайшоў ранютка Рабіць звычайныя абходы; Антось спаць доўга не меў моды, А як надарыцца мінутка Часіны вольнай ці святы дзень, Ну хоць адзін разок на тыдзень Хадзіў на Нёман ці на тоні — Рыбак быў дзядзька наш Антоні, Як і работнік, адмысловы; А Ўладзік пасвіў дзесь каровы, Травіў чужыя сенажаці; А дома з дзецьмі была маці. Яе жаночая работа І гэта вечная турбота То каля печы, то на полі, Сказаць, не зводзіцца ніколі. Адно прыпыніш — там другое, Глядзіш, як бачыш, набяжыць, І ручак некалі злажыць — Жыццё жаночае такое! Так і цяпер: печ зачыніла, Работу ў хаце прыпыніла — Ідзі ў гарод ты па бацвінне: Другі раз есці просяць свінні. А гэты Юзік-шаляніца, Малы яшчэ, зусім дурніца, Так пад нагамі і таўчэцца Або, як хвост той, валачэцца І ад работы адрывае І толькі сэрца ад'ядае. Ўжо сонца ўгору падхадзіла, На лісцях роску асушыла; У небе хмарачкі дзянныя Плылі, як гускі маладыя, Чародкай белай над лугамі, Над свежым лесам і палямі. А гэты ветрык дураслівы Траве зялёнай чэша грывы, Ў садку жартуе з верабінай, Як голец-хлопец той з дзяўчынай, І валасы зялёным стрэхам У лесе гойдае са смехам. А круглаверхія асіны Разносяць нейкія навіны І так гутораць, так смяюцца, Што аж іх лісцікі трасуцца, — Відаць, такая іх урода. Прыйшла і маці з агарода. — Алесь, сынок... ідуць кароўкі! Бяжы хутчэй, рассунь засоўкі, Каб не штаўхаліся дарма... Ну, я лепш збегаю сама! Куды ты, Юзік, безгаловы? З-за рэчкі ціснуцца каровы. Ідзе паперадзе Красуля, За ёю Лысая, Рагуля, Ды дзве пярэзімкі-цялушкі Ідуць у згодзе, як дзве дружкі; А збоку чмыша бык Мікіта, Хвастом матаючы сярдзіта. А авадні, як рой пчаліны, Сляпіцай лезуць да скаціны, Гудуць драпежна, тнуць балюча, Бы крапіва тая пякуча, Дыхнуць каровам не даюць. Каровы злосныя бягуць, Адна другую б'юць рагамі І толькі тухкаюць нагамі; І сам пастух бяжыць, гукае І гэту заедзь праклінае; Няма за поганню парадку, Сярдуе сам і злуе статка, Барзджэй, як можа, ў хлеў пражэцца — І горш у весніцах таўчэцца. Каля хлява рух-суматоха: — Куды ты, чортава Панчоха?! — Крычыць Уладзя, свішча пужка («Панчоха» — Лысае мянушка). Назло Рагуля ўжо ў варотах Цялушку рогам капарнула, Аж тая, бедная, раўнула; Тут Галас выскачыў з-пад плота І ўжо па ўласнаму пачыну Знайшоў зачэпку і прычыну Свае тры грошыкі прыткнуць, За хвост Мікіту пацягнуць. Ну, словам, шум тут быў вялікі, І танцавалі без музыкі. Загнаўшы ў хлеў на месца статка, Насеўся Ўладзя на аладкі, Шпурнуўшы лапці і анучы Сярод двара ў пясок сыпучы; Іх маці зараз падабрала, Нічога сыну не сказала, Пайшла ў крыніцы спаласнула, Сушыцца ўскінула на шула. — Унь дзядзька йдзе! — гукаюць дзеці. Забылі ўсё яны на свеце І як мага бягуць, смяюцца, Аж іх валосікі трасуцца. — А, дзядзька! дзядзечка, саколік! Насып мне ягад у прыполік! — Дай мне дубец! — А мне дай вуды! — Крычаць малыя шалапуды, Бягуць і скачуць, б'юць у ладкі, А дзядзька мерна йдзе з-за кладкі, Ідзе без шапкі, круціць носам — Гаворыць пацеры з засосам; Для смешак твар яго зацяты, Дык моў не лезьце, парасяты. І дзеці змоўклі, больш ні слова: Няхай канчаецца размова Антося дзядзькі са святымі, — Тады пагутарыць і з імі. А покі кончыць ён маліцца, То можна ў Свержні апыніцца: Псалмоў адкоціць з паўдзесятка, Ды так выразна, ды так гладка, Што дзяк і той не ўсякі зможа, Як рэпу грыз, — даруй грэх, Божа! Не гаварыў, а сек языкам! Маліўся дзядзька з тым разлікам, Каб кончыць модлы каля дома, Бо ў хаце нельга, ёсць вядома, Маліцца хораша, як трэба: Тут глупства кожнае ад неба, Ад Бога думкі адкідае, То тое-сёе замінае, І не намолішся — нагрэшыш Ды чорта лысага пацешыш. І толькі дзядзька на двор ступіць, Дык кулаком у грудзі лупіць, Тры разы хрысціцца, ўздыхае, Тады ўжо шапку накідае І ставіць вуды ўсе ў парадак. — Ну, што? наеліся аладак? — Жартуе дзядзька тут з малымі Ды йдзе ўжо ў хату разам з імі. Яны, замест таго адказу, Бубняць па пузу для паказу. — Эх, брат Алесь! — гаворыць дзядзька. — Вось быў шчупак — усім ім бацька! Век я такога не забуду, Але парваў мне, падла, вуду. І падчапіў быў нават спраўна. «Ну, — думаю, — пажыва слаўна!» Цягну, а ён аж гне вудзільна, Ну, чуць не вырве яго з рук! А тоўсты, падла, бы япрук, І доўгі ж, доўгі, як цапільна. Шчупак, брат, ёмкі: на паўпуда, Але сарваўся. Ах, паскуда! І натаміў як мае быць, І пастка ўжо з вады тырчыць, Як змей, варочае зянкамі, Ну, вось ён, вось! хватай рукамі! А потым, брат, калі рвануўся, — Ўсё к чорту — вуда і кручок, Пайшоў гуляць мой шчупачок! А я, брат, толькі аблізнуўся! — Ах, вось шкада! З кручком і з дротам? Дык ён жа здохне! — Ну чаго там! Шчупак — жывучая, брат, юха! Такі жывучы — дзяржы вуха! Ён пяць кручкоў глыне — й не знайся; Ты ў Янчура пра іх спытайся: Янчур іх лужа, як арэхі, Іх знае прожары-прарэхі. А мне ўсяе, брат, тэй уцехі, Што падчаплю зноў юху тую, Тады, брат, дудкі: не спудлую! Ўжо снедаць час, і поўдзень скора, Ды з гэтым бацькам адно гора! Як пойдзе ён у лес той зрання, Як цукар у вадзе растане: Няма й няма, чакаць абрыдне. Якога выхадзіш там злыдня? Ці надта выслужышся ў пана? Ўсё роўна знойдзецца загана; Як ты ні падай, ні гайсай, Не пападзеш да пана ў рай З сваёй патрэбай, інтарэсам. А лес, як быў, то й будзе лесам, Дык і дарэмна ўся турбота — Бяда з ім проста і згрызота! Няма яму нядзелькі, свята — Ідзе ды йдзе ён, як закляты; У шчэпку высах з той хады, Ад сну адбіўся, ад яды. І хто ўжо служыць гэтак дбала? Антось і маці на Міхала Не раз у злосці нападалі. Але таго яны не зналі, Як лёгка хлеб той дастаецца. Не сцерпіць часам, адсячэцца Міхал ад гэтакіх нападак: Які ж бы толк быў і парадак, Каб ён служыў, спусціўшы рукі? Свае ж сябры — майстры на штукі: Так удадуць і так падкусяць — Цягнуцца нехаця прымусяць. А вось папробуй на цікавасць Стрымай службовую рухавасць, Служы спусціўшы рукавы І выкінь службу з галавы, — Такія ў лесе выйдуць справы — Пажар, парубкі і патравы — Не адкараскацца ад ліха. А хочаш ты, каб было ціха, На чым сядзіш, таго глядзі ты! Казаў Міхал не раз сярдзіта: — Маўчы, калі ёсць хлеб у роце! І што сказаць на гэта проці? А бацька з стрэльбай за плячамі Ішоў дадому хвайнякамі, Ішоў паволі, не спяшаўся, Часамі, стаўшы, азіраўся І прыслухоўваўся да зыкаў Ляснога шуму, яго крыкаў Ды нюхаў дух той, поўны вару: Такая суш — крый бог пажару! Скрозь лапкі хвоек і галінкі Сінела неба гладзь. Хмурынкі Стаялі грудкамі на ўсходзе. Было так ціха ўсё ў прыродзе! Ўгары над хвойнікам зялёным Снуюцца пчолкі з ціхім звонам, Кузуркі розныя і мушкі Свае спраўляюць гулі-гушкі І так танюсенька гудуць, Што ледзьве-ледзьве можна ўчуць. А на прагалінках на голых Гулянне конікаў вясёлых. І толькі ступіш там нагою — Так і заскачуць прад табою, Вось так і пырскнуць у надзем'е, Як бы сявец той сыпне сем'е. А матылькі сваім убраннем Касуюць тут усіх дазвання І не лятаюць — танцы правяць, Ну, каго хочаш, зацікавяць. А як прыгожы пуцявінкі Ў шаўках зялёнае травінкі! Якія мяккія іх рысы І павароткі іх, абрысы! Ідуць, звіваюцца, лучацца... Эх, слаўна ў лесе, слаўна, братцы! Памалу, мерна, крок за крокам Ў сваім раздум'і адзінокім Дадыбаў бацька скора к дому. Зачуўшы татаў ход знаёмы, Малыя з хаты высыпалі. За брамай бацьку сустракалі. Алесь браў стрэльбу, шапку з цэшкай І нёс з шчасліваю усмешкай (Схаваўся ў шапку ўвесь з вушамі); А Костусь — торбу з кутасамі І знак блішчасты стражнікоўскі. — Барзджэй вы там, кірмаш такоўскі! — Гукае дзядзька з ноткай злосці: — Ідуць, як тыя шляхты ў госці!..

ІІІ. За сталом

— Ну, небажаты, будзем снедаць — Ў людзей садзяцца ўжо абедаць. Цягні мачанку, маці, з печы! За стол, малы, за стол, старэчы! — Гаворыць дзядзька, сам сядае І стол абрусам засцілае. Паміж дзвюх лаў пад абразамі Туліўся стол з двума кастрамі Аладак грэцкіх, як пампушак, Ды хлеба з зайчыка краюшак. Міхал з Антосем, як старыя, Займалі месцы канцавыя І іх трымаліся выключна, Бо тут сядзець ім больш спадручна, І ў кут старым трудней залезці, А на пачэсным гэтым месцы Садзіўся госць — і то не кожан; А як цяпер кут быў парожан, То там Алесь прымайстраваўся, Сядзеў на кукішках, гайдаўся, Цішком шчыкаючыся з братам. Кастусь сядзеў між ім і татам; Ён да яды не так быў падак, Бо ўжо намазаўся аладак, Але сядзеў і мяў аладку Ды штурхаў бацьку пад лапатку. Уладзік быў у дзядзькі збоку... Дзяцей, як тых снапкоў на току! — Сямейка, праўда, немалая: Чатыры хлопцы, тры дзяўчаці Ды бацька з дзядзькам, трэцця маці; І кожны месца сваё мае. Тым часам маці даставала Чыгунчык з печы, лыжку брала І верашчаку налівала. А за сталом на верашчаку Падгатаўлялі ўжо атаку, — На гэта хлопцы былі хваты, Аладкі кроілі ў квадраты (Хоць геаметрыі не зналі) І на відэльцы іх чаплялі, Як бы на тычкі тыя вешкі, Каб не адстаць, не мець замешкі У часе дружнае яды. Чуць міска ткнулася сюды, Дык у яе, як па прыказу, Відэльцаў з восем лезе зразу. Гаворка моўкне, смех сціхае: Цяпер мінуціна другая, Бо ўсіх займае міска стравы; Другія моманты, праявы, — Усе пафукваюць ды студзяць І верашчаку тую вудзяць І толькі чаўкаюць губамі Ды зрэдку скрыгаюць зубамі, Як бы на бераг тыя хвалі У часе ветру наступалі. Малыя — Гэля, Юзік, Ганна — Асобна елі пастаянна. Парадку дзеці не трымалі, І іх ніколі не сціскалі, Абы насоў не разбівалі; Так, Юзік пальцам поркаў страву І верашчакай мазаў лаву, Але тут сёстры сердавалі І залаб Юзіка цягалі. Тады іх згода прападала, Між імі бойка вынікала. Пускаў тут Юзік лыжку ў дзела; Не раз лабаціна трупцела Ў сястрычак Гэлі ці Ганулі. А сёстры Юзіка цягнулі За вушы з двух бакоў і білі. Але іх старшыя мірылі, — На пожар злосці лілі воду І замацоўвалі так згоду: — Ну, пацалуйцеся ж вы з браткам! — І ўсё йшло зноў сваім парадкам. А за сталом маўчком сядзелі. Там хлопцы гыркацца не смелі, Бо там парадак вельмі строгі, Там падпілуюць табе рогі, Калі парушыш дысцыпліну, Ды пад нядобрую часіну Дадуць там «лэмбуся» і «квасу», Каб не круціліся без часу. І чуць калі што вынікала, То бацька кідаў так, бывала, На хлопцаў погляд выразліва, Што тыя ў лаву баязліва Траха са страху не ўпаўзалі, Бо гэты погляд добра зналі. Там і цяпер, як і заўсюды, Макалі ўсе з адной пасуды І елі дружна, не драмалі; Нарэшце ўсе па скварцы бралі. Як верашчака ў дно спадала, То маці есці пакідала Ды йшла ў камору па другое, Яшчэ больш смачнае, ядкое, І тарабаніла сюды Для заканчэння ўжо яды Тварог, запраўлены смятанай (Нясла з вялікаю пашанай). За ёю хлопцы адставалі І бацьку з дзядзькам пакідалі Над верашчакай завіхацца. Мужчыны бралі па аладцы І аж пацелі, небаракі. З аладкі дзядзька рабіў трубку, Каб лепш здаволіць сваю губку І больш зачэрпаць верашчакі. А бацька браў блінцом спавагу, Бо на Антося меў увагу: Антось жа правіў гаспадарку, Рабіў за двух, на сваім карку Цягнуў ярэмца хлебароба, Ну, словам, дзядзька наш — асоба! А пападалася там скварка, Была між імі чуць не сварка: — Бяры, Антось! — Я намакаўся, Бяры, брат, ты: ты больш цягаўся, — І спрэчку тым яны канчалі, Што гэту скварку разразалі. Другая міска, міска-яма, Апаражнялася таксама, І ўжо к канцу таго снядання Хлапцы здаволілі жаданне, І ад мужчын яны адсталі. Павольней сківіцы жавалі, Крышылі страву, як нарокам. І бацька кідае відэльцы, Рукою гладзіць па камзэльцы, На абразы ўскідае вокам І шэптам хрысціцца набожна. Тым часам міска і парожна, І маці стол ужо прыбрала, Пасуду, лыжкі паласкала. А дзядзька сеў курыць на ўслоне. Злажыўшы шчыльненька далоні, Міхал сядзеў, не варушыўся І ў мыслі нейкія ўглыбіўся. Ды маці з дзядзькам добра зналі, Дзе тыя мыслі вандравалі, Што іх гарнула, што туліла І дзе было ім гэтак міла. Даўно ўжо бацька жыў думою Разжыцца ўласнаю зямлёю І не належаць ні да кога, Не знаць начальства ніякога. І калі бацька каго стрэне, Не прапускае ўжо здарэння Спытаць, праведаць аб зямельцы: Дзе прадаецца, як багата, Якія выгады і плата, Як блізка рэчка ці крыніцы? І чым больш служба дакучала, Тым болей бацьку прыцягала Свая зямелька, свая хата (Няўжо яна яму заклята?), Прытулак свой, куток уласны; Такі ён мілы быў і красны, Што наш Міхал там жыў душою, Не знаў улады над сабою, Апроч зямельнай той улады. Завёў бы там сабе прылады Ды жыў бы панам і не гнуўся, Шырока б там ён разгарнуўся. І бацька ў вольныя часіны Расказваў дома ўсе навіны І чуткі ўсе наконт зямелькі. Так і цяпер, у час нядзелькі, Аддаўся бацька светлым марам І вёў размову з такім жарам, Што бацьку ў хаце ўсе дазвання, Як бы ксяндза таго казанне, Так шчыра слухалі, маўчалі, Што й нос абцерці забывалі. — Пытаўся я ў людзей, брат, сёння Наконт зямлі каля Заблоння, — Так бацька мову расчынае І вочы весела ўскідае На ўсіх, хто толькі быў у хаце, — Там, брат, гароды — чуеш, маці? (Ён гэтым жонку падкупляе) Так ураджайны, так багаты, І блізка, тут жа каля хаты! Сама зямля без гною тлуста, І надта родзіцца капуста: З вядро галоўкі вырастаюць, З трох коп кадушку накладаюць! А мак! а рэпа! морква, бручка! А буракі, гуркі, пятрушка — Ўсяго, ўсяго, ну, проста — страх! Ўсё там расце, як на дражджах. І рэчка ёсць. А рыбы, рыбы! Вось дзе, Антось-брат, пажыў ты бы! — Пад дзядзьку бацька падвёў міну: — Лаві ліны і еж саміну — Самы жывуць там, як цяляты! А дзядзька быў рыбак заўзяты, Рыбак у ім тут абудзіўся, Як сонца, твар яго свяціўся, І ад прыемных ціхіх смехаў Чуць не да вуха вус заехаў. — Ну, ўсе выгоды каля бока, Тае ж зямлі якраз валока, — Міхал распісваў з жарам далей: — А чорны грунт — дванаццаць цалей! Жыта там родзяцца надзіва: Як едзеш між хлябоў вясною, Ў іх конь хаваецца з дугою! А з ячмянёў вары хоць піва. Грэчка, аўсы растуць, як лозы, — Не то што ў нас: адны занозы Пад кіпці ты панаганяеш, Пакуль дзве жмені нажынаеш. І ўся зямля ў адным адрубу; І лес там ёсць, найболей дубу, А дуб расце на добрай глебе; Не клапаціўся б там а хлебе... Адкуль ні глянь — усё ўпадобна: Перш-наперш жыў бы там асобна, А не ў галдзе, страшэнным сціску, І лбоў не білі б там за міску, Як гэта водзіцца ў народзе; Там зможаш быць з суседзьмі ў згодзе. Другое дзела — воласць блізка. І то не дробная, брат, рыска; Там школка ёсць, а дзецям трэба Даўно навука і вучэба, А то растуць, на лес вось глядзя; Зірні: унь дуб які ўжо Ўладзя! — На зэдлі Ўладзік схісянуўся, Алесю хітранька ўсміхнуўся. — Ну, а я, тата, ці вялікі? — Спытаў Алесь. — Ты? салапяка! Нос абатры йдзі, разявяка! Ўсё грае носам, бы музыкі У гэтай кірпе завяліся. Вазьмі анучу, абатрыся! — Алесь не рад быў, што спытаўся, І ў кут ён борздзенька хаваўся. І бацька моўкне і чакае, Што скажа дзядзька або маці, І ціха стала ўраз у хаце: Чутно, як муха пралятае. — Пасада, кажаш, вельмі ўдатна, Ўсяго там родзіцца аж надта. Чаму ж яе там не купляюць? На нас, ці што, людцы чакаюць? — Пытае маці. — Каб такая Была зямля гэта прыўдала, Яна б дагэтуль не гуляла. Або аб ёй ніхто не знае? Ці тыя людзі ўсе паснулі, Якім зямелька трэба пільна?.. Ой, каб яна была прыхільна, Яе б даўно ўжо прыгарнулі. — Чакаць не будзе, ёсць вядома, Калі сядзець ты будзеш дома Каля свайго збана, карыта, — Сказаў Міхал крыху сярдзіта, — Сама зямля не прыйдзе, чуеш, А сам за ёю павандруеш. Калі сядзець ды так гадаці, — Не выседзіш нічога, маці. Не бойся: людзі не сядзяць, Зямля не будзе нас чакаць, Не запустуе, не згуляе! — А пэўна, — дзядзька пацвярджае. — Ды як яно ўжо ні было б там, — Зноў кажа бацька, — а пад плотам, Зямлю купіўшы, не валяўся б, Ды як бы жыў яшчэ! Не знаўся б Ні з панскай ласкай, ні з панамі, Жылі б сабе гаспадарамі. А што за шчасце тут, спытаем? Які прыбытак мы тут маем? Вуглы падпёрты пірагамі? Што грыб падымеш тут часамі? За ўсё іх голаву, з грыбамі!.. Яно б чаму? служыць бы можна, Каб не валяўся так нязбожна У вочы гэты Рак-вар'ят. Ці ж чалавек ён? азіят, Душа зацятая, ліхая, Такіх паноў і свет не знае. Ды хоць бы пан, а то — зараза, Так, шалахтун, байструк, пралаза, Няшчасны вырадак, пастух... А колькі гонару і мух! Ды як тут жыць? Няма ахвоты, І марны ўсе твае турботы. Жывеш, ліпіш, як на калу ты, І ногі й рукі ўдзеты ў путы. А подзьме вецер, і ўсё бухне, І ўсё старанне тваё рухне. А дзе дзявацца? Пакукуеш, А век на службе не звякуеш. І ўсе тужліва замаўкалі, І думкі кожнага займалі Аб тым, што тут жывеш дачасу, Жывеш сяк-так, пакуль жывецца. Калі ж нібудзь, а давядзецца Шукаць свайго хлябка і квасу.

ІV. На першай гаспадарцы

— То як жа быць? — спытаў Антоні. — Давай, брат, думаць хоць сягоння Ці так ці сяк, каб даць параду І к аднаму ўжо прыйсці ладу Раз назаўсёды, аканчальна. Вядома, служба — рэч гадальна, А ў гэтым пекле і тым болей: Не пэўна жыць пад панскай воляй. Але з чаго пачаць, мой браце? Бо невялікае багацце, І як ты знойдзеш канцы тыя, Калі кішэні ў нас пустыя? — Ну, ты заглядваеш далёка, Дык трохі хібіць тваё вока — Вось гэта раз; а па-другое — У нас ужо ёсць сёе-тое: Ну, пляц, зямлі на чвэрць надзела; Лічы пад тысячу іх смела. А там зямельны банк паможа, Быка, карову прадамо... Чаго палохацца? дармо! Абы ахвоту меў, нябожа! А пры жаданні, пры ахвоце Сам чорт не страшан у балоце! — Сказаў Міхал на словы брата, Сказаў рашуча і заўзята. А маці слухае маўкліва, Аб чымся думае тужліва; Сказаць штось хоча і ўздыхае, Штось за язык яе трымае. — Вось як пачнеш так разважанне, Агоркне ўсё табе дазвання, — Нарэшце маці не ўтрывала: — Таго няма, другога мала; А як жывеш ды не гадаеш, То й ліха тога не зважаеш... Так... хоць зямлі свае нямнога, Але ўсё ж лепей, як нічога. А збудзь яе — пачуеш страту, Бо дзе паставіш тую хату, Калі няшчасце напаткае? Бо гэта служба ўжо такая. А там, за светам, на чужыне Ніхто цябе, ой, не прыхіне! І як там будзе з той зямлёю? Не хваціш голаю рукою, — Няпэўна ўсё і невядома, Дык больш пільнуйцеся вы дому! — Ну, вось кабеціна дзіўная! — Міхал на жонку нападае. — Ці ж мы зямлю сваю збываем? Мы на рахункі прыкідаем. Ды што, скажы, ну хоць бы й пляц? Падумаць — выстраіш палац! Па часе будзе і развага, Калі ў лоб стукне табе шляга! — Вядома, бацькаўшчыны шкода, — Сказаў Антось у тоне згоды. — Але ж і трэба меркавацца І аднаго чаго трымацца; І не чужым, а сваім вокам Агледзець трэба ненарокам, Як мае быць Заблонне тое; А можа, выйдзе што-якое. Рабіць тут трэба — адно слова, Не то што — цуп-луп! — і гатова, Бо гэта справа — не пустая; Людскі ж язык касцей не мае. Я так бы раіў: выбраць час І аглядзець усё зараз, А там сама пакажа справа, Ці варта шуму ўся аблава, Бо мо ваўкі ўсе пасхадзілі. — На том яны і парашылі. Я тут спыню апавяданне, Каб значны крок ступіць назад, Зрабіць уважлівы агляд Прычын імкнення, парывання На новым грунце сесці стала, І чым жыла душа Міхала. А поруч з гэтым мімаходам Жыццё мінулае крануць І ў цёмны кут яго зірнуць, Дзе пад халодным яго лёдам Назло ліхім яго прыгодам Крыніцы свежыя цякуць. Міхал... вы лепш спытайце самі Пра палясоўшчыка Міхала: Яго ўся воласць наша знала, Ён быў вядомы між панамі! Ды што паны?! сам князь Антоні, Я памятаю, як сягоння, Не раз з Міхалам меў размову. І знаў жа службу леснікову! Ён ведаў, як свае пяць пальцаў, Ну, да мала ўсіх мікалаўцаў. Патрава здарыцца, пакража, — Як бачыш, вызнае, дакажа І дойдзе ўжо да галубочка, Як бы па нітцы да клубочка. Дык і не дзіва, што Міхала У нас любілі вельмі мала. Міхал сам гэта чуў і ведаў, Ды што ты зробіш? Так з прадзедаў Было-вялося і вядзецца, І ўсё ўпустую люд таўчэцца; Ды будзе час паразумення — Таўкне пад самае карэнне... І вось што, братцы, дзіўна ў свеце, Вы толькі добра паглядзеце: Той чалавек, што першы, збоку, Ўжо без таго не ступіць кроку, Каб не ткнуць пальцам на другога, Як на заклятага, ліхога, — Ён тое самае ўчыняе, За што другога бэсціць-лае, Як толькі скуру яго ўздзене Ці чуць кранецца яго кія — Такім яшчэ ваўком завые, І дзе ён добрасць толькі дзене? На што вада, але і тая Не ўсюды роўны нораў мае: Спакойна ў ямах і заторах, Але капае дол у горах І страшна пеніцца, бушуе, І грунт каменны там свідруе. А сіла ў тым, на мой пагляд, Які выконваеш загад. Міхал, як толькі ажаніўся, Тады ж ад бацькі аддзяліўся, Бо стала цесна. З той прычыны Хадзіў на сплаў ён, на віціны, Разоў са два схадзіў у Прусы — Куды не трапяць беларусы? Але абрыдла гэта справа, І адвярнуўся ён ад сплава; Пайшоў на службу таўкануцца, Бо дома недзе разгарнуцца. Наўперад ён праз час каторы Быў пры падлоўчым на каморы. Стары ляснічы па-сваему Цаніў Міхала, як служаку: Ганяў усюды небараку, Як бы скаціну тую нему. Не раз на жалабы Міхала Ляснічы так казаў, бывала: — Што ж? добры конь і цягне дужа! І не пускаў Міхала з гужа. Міхал яму рабочых ставіў, І сенакосы яго правіў, І догляд меў за панскім статкам, А службу нёс сваім парадкам, Бо што ты зробіш тут? стараўся. Ў другое месца перабраўся — Яму уважыў пан ляснічы, І сеў Міхал у страшнай дзічы, Дзе лес адзін, хмызняк ды поле Ды ветру посвісты на волі. Было зямелькі там валока, Дзе можна б моцна і глыбока Пусціць карэнні ў грунт, абжыцца — Было на чым разварушыцца. Але бязгнойная, пустая Зямлі валока была тая, Дзе рос сівец ды пырнік густа І дзе спакойна каля куста Ляжаў шарак, бо там ніколі Саха зямлі не бараздзіла. Было маркотна і няміла У тым пустым, здзічэлым полі. Міхал наехаў без нічога. І вось жыві тут, разжывайся, Хоць сам у соху запрагайся, Ўпрагай і жонку на падмогу З трыма малымі хлапчукамі. Але стаў цвёрдымі нагамі Міхал на гэты грунт няплодны. — Не плач: не будзем тут галодны; Бог дасць, сяго-таго прыдбаем, Дабра якога дачакаем, — Так разважаў ён сваю жонку. — Жывым не кінешся ў палонку! Зямлі — зірні — як скінуць вокам. За гаспадарку ненарокам Міхал на новым месцы ўзяўся: Каня, кароўку расстараўся, Завёў свіней, дзве-тры авечкі. Тым часам з дому для падмогі, Саху забраўшы і нарогі, Антось прыехаў і на грэчку Узняў маргоў са два папару. І ажывіліся амшары, Запахла свежаю раллёю, Як бы сам Бог тут над зямлёю Прайшоў і глянуў міласціва. Антось заложна і цярпліва У землю ўкладваў свае сілы. На божы свет, як бы з магілы, З зямлі травінкай далікатнай, Густою шчотачкаю здатна Выходзяць дробныя зярняткі. Як у калысачцы дзіцятка, Калі ўжо трошкі акрыяе, Сваю галоўку падымае І навакол глядзіць здзіўлёна, — Так гэта збожжайка зялёна Да сонца цягнецца лісткамі, Бы к матцы дзіцятка рукамі. Тым часам хлопцы падрасталі, Старэйшым дома памагалі. Прайшоў гадок, мінуў другі, Ў касьбу запахлі мурагі. На полі ветла, самавіта У рад стаялі копкі жыта, Так аздабляючы загоны. А ў агародзе мак чырвоны, Раскрыўшы гожыя лісточкі, З іх ткаў прыўдалыя вяночкі Вакол галоўкі маладзенькай, Такой прыгожай, зеляненькай. І часта ў добрую пагоду Ідзе Міхал дамоў з абходу, І хоць чуваць, што ныюць ногі, Але зварочвае з дарогі І робіць крук, бо як стрымацца, Каб не зайсці палюбавацца І ярыною і жытамі? Ідзе, а ветрык з каласкамі Вядзе прыемную размову І цешыць душу леснікову. Міхал падыдзе і прыстане І лаву жыцейка агляне Ды возьме ў пальцы асцярожна Яшчэ няспелы і парожны Ён колас жытні і паглядзіць, Рукою лёганька пагладзіць, Нібы сынка свайго малога, І ў сэрцы дзякаваў ён Бога. У тым кутку, глухім і дзікім, Стараннем дзядзькавым вялікім І цяжкай працай хлебароба Набыта розная надоба; Ўсё зацвіло, загаманіла, Бы жыватворчая тут сіла Ад сну прыроду абудзіла. Гумно паўнела з кожным годам, І багацеў хлявец прыплодам, І грош стаў лішні завадзіцца, Было што есці, чым акрыцца, І быў парадак, лад у хаце. Ўжо з тым кутком зжылася маці, Даўно прывыкшы к адзіноце; А цэлы рад збаноў на плоце Казаў аб тым, што гаспадыня Была ўжо ў моцнай каляіне І што яе таксама справа Вялася добра і рухава, Бо тут збаны не так стаялі: Яны за тое ўжо казалі, Што малака было даволі. Ў пастаўніку, пры самым полі, Свіння, як хворая, стагнала, Хоць гэтай хворасці не знала, Яе такая ўжо натура: Стагнаць і лыч трымаць панура, Як бы ёй цяжка жыць на свеце. А парасяткі, яе дзеці, Ўсяму дзівілісь несканчона, Бо надта рохкалі здзіўлёна. Другі гурток другой жывёлы, Дзесятак кур, пявун вясёлы Каля платоў чарвей шукалі; Квактуха голасна квактала, А кураняткі чарадою Паслушна ўсюды йшлі за ёю. Тут кожна рэч аб тым казала, Што маладая гаспадарка Ішла ўпярод паспешна, шпарка І большы круг яна займала. Часамі хмурнаю вясною Цяплом павее, цішынёю, І хмарак сівыя фальбоны Падуць, апусцяцца наніз, І неба яснага абрыс Зірне скрозь цяжкія заслоны, І дзень тужлівы, засмучоны Аздобіць сонцаў агняпіс, І ўсё вакол павесялее, На момант сцішыцца, замлее, На ўсё адбітак ляжа згоды, І нікнуць подыхі нягоды. Зямельцы неба усміхнецца. Глядзіш — тады табе здаецца, Што холад згінуў назаўсёды. Але ці ж так? Эх, негадана Вятруга ўсходзіцца паганы, І даль палёў маркотна стане, Жалобы цень яна апране, І ўсё нейк смутна пазірае, Чагось нядобрага чакае. Так і ў жыцці: бягуць часіны, Ліхія, добрыя хвіліны, Адна змяняецца другою. Не ўспеў Міхал з сваёй сям'ёю І пяць гадкоў спазнаць спакою, Як сталі чуткі пачувацца — Ляснічы сам даваў намёкі — Праз час не вельмі так далёкі Ў другі куток перабірацца. І гэта вестка ўсіх смуціла, Рабіць ахвоту ўсю адбіла: Рабі, працуй, кладзі ты сілы У гэты дол чужы, пастылы І горкім потам аблівайся; Зрабіў парадак — выбірайся Ды йзноў ідзі адсюль у госці... Эх вы, паны! Эх, ягамосці!..

V. Пярэбары

Вясны чакаў Міхал з сям'ёю, Чакаў з трывогаю: вясною Ў лясніцтве йшла ператасоўка Служачых нізшых, пераходы — Тут так вялося з году ў годы, — І як ні думае галоўка, Нічога выдумаць не можа; Ніяка просьба не паможа, Калі на чым ляснічы ўпрэцца. — А можа, дасць Бог, ператрэцца. І тут гадок ці два пабудзем, — Сабе не верачы і людзям, Міхал так думаў, сумняваўся І тут астацца спадзяваўся. Ды раз у сесію Міхася К сабе ляснічы заклікае. «Ну, гэта нешта азначае», — Ў Міхала думка праняслася. І ў канцылярыю ўваходзіць, Вачэй з ляснічага не зводзіць, Чагось-та важнага чакае. — Ага, ты тут! Ну, чалавеча, Збірай манаткі і ў Парэчча За добры час перабірайся! Перад Вялікаднем старайся Туды, на месца, перабрацца. Жыві там, нечага баяцца. — Панок, за што? — Міхал пытае. — Што за прычына ёсць такая? Ці я па службе правініўся? Ці на мяне пан угнявіўся? Я не прадаў, не ўкраў нічога... Скажы, панок, на літасць Бога, За што нас пан перамяшчае? Ляснічы строга пазірае. — Мне чалавек там добры трэба, А не гультай які, нязгрэба; Такі ляснік, як ты, каторы Не будзе спаць п'яны ў разоры... Парэчча — месца неблагое, І поле там не так пустое, Хоць менш яго, затое ж — паша! Дык будзе хлеб табе і каша. Пакуль я жыў, і ты не згінеш, Свае сям'і нябось не кінеш — Куды ты дзенешся? трымайся, Жыві і з Богам разжывайся. Пайшоў Міхал наш у задуме, А па дарозе к цётцы Хруме Ён трапіў з гора выпіць чарку, Каб галаве яго на карку Было лягчэй крыху трымацца. — І што за страх перабірацца? — Міхал дарогай разважае. — Мяне ляснічы паважае!.. А месца, праўда, не ліхое... «І г-э-э-эй ты, наша жыццё зло-оо-е!» — Міхась у лесе песню цягне І тахты стрэльбай выбівае, Назад, наперад выкідае, Зайсці скарэй дадому прагне Навінай важнай падзяліцца. Ідзе ён смела, не баіцца Праборкі дома за гарэлку: Вяліка важнасць, што кватэрку Ён з гора тога перакінуў! І на Міхася жаль нахлынуў І нейкі смутак навязаўся, А ўрэшце ён усердаваўся, А на каго? за што? — не знае, А можа, так злосць напускае, Каб дома жонка не крычала, — Тым болей што ўжо выглядала Яго пасада з-за узгорка І трохі рупіла праборка. Міхал вайшоў не зразу ў хату: Каля хлява перш затрымаўся І на свінню так углядаўся, Як бы за гэта браў ён плату. Ад хлевушка ў гумно заходзіць, З Антосем гутарку заводзіць, І ўжо адтуль, раўней, як можна, Ідзе дахаты асцярожна. Але як бацька ні стараўся, А ўсё ж ён лёганька хістаўся. Антось даўно замеціў гэта: «Плыве, як панская карэта!» І чуць ад смеху не качаўся. А каб прымусіць і паверыць, Што ён гарэлкі і не нюхаў, Ў садок зайшоў і пчол паслухаў, А ў сенях стаў сабаку перыць, Што ўночы кепска дом пільнуе, Што мала брэша, кепска чуе, Зайцоў не гоніць і не ловіць, А толькі знае і наровіць, Каб як у хату зачасацца. — А, ліха матары і батцы! А, дурань, воўча тваё мяса! На двор брахаць, стары дурніца! Гаршчэчнік, чортава ты пыца! — І, на сабаку накрычаўшы, Тады ўжо стрэльбу з плеч знімае І на сцяну яе чапляе, У хату ўходзіць, торбу зняўшы, Садзіцца там, гаворыць мала, Каб жонка зразу не пазнала, Бо толькі скажа адно слова — Прапала хітрасць, і гатова! — І дзе ты гэтак налупіўся, Каб ты смалы ўжо быў напіўся! Ото натура! — жонка лае, А ён смяецца, не шманае. — Няма табе граху, ні посту! Хоць у палонку кідай з мосту! — А ў пост, скажы, сварыцца можна, Калі ты гэтака набожна? — Міхал у жонкі запытаўся. — Або я п'яны ці валяўся?.. От не крычы ты і не лайся! Лепш у дарогу ты збірайся! — Куды ў дарогу? Што пляцеш ты? Прапіў свой розум, ці што, ўрэшты? — З трывогай жонка ўжо пытае І тон сярдзіты свой мяняе, Бо ёй у голасе Міхася Адразу праўда пачулася; І дзеці бліжай селі к тату, Якраз вайшоў і дзядзька ў хату. — Дык так, Антось, пераязджаем, Апошні час тут дажываем. — Куды? — Ў Парэчча, у балота!.. — Бадай ты спрахла! от брыдота! Цягніся зноў, а глуш такая! — Антось Парэчча праклінае. Ўздыхнула цяжка-цяжка маці, І зразу стала смутна ў хаце, Як бы з усіх куткоў і шчылін, З усіх чуць-чуць заметных звілін Сюды бяда панапаўзала І гэтак прыкра пазірала На ўсіх, ад мала да вяліка, Бязжаласна і без'языка, Зрабіўшы ўмомант замяшанне, І змоўклі ў хаце ўсе дазвання. Знячэўку маці аж прысела — Так пераборка ўжо дадзела! Апроч таго, тут абжыліся, На ногі трохі падняліся; Яшчэ б гадочак пажыць ціха, Але найгоршае тут ліха — Збірай зноў цапстрыкі, трасіся Па каранях з дабром, з сям'ёю, У саму бездараж вясною. — Дзе наша, брат, не прападае! — Міхал гаворку зачынае. — Ці ж толькі свету, што ў аконцы? Або так міла тут бясконца? І там мы будзем жыць таксама; Няма ўжо горшай, як тут яма. А сенакос тут дзе? за светам! А там блізютка, каля дома — Парэчча добра мне знаёма! А колькі зелені там летам! Як у вяночку, стаіць хата. Грыбоў і ягад — страх багата!.. Там выгад болей, чалавеча!.. — Паедзем, татачка, ў Парэчча! Ось там грыбоў папазбіраю! Ой, іх збіраць ахвоту маю! — Схапіўся Костуська і скача, А маці з гора чуць не плача. — Згараць яны няхай з грыбамі! Але ці будзе хлеб часамі? — Антось пытае ўжо сярдзіта. — А колькі там пасеем жыта? Зямлі, як бабе старой сесці. Папробуй сядзь на гэтым месце... — А дзе ты дзенешся? і сядзеш! Нічога, браце, не парадзіш. — Яму, як выпіў, гора мала! — На бацьку маці зноў напала. — А мне, ты думаеш, салодка? Ды справа проста і каротка: Не будзеш ты з ляснічым спорыць, Рабі вось тое, што гаворыць. А не — йдзі вон: варона з куста, А пяць на куст, бо хлеба луста Нялёгка ўсім, брат, дастаецца. Пустым той кут не астанецца: Не будзе нас — другі там сядзе, І не зважаючы, не глядзя, Якое месца і выгода. — Што так, то так, ды працы шкода, Якую мы тут палажылі; Зямлю так добра мы ўгнаілі. А на каго мы працавалі? Каму пасаду гатавалі? Так, чорту лысаму з балота. Прыпрэцца нейкая галота Тваёю працай карыстацца, Тваім мазолем нажывацца. Не толькі «дзякую» не скажа, А хвігу ў нос табе пакажа. — Ну, што паробіш, як такая Ужо нам доля выпадае? На трэці дзень прыйшлі падводы. Ўсе сваякі папрыязджалі І двор вазамі паўстаўлялі, Як бы прыехалі ў калоды Ці на кірмаш каля калядак. Тут быў страшэнны непарадак — На тое час быў перабору. Была адчынена камора І сені насцеж. Як папала Надоба розная стаяла. Было ўсё зрушана, сарвана: Крыжы з дзяжой каля паркана На час кароткі прыхілілісь; Збаны, гаршкі між іх тулілісь, І тры цабэркі там стаялі І чарады свае чакалі; І тут жа збоку, як той п'яны, Ляжаў навой стары, драўляны; Варстат, на часткі разабраны, На трэскі кінуты, валяўся; А на вяроўцы мех гайдаўся, Стары, скараўлены ад гною, Забыты ўсімі пад страхою. Пусцела хата, сцены, лавы І мелі погляд нецікавы: Ўсё тут было параскідана, Ўсё не на месцы, не прыбрана, Як бы зусім не тая хата. Качэргі, вілы і лапата Ў кутку адным цяпер стаялі. Гвазды то тут, то там тырчалі Па ўсіх сцянах, як бы шчаціна. Снавалі дзеці і мужчыны, З сяней, з каморы скарб сцягалі І на вазы яго складалі. А маці скрыню пакавала І дробязь розную збірала. Ўсе варушыліся, снавалі, Як бы мурашнік раскапалі — Такая тут была трывога. Вуглы счышчалі да нічога І забіралі ўсё да ніткі. Падводы пухлі ўвачавідкі. А як закончылі складацца, Зайшлі ўсе ў хату сілкавацца. Між голых сцен, несамавітых, Такіх панурых, абабітых, Астаўся стол адзін на месце, Каб у апошні раз накрыцца І даць мужчынам прыпыніцца, На час кароценькі прысесці І выпіць чарачку, другую За жыцце, долю маладую. Тут быў Базыль, Антось Тацянін, Карусь Дзівак (ён між парканін Схаваў трайню, рагач, дзве восі, Тайком узяўшы ад Антося), Яшчэ Карусь, Паўлюк Куртаты, Сцяцок, Казюк Скарабагаты Ды брат Міхася і Антося, — Мужчын нямала набралося. Пайшла ўкруг чарка і другая, Гаворка ў хаце ажывае. Адзін Антось ужо смяецца Сваім закатным дробным смехам, Аж галава з шырокім плехам І з сівым воласам трасецца. — Ды ты, брат Ганка, не смуціся! Вось выпі чарку, не журыся, Няхай дае Бог спосаб новы. — Ну, будзьце ж крэпенькі, здаровы! — Э, выпі чыста! от кабета! — Ды выпі, Ганна! Ну, што гэта? — Мужчыны ўсе тут загудзелі, Ды дружна так яны населі, Што Ганна тройчы прыгубіла І чарку ўсю перакуліла. — Ну, во гэтак, малайчына, Хай будзе ж добрая часіна! — Ой, буду п'яна — ашаломіць. — Касцей гарэлка не паломіць! — Крычыць Базыль. — Здароў будзь, Павал! І галаву ён закідае І спрытна чарку асушае, Ды ломіць хлеба цэлы кавал, Ды так жуе, што вушы ходзяць. Мужчыны дарма час не зводзяць І хутка чаркі асушаюць, Гаспадарам дабра жадаюць І добрай долі ўсім дазвання І ціснуць рукі на расстанне. Карусь Дзівак часінай тою Насіўся з восямі, з трайнёю, У воз іх глыбей запакоўваў, Ў сярэдзіну рагач засоўваў І накрываў яго цабрамі, Каб не знайшоў Міхась часамі. І воз ён свой у кут стаўляе, Астацца ззаду патрапляе. Мужчыны выйшлі на двор з хаты. — Ну, варушы, Скарабагаты! — Сказаў Базыль свайму суседу. — Я за табою, брат, паеду. І рад нагружаных хурманак Паволі зрушыў, мінуў ганак І ў лес чуць значнаю трапою Пацягся мернаю ступою. І цяжка, цяжка Ганне стала, Як бы ў грудзях там што апала, І сэрца жаласцю заныла; І ўсё тут стала так няміла, Што ўжо тут больш ёй не цярпелась І бегчы ў свет адтуль хацелась, Абы не бачыць сцен тых голых, Куткоў пустых і невясёлых. Ўжо конь запрэжан і чакае, Капытам дол б'е нецярпліва. Тым часам маці тарапліва Закон дзядоў сваіх спаўняе: Кладзе кусочак хлеба з соллю Пад красны кут у завуголле, Апошні раз глядзіць на хату, Дзе многа дробязі на страту Пайшло ў час гэты перабору. — Ану, ты, маці, ідзеш скора? — Міхась з двара яе пытае; І маці хату пакідае, Бо ёй самой тут не цярпіцца, І з плачам хрысціцца, садзіцца, Дзе дзеці дробныя сядзелі І скарб быў зложан даражэйшы. Алесь і Ўладзя, сын старэйшы, Пайсці пяхотам захацелі І з дзядзькам лесам гналі статка. Апошні раз пустая хатка З-за груш высокіх паказалась Ды за узгорачкам схавалась; І толькі комінак гаротна Над дахам высіўся маркотна Ды студні вочап адзінока Тырчаў над хатаю высока; Гуменца смутна пазірала І быццам поглядам пытала: «Куды яны ад нас з'язджаюць? Чаму адных нас пакідаюць?»

VІ. Каля зямлянкі

Я буду рады, калі ўдасца Маім людцам у вашай ласцы Хоць на кароценькі часочак Заняць хоць цесненькі куточак. Жыццё іх, праўда, нецікава, Пра іх нідзе не ходзіць слава, Аб іх гісторый не складаюць, Пра іх і песень не спяваюць, Апроч вятроў, што нудна ў плоце Зімой у горкай адзіноце Халодны снег нясуць-здзіраюць І бедным людзям байкі баюць Аб жыцці, долі іх пахілай І плачуць-стогнуць над магілай, Дзе косці іх у праху тлеюць — Адны вятры іх пажалеюць. Але не кожны сцяміць мовы І жальбы ветру між будовы: Чаго ён жаласна спявае, Каму ён песенькі складае? І бацьку скора сын забудзе — Каротка памятка аб людзе, Аб простым людзе. І такая Ўсім бедным доля выпадае: Прайсці свой круг, прамарнавацца І невядомымі астацца Ды быць забытымі тут ўсімі — І сваякамі і чужымі. І мне заўсёды горка стане, Калі я ўбачу на кургане Пад шэрым прыкладам драўляным Прыпынак вечны селяніна. Стаіць там крыжык-сіраціна, Сівенькім мохам ўвесь убраны, З павязкай белай, даматканай. Пытаю: хто тут пачывае? Дзяўчына, можа, маладая У поўным цвеце красы-сілы Сышла без часу да магілы? Ці здатны хлопец-малайчына? Маўчыць магіла селяніна. А хто пахован, я не знаю І смутак моцны ў сэрцы маю. А тут закопаны навекі Надзеі, радасць чалавека І гора схована ліхое — Жыццё бядачае людское. Мае знаёмыя няўзрачны, Нічым не слаўны і не значны, Ўсё людзі простыя, малыя, Хоць па-сваему і ўдалыя, Але ўдалымі іх не лічуць. Жывуць, цярпліва долю смычуць І крыж нясуць мужычы ціха, Дабра не бачачы з-за ліха. Ды што зрабіць? Я б сам быў рады Не ведаць крыўды той і здрады, Што просты люд нясе вякамі Сваімі ўласнымі гарбамі. Ды горкай праўды не схаваеш, Яе ніяк не ашукаеш. Ды і навошта? Крый нас, Божа! А праўда мне ўсяго дарожай, І бацька праўдзе вучыў змаля, Дык з гэтай праўдай ступім далей. Дзень добры, новая мясціна! Спаткай ты нас, як маці сына Па часе доўгае разлукі, І разгарні прыветна рукі Для тых, хто змушаны ў няволі Жывіцца хлебам твайго поля; Зірні ты светлым вокам ласкі, Авей крылом прыгожай казкі, Каб гэта жыцце-пуцявіна Была нам светлая часіна; Узброй надзеямі нам грудзі, Бо мы твае, зямелька, людзі! На першы погляд нецікава Парэчча тое выглядала, І смуткам сэрца калыхала Старых бярэзін гэтых лава, Што на балоце між лясамі Шумела голымі вярхамі. Было ўсё тут параскідана: І праслы нізкія паркана З трухлявых шул павыязджалі, І трэскі кучамі ляжалі Па ўсім двары і на дрывотні; Стары хлявец без падваротні, Гумно са стрэшкай пасівелай, Абросшай мохам, абапрэлай, Прыгрэбнік, хата — ўсё дачыста Казала ясна, галасіста Аб непарадку, запусценні, Аб гаспадарскім нерадзенні. Слязьмі Міхашча залілася — Такою ямаю здалася Старая хата ў тры аконцы! Парог яна пераступіла — О, Божа добры, як няміла! Ці свеціць тут калі хоць сонца? Было так цёмна, непрытульна, Ў гразі-балоце ўсё агульна: Як печ, як столь, і сцены, лавы, І дух пракіслы, дух трухлявы З усіх куткоў дыхнуў сярдзіта. Зямля на ямы ўся пабіта. Было відаць, што тут ліпелі Да часу людзі і не дбалі, Гразі ніколі не знімалі, Рабіць парадку не хацелі, Жылі па-свінску, кацьмакамі І ў добрай згодзе з прусакамі. Вясна была яшчэ ўпачатку, Але снягі ўжо раставалі, І дружна ў полі балбаталі Раўкі, рачулкі, і ў грамадку Яны ваду сваю злівалі, Ад сну гаі, лясы будзілі І людзям душу весялілі. І ўсё патрошку ажывала: На дрэве покаўка таўшчала, Ў сабе лісточак далікатны, Пахучы, свежанькі, прыўдатны На добрым сонцы гадавала. Старыя хвоі і яліны, Далёка кінуўшы галіны, Глядзелі хораша, любоўна, Як іх патомкі згодна, роўна Стаялі гожай чарадою, Схіліўшысь к сонцу галавою. Ў лясах, гаях дразды спявалі, Ў балотах кнігаўкі крычалі; А ў небе ўдзень і вечарамі Высока роўнымі шнурамі Злятаўся вырай жураўліны, І амярцвелыя даліны Будзілі звонкім сваім крыкам, Як бы прыветным гэтым зыкам Віталі родныя балоты, Густыя лозы і чароты. І на душы нейк весялела, І сэрца радасці хацела, А думкі ціхія і мары На душу клалі свае чары. Хацелась жыць, ушыр разняцца, За долю лепшую змагацца; Ўзнімалісь грудзі: чулісь сілы, І божы свет здаваўся мілы. Памалу, звольна і ў Парэччы (Такая ўрода чалавеча) Зжывалісь з месцам, прывыкалі, Гняздо старое забывалі, І праз якіх дзве-тры нядзелі Ўжо весялей на свет глядзелі Будынкі гэтыя старыя — Яны зрабілісь як не тыя. Агледзеў іх Антось, падправіў І шулы новыя паставіў Ў гнілы паркан, і лом сабралі, Ды шыбы ў вокны паўстаўлялі, Бо не любілі непарадку, І пачалі жыць зноў спачатку. Ды йзноў бяда: праз год вясною Згарэла хата з варыўнёю І ўвесь набытак, што быў ў дому. Пажар той выбухнуў, як з грому, Хоць ён і меў свае прычыны. Як на бяду, пайшлі мужчыны І Ўладзік з імі ўрассыпную: Адзін у лес, той да адбору, З сахою трэці ў гэту пору Араў дзесь пасеку старую; Дык што магла з дзяцьмі малымі Зрабіць жанчына адзінютка? І ўсё згарэла дачысцютка, Прапала марна ў чорным дыме. Зазнала жалю гаспадыня: Ў агні згарэла яе скрыня З усім пасагам і набыткам; Прапалі хусты яе, світка, Згарэлі кросны, рад багоў І грошай сорак сем рублёў. Хоць, праўда, Костусь не збаяўся І смела з пожарам змагаўся: Звалок гарошыны з пасцелі, Тады, як вопраткі гарэлі, І з імі доўга ён насіўся, Аж покі зруб не паваліўся. Бяда, хоць плач, і дзе дзявацца? Куды ад холаду схавацца? І маці з дзеткамі малымі Нядзелі дзве жыла з сваімі. А на пажарышчы часова З'явілась новая будова — Зямлянка-будачка малая, Ў адно акенечка, крывая, Але да часу добра й гэта. Тым часам сонца йшло на лета, Дык так-сяк кідалісь, качалісь, Хоць дужа з горам спазнавалісь. Каля зямлянкі тут прыветна Гарэў агоньчык чуць прыметна, Абы не звёўся. Вечарамі Тут маці ўходжвалась з гаршкамі, Сям'і вячэру гатавала, Тады зямлянка ажывала: Смяялісь дзеці, мітусілісь, Як рыба ў букце, варушылісь, Бярвенцы, трэсачкі сцягалі Ды на агоньчык падкідалі. Шугала полымя праворна, Як бы чагось каму смяялась І то свавольна ўгору рвалась, То рассцілалася пакорна. А ветрык, злодзей, не стрывае, З-за хаткі хітра налятае, Ў агоньчык раптам уварвецца; Агонь туды-сюды матнецца І дымам ветра адбівае, Як бы тых жартаў не прымае. А на дварэ ўжо вечарэе, І ночка блізка, змрок гусцее, Агоньчык колер свой мяняе І счырван-жоўты блеск прымае; І моўкнуць птушкі ў цёмным лесе; Баранчык божы ў паднябессі Бляе маркотна над балотам, Як бы шукае ён каго там, І гэта смутнае бляянне Ў цішы балот у час змяркання На сэрцы жалем аддаецца, І ў душу журбаю ліецца, І мары розныя наводзіць. І думка вынікне — праходзіць, Як тыя хмаркі на заходзе, Што без слядочка, быццам цені, У смутным нікнуць задуменні. Маўкліва-сцішна ўсё ў прыродзе! Напрацаваўшысь, спачываюць Усе старэйшыя — хто ў хатцы, А хто ў гумне ва ўсёй апратцы — І гэтак ночкі прасыпаюць. І вось, бывала, вечарамі Каля агоньчыку часамі Алесь і Костусь засядзяцца. А як ужо пачне змяркацца І зоркі ў небе замігаюць, Пужаць іх страхі пачынаюць. Тады браты радком садзяцца, Плячо ў плячо, але прызнацца, Што страшна ім, ніхто не хоча. — Алесь! ты чуеш, як рагоча Ў беразняку баранчык божы? Але ці ведаеш, з чым схожы Той дробны рогат? Мне здаецца, Антось Тацянін так смяецца! — І хлопцы ўраз зарагаталі, Ды ўраз жа смех той абарвалі: Вакол было ўсё так спакойна, Дык гэты смех нейк непрыстойна Сюды, ў пакой начны, ўрываўся — Самім ім дзікім ён здаваўся. Маўчаць яны. Касцёр палае, Вакол усюды цьма густая Пільнуе плямку агнявую І гэту норку залатую, Што ў нетрах цьмы агонь свідруе, Каб знішчыць блеск. Агонь сярдуе І цьме ніяк не паддаецца; Часамі полымя прарвецца, І цьма сярдзіта схісянецца, Адскочыць далей напаўкрока. Агонь блішчыць, як воўча вока. Паволі дрэўцы дагараюць, І ціха іскрачкі ўзлятаюць І гаснуць борзда без слядочка. Ўжо позны час, глыбока ночка, А хлапчукі сядзяць маўкліва І навакол глядзяць пужліва. У іх фантазіі дзяцінай, Затканай страху павуцінай, Ўстаюць начныя страхі, здані, І зыкі чуюцца пагані, Чараўніка і чараўніцы, І лопат крыллямі начніцы. А кожны куст ім дзеда родзіць Таго, што ўсюды лазіць, ходзіць З мяшком і мыліцай-кульбою І з доўгай сівай барадою, Ідзе і дзетак забірае, След барадою замятае. На полі неба лес страхлівы Стаіць зацяты, нерухлівы. Што ён ў сабе цяпер хавае? Снуецца нечысць там ліхая, Мярцвяк пад елкай прытуліўся, На іх цяпер утарапіўся І зараз мёртваю рукою Пачне хрысціць перад сабою, Каб рух адняць, скаваць іх сілу, Каб зацягнуць іх у магілу. Там ходзіць страшны воўк-бадзяга, Разбойнік крадзецца, туляга, З акрываўлёнаю рукою І з страшнай цяжкай булавою. Шалёны бегае, пужае, Каго ні стрэне — ўсіх кусае... — Ну, што, брат Костусь, ці баішся? Куды так пільна ты глядзіш ўсё?! — Алесь паціхеньку пытае І руку брата не пускае. — Ці бачыш што? — Не, так, нічога! — Гаворыць Костусь, а ў самога На лоб кучомка напаўзае... — Мо пойдзем, братка? — ён гаворыць. Алесь ахвоцен і не спорыць, Браты за рукі пабяруцца, Ў зямлянку вобцас панясуцца.

VІІ. Дзядзька-кухар

Наш дзядзька, мілы наш Антоні, Ў дзіцячым часта быў палоне: Вось так гуртом яго абсядуць І час работы яго крадуць; Насі «катла», кажы ім казкі, Ідзі на поплаў з імі ў краскі, Давай адказы на пытанні, Тлумач ты ім усё дазвання: Адкуль, з чаго дзе што бярэцца, Вось гэта, тое як завецца І чаму так, чаму не гэтак? Прыхілен дзядзька быў да дзетак. Ён быў настаўнікам, суддзёю, Калі, бывала, між сабою Паспораць дзеткі ці паб'юцца, Дык да каго тады звярнуцца, Як не да дзядзькі, да Антося? Ох, слаўна з дзядзькам ім жылося! Яшчэ замецьце, што з малымі Ён размаўляў, як са старымі, І з імі радзіўся, спрачаўся — Як роўны з роўнымі трымаўся! Калі ж хто часам з ім не зладзіць, То дзядзька толькі вус пагладзіць, Але не скажа ён нічога, Бо ведаў, чым даняць малога, — Гаворыць з тым, з кім дзядзька ў згодзе: — Калі такі ён, ну, то годзе! — І дзядзька змоўкне, пачакае, Кісет дастане і закурыць І вочы чутачку прыжмурыць, Як бы і ў памяці не мае Таго, што з хлопцам пасварыўся. — А як авёс наш урадзіўся? Схадзіць бы ў Ліпава пабачыць! — Ўжо знаюць дзеці, што то значыць Гаворка дзядзькава такая, Куды ён вуды закідае: У Ліпава пайсці з ім! Божа! І хто ўстаяць прад гэтым зможа? Ды гэта ж — свята, ягамосці! Набок тут норавы і злосці! І мяккім робіцца паганы — Хоць ты яго кладзі да раны. Адно вазьмі яго з сабою, Усюды пойдзе за табою І ўсё забудзе, ўсё даруе, На дзядзьку больш не засярдуе. А чым жа Ліпава так міла? Чым так дзяцей яно маніла? І што за Ліпава такое? А гэта — поле маладое Сярод лясоў, як скінуць вокам; На тым абшары, на шырокім, Раскошна нівы красавалі, А ў іх мільёны красак ззялі, Як бы на небе тыя зоркі; Лужкі, дарожкі, і пагоркі, І купкі хвоек маладыя, Дзе матылёчкі залатыя На сонцы крыльцамі блішчалі, Жучкі і конікі трашчалі І ў стройны звон свой зык злівалі. Былі там пасекі. Штогоду Тут сотні блізшага народу Дзялянкі лесу карчавалі І на трацяк іх засявалі — Капу да скарбу, дзве дадому... Ну, як тут вытрываць малому, Таму, хто з дзядзькам пасварыўся? Як бачыш, з дзядзькам ён гадзіўся. А пойдзеш ў Ліпава лясамі, Напэўна стрэнешся з ласямі І зайца ўгледзіш, і вавёрку, І норы воўчыя на ўзгорку Сярод трушчоб між ельнякамі, І «чортаў камень», што вякамі Над Азярком ляжыць, як хата... Ну, ўсякіх дзіў там ёсць багата! А дзядзька ўсё табе пакажа, Цікавасць тваю ўсю развяжа. А найважнейшая тут мэта — Звярнуць з дарогі і да цёткі Зайсці на час які кароткі — Тарэсяй звалась цётка гэта. Яна так ветла сустракала І надта ж добра частавала: Спячэ «цалкоў» на скавародцы, І так, бывала, наясіся, Што хоць на пупіку круціся; Усіх цягнула ў госці к цётцы: Так узмацуе на дарогу — Было што есці, дзякуй Богу! О, дзядзька спосабаў меў многа Даняць праціўніка малога! Пайсці ў грыбы ці ў тую ж рыбу, Або паехаць у сялібу Ці ў млын малоць на хлеб збажынку — Ўсё гэта квапіла хлапчынку, Цягнула крэпенька, бывала, І, як рукою, злосць знімала. І дзядзька майстар быў на штукі І быў механік на ўсе рукі: І дудку скруціць вам, і стрэлку, І нарысуе нават елку, — Такую выштукуе цацку, А ў Свержань пойдзе — купіць пляцку... Дык і не дзіва, што любілі, Што на руках яго насілі. А жывучы каля зямлянкі, Паміж лясоў, сярод палянкі, Яшчэ крапчэй яны здружылісь, Адзін к другім цясней хілілісь. — Ану, давай, брат, запрабуем, Хоць на цікавасць пакаштуем, Які тут сок на новым месце? Мо з хлебам можна яго есці? — А дзядзечка! мой залаценькі! Пастаў нам соку, дарагенькі! — Вазьмі, вазьмі мяне з сабою! — Тут каля дзядзькі чарадою, Як чэрві, дзеці мітусяцца. А дзядзька моўчкі стаў збірацца: Дастаў сякерку і свярдзёлак, Пад паху сунуў ён аполак На латакі і на падстаўкі Ды вынуў два гаршкі з-пад лаўкі. — Ну, хто са мною йдзе? — пытае. — Я! — Я! — І я! — крычыць малая Ў канцы дзяўчынка Міхаліна. — Куды табе? ото скачыха! На печ залезь і сядзі ціха! — Напалі хлопцы на дзяўчынку; А тая ў слёзы, ў плач, як бачыш. — Ну, сціхні, ша! Чаго ты плачаш? — Антось пляменніцу ўцяшае І нос крысом ёй абцірае. — Няхай ідзе! А хлопцам брыдка Так нападаць на дзеўку швыдка, — Гаворыць дзядзька, бровы хмурыць, І бальшуноў ён злёгку журыць. Тады і хлопцы тон мяняюць; Ідуць у лес, крычаць, гукаюць, Як вучні, вырваўшыся з школы, І ўсе давольны і вясёлы, А дзядзька ўперадзе тралюе І галаву ўгару ўскідае, Бярозу добрую шукае З салодкім сокам, баравую, Дзе б бобам кропелькі сачылісь. Знайшлі бярэзіну, спынілісь. Залысіў дзядзька дрэва злёгку (Сякерка востра, кара крохка), Зрабіў заруб, латак прыправіў, А пад латак гаршчок паставіў. І соку кропелькі, як слёзы, Як град, пасыпалісь з бярозы, Аж шкода нейк было дзярвякі: Здавалісь ранай тыя знакі, Адкуль паліўся сок халодны І пакідаў свой комель родны. Я помню дзень той. Вечарэла, Зайшло ўжо сонейка, цямнела, Агоньчык дзеці раскладалі, Паленцы, трэсачкі збіралі, І дзядзька тут жа, распрануўшысь, Сядзеў на кукішках, сагнуўшысь. Прад ім стаяў гаршчок і міска І кошык з бульбай; тут жа блізка Відзён і збан быў паліваны, Да палавіны ў дол ўкапаны, Кружочкам шчыльненька накрыты. — Алеська! скокні, брат, вазьмі ты У хатцы тарачку на печы! Ну, варушыся ж ты, старэчы! Наўкол пляменнікі сядзелі, На дзядзьку пільна ўсе глядзелі, Як ён, рукавы закасаўшы, Па тарцы шоргаў, шапку зняўшы. І кожны лёгка б дагадаўся, Што тут сакрэт якісь хаваўся, Памеркаваўшы, як цікава Была для хлопцаў гэта справа І як іх дзядзька завіхаўся. А хто б яшчэ мог болей цяміць, Таму б адразу прыйшло ў памяць, Што дзядзька бульбу драў на клёцкі, Каб згатаваць не па-жаноцку. Бо што жанкі? раз што панята, Ноль — слова нашага ім брата; Як іх на розум тут ні ставяць, Яны ж сваё ўсё права правяць І робяць так, як і рабілі, Калі пяшком пад стол хадзілі. Але вось ён пакажа носа, Стварэнне вы доўгавалоса, Калі ён тут пагаспадарыць І сам ды з сокам клёцкі зварыць! Вось будзе штука вам, дык штука! На тое ж спроба і навука. А сок быў свежы, такі хвацкі, Такі салодкі, забіяцкі! Ён быў галоўнаю віною Таго, што познаю парою Сядзелі дзеці чарадою І з дзядзькі вочак не спушчалі І стравы важнае чакалі. — Эх, — цмокаў дзядзька, — наямося! Зірнулі хлопцы на Антося, І сліну ўсе яны глынулі, Паветра носам зацягнулі. — Ну, што ж вы рукі паскладалі? Ў агонь бы трэскі падкідалі, А то патухне зараз! Жыва! Глядзелі хлопцы, як на дзіва, Як дзядзька, цеста замяшаўшы, Качаў галушкі, міску ўзяўшы. А чыгунок, бы пан пузаты, Кіпіць, пыхціць, шуміць заўзята, Бо не з вадою ён, а з сокам. Ідзе тут справа ненарокам; Дзяржыся, браце! І чуць толькі Ўзнялося булбатачак колькі, Дык дзядзька зараз стаў пакрышку Ў чыгунчык клёцкі кідаць з лыжкі; Укіне лыжку, памяшае Ды зноў другую набірае. А хлопцы нават паўставалі, Ў чыгунчык вочы паўстаўлялі, Глядзяць, не моргнуць яны вокам: Эх, мусіць, смачны клёцкі з сокам! — Ну, дзядзька, можа, і гатовы? — Не сцерпеў Костусь, мовіў слова. — Які ты, хлопча, нецярпячка, Няхай цябе затопча качка! — Гаворыць дзядзька на хлапчынку. — Няхай паварацца часінку, Каб сокам добра праняліся, Тады, брат, — эх! адно дзяржыся! — І дзядзька цмокнуў выразліва, І хлопцы зноў ждуць церпяліва, А дзядзька, стоячы, паволі Памешваў клёцкі. — Ну, даволі! — Сказаў Антось, і ўсе ўздыхнулі, Як бы гару з плячэй сапхнулі, І бліжэй к дзядзьку падступілісь. — Глядзі, мо ўжо пераварылісь, — Алесь зазначыў палахліва. — Ну, — Костусь кажа, — ото дзіва! Не бойся: дзядзька лепей знае... Глядзі, брат, клёцка унь якая! А брат ты мой, як булавешка, Як скула тая, што ў Дзямешкі! — І — ха-ха-ха! — зарагаталі. — А каб вы, падлы, не даждалі! — Гаворыць дзядзька, сам смяецца, Аж лыжка з клёцкамі трасецца. — Ну, языкі параспускалі! Не дам вам клёцак і панюхаць! — І стаў на клёцку дзядзька дзьмухаць, Пакаштаваць каб было можна, І ў рот падносіць асцярожна. Замерлі хлопцы, а ні зыку: Мінута важна і вяліка; Глядзяць на дзядзьку і чакаюць І дзядзьку поглядам пытаюць: «Ну як? ці смачны? ці салодкі?» У зубы клёцку, бы ў ляшчоткі, Заціснуў дзядзька і губамі Варушыць борзда, як часамі Трусок ці зайчык над капустай, Каб лепш дазнацца смаку-густу. Пацмакаў дзядзька і ўсміхнуўся, Зірнуў на хлопцаў, адвярнуўся І тут, нічога не сказаўшы, Як плюне дзядзька, пажаваўшы! Трах у чыгунчык ён нагою! І так абцёрся ён рукою, Што губы й нос чырвоны сталі І нават вусы затрашчалі. А хлопцы проста збілісь з тропу І ў нейкім страсе і ў захопу На дзядзьку-кухара глядзелі, Як бы яны аслупянелі. Быў смешны дзядзька той часінай З пустою лыжкаю, з тычынай, Якою трэскі ён варочаў. А тут Алесь як зарагоча! За ім адзін, другі паехаў. Такіх было тут жартаў, смехаў, Што ўсіх трасло і калаціла І дзядзьку смехам захваціла. — Ну, дзядзька, як на смак, прызнайся? — Пакудства, брат, і не пытайся!

VІІІ. Смерць ляснічага

— Міхал! Міхале! О, Міхале! — Пачуўся голас як бы здаля Каля зямлянкі ранічкою І часты стук у шкло рукою. — Ўставай, Міхале, адзявайся! — А хто там? — Я! хутчэй збірайся: Памёр ляснічы наш! — Да можа?! — Міхал ускочыў — моцны Божа! І хто б мог думаць, спадзявацца! Ўжо стаў ачуньваць, папраўляцца... Каб хто сказаў — не даў бы веры, Ды то аб'ездчык, пан Ксавэры, Прынёс навіну гэту, смуту! — Няхай пан зойдзе на мінуту! — Сказаў Міхал, адмкнуўшы дзверы. Цераз парог ступіў Ксавэры, Вайшоў у хатку і спыніўся, Бо зразу ў ёй ашаламіўся, І дальш не ступіш ні на крок: Не хатка — проста катушок, Няма дзе нават павярнуцца, Як у сабачай цеснай будцы. — Сядайце дзе-небудзь, сядайце!.. Эх, хата наша, выбачайце... — Міхал калодку падстаўляе. Уздыхнуў Ксавэры і сядае. То быў мужчына ўжо паджылы. — Ах, мой ты Божа добры, мілы! Ото ж як выбраўся ён скора! Яшчэ не дальш як пазаўчора Са мною гутарыў, смяяўся І аба ўсім мяне пытаўся, — Міхал гаворыць і ўздыхае. — Ох, браце: смерць не разбірае І не глядзіць нікому ў зубы: Гадзюкаю, брат, з-пад падрубы Знячэўку ўсадзіць сваё джала, Ці многа жыў, ці жыў ты мала, Ці ты багаты, ці ты бедны, Ці ты зайздросны, ненаедны. Жывём, клапоцімся, і дбаем, І ўсе нарэшце паўміраем, У нейкім згаснем летуценні, — Сказаў Ксавэры ў засмучэнні. — Так, гэта так, пане Ксавэры! Ўжо загатованы паперы Для часу нашага сканання Рукою божага ўзыскання. І ходзіць смерць, як цень, за намі, — Сказала Ганна са слязамі... — Ну, я гатоў! — то пойдзем, браце, Паплачам хоць па сваёй страце. Міхась з Ксавэрам выйшлі з хаткі. Світала ўжо. Дзесь каля гаткі У гэтым досвітку маўклівым Крычалі гусі праразліва, Нястройным хорам гергеталі, Ды качкі з шумам праляталі, І кнігаў нёсся плач з лукі, Ў глыбі лясоў цецерукі Ўжо зачыналі свае токі, Усход віталі агнявокі, Віталі шчыра і натхненна. Міхал з Ксавэрам задуменна Ішлі праз лес, ішлі маўкліва. І толькі зрэдку сіратліва Па слоўку ўроняць два служакі. — Няма ў нас пана, небаракі!— Міхал гаворыць. — Так, няма. Жыві ўдава цяпер сама, — Сказаў Ксавэры задуменна. — Ну, пане, будзе цяпер змена, І пойдуць новыя парадкі, — Міхал выказвае дагадкі. — А пэўна: будзе талачэча, Не без таго ўжо, чалавеча!— Ўздыхнуў Ксавэры. — Шкода пана! Ох, бедны: выбраўся зарана! А жыць бы мог, такі здаровы, — Ну, чалавек, як корч дубовы... Пажыць бы трохі яму трэба, Пакой душы яго і неба. — Так гаманілі, йшлі прасткамі То праз лужок, то хвайнікамі — Ўсяе дарогі на паўмілі, Ішлі, нябожчыка хвалілі, Як чалавека й служку князя, Як і вядзецца ў такім разе. — Не кепскі быў: і распытае (Хай са святымі спачывае), Як ты жывеш, ці ты галодны, Ці ты спачыў, — як бацька родны, Але, сказаць, яшчэ й не ўсякі! А прынясеш што — без падзякі Ужо не выпусціць, заплаціць, А на дарэмшчыну не квапіць. — Быў чалавек ён справядлівы, Не фанабэрысты, праўдзівы!— Ксавэры так жа пацвярджае. На тым гаворка іх змаўкае. Ідуць маўчком яны; заняты Сваімі думкамі з іх кожны. «Так. У лясніцтве кут парожны, Куток паквапны і багаты, Не застаіцца, не згуляе, Паноў к сабе ён прыцягае, Як рыб гарох у азярыне, І кожны ў замку службу рыне, Сюды паціснецца з ахвотай, І не прыедзе, а пяхотай За душу мілую прычхае, — Міхал з сабою разважае. — Але хто ж гэта месца зойме? Яно-то праўда: ў панскай плойме, Сказаць, не будзе недастачы, Ды гора ў тым — адзін лядачы, Другі без клёпкі, трэці злосны, Несправядлівы, безлітосны, Як вось, напрыклад, Табартоўскі Або падлоўчы, пан Бялоўскі. Назначаць гэтакага ката, Тады запахне свая хата. Набыць дабра не надта лёгка, Яно, як шклечка тое, крохка: Чуць да яго не так кранешся І з чарапкамі астанешся, А ліха прыйдзе без падмогі, Бо ліху — бітыя дарогі І ўсюды сцежкі яму вольны, То роўна-гладкі, то вакольны, Не абміне яно нікога». Так смерць ляснічага старога Міхала моцна ўскалыхнула І ўсё ўверх дном перавярнула. І тут у першы раз Міхала Вось гэта думка напаткала: Купіць зямлю, прыдбаць свой кут, Каб з панскіх выпутацца пут, І там зажыць сабе нанова: Свая зямля — вось што аснова! Ўставала сонейка з-за лесу, Скрозь тонкіх хмарачак завесу Усюды косы раскідала; І ўсё жывенькае вітала Усход яго на ясным небе І клапатком аб пільным хлеба Дзянёчак новы зачынала, Калі Міхал і пан Ксавэры Ўзышлі маўчком на двор кватэры. На горцы ціхай, невысокай, Каля засценка недалёка, У бок дарогі, ў глыбі сада Стаяла панская пасада. Прасторны, роўны двор, вясёлы Заўсёды повен быў жывёлы: Хадзілі куры з певунамі Ў кампанні важнай з індыкамі, І, распусціўшы хвост мятлою, Павук пахаджываў з павою, Як пан вяльможны, радавіты; Ў кутку двара каля карыта Шныралі качкі-плюскатухі; Япрук заможны, лапавухі Спацыраваў паміж платамі І смешна ўскідваў кумпякамі, Калі часамі каля дому Ён гукне, рохне па-свіному, Здаецца, так, без дай прычыны, І спрыт пакажа япручыны. А каля кухні пад аконцам Сабакі грэліся на сонцы — Таксама панскае пароды, І ім было жыццё, выгоды. Былі тут розныя будынкі: Гуменцы, гумны і адрынкі, Хлявы, і стайні, і аборы, Дабра, набытку былі горы. Але ў машыне гаспадарскай, Бы ў хітрай штучыне слясарскай, Згубілась шруба — стоп, машына! Няждана выпала пружына! Рыгор-хурман хадзіў без дзела, Спярша пабурківаў нясмела, Цяпер нікога не баяўся, Хадзіў і лёгенька хістаўся: Ён трохі стукнуў — ці не з гора? — А ты чаго тут, мухамора? — Рыгор насеўся на кухарку. — Вось калі дам табе па карку!.. — Пайшоў! адстань! ото брыдота! Прылез, як лысы чорт з балота! — Эх, Наста! хочаш? ану, ў скокі! — Сказаў хурман і ўзяўся ў бокі, Нагою тупнуў, закруціўся, Прысеў і ўстаў, заварушыўся — І то ўстае, то прысядае І ногі ўперад выкідае. — Бадай ты спух! ото распуста! А каб табе было, гад, пуста! Няма ні сораму, нічога... Ды пашануйся ты хоць Бога. Хоць бы граха ты пабаяўся! — Але Рыгор не сунімаўся. — Скачы, валяй і ты, Настуля! Што ж? Калі гулі, брат, дык гулі! Пан пойдзе ў рай, а мы з табою... А мы — у букту з галавою! — Пакінь: нябожчык там, у доме! Пайдзі праспіся на саломе! І пані унь глядзіць! — Што пані?! А я-то хто? пане-хурмане, Дурное заткала ты! знаеш? Чаму Рыгорам называеш? Заві мяне... вяльможны пане! — Няхай цябе зямля апране! Ото брыда, ото завала: Яшчэ каб панам называла! Ці чулі людзі? Налізаўся, Як той сабака на разніцы!.. — Но, но! бо пойдзеш без спадніцы. — Адстань! слатою навязаўся. «На паліцы сланіна, Пані пеўня смаліла, А ў рандэльку стаіць лой, Але не твой, не — не твой!» А там, у доме, было гора: Жывы і крэпкі яшчэ ўчора, Сягоння быў ён нерухомы, Глухі на ўсё, чужы жывому. З засценку шляхта пасхадзілась І ў тым пакойчыку таўпілась, Дзе пан ляжаў у дамавіне. — Няхай з святымі апачыне! — Ўздыхалі, хрышчучысь, старыя, Схіліўшы голавы сівыя. — Не кепскі пан быў! — гаварылі, І ціха, стала адхадзілі, І доўга кучкамі стаялі. Паны сюды з'язджацца сталі. Ўсе леснікі былі ўжо ў зборы, У лепшым стражніцкім уборы: У новых куртках са шнурамі, А на грудзінах са знакамі, На шапках «R» было з каронай, Каўнер стаячы і зялёны. Яны па два, па тры стаялі Каля паркана і чакалі, Пакуль куды іх не паклічуць, Стаяць і пану рая жычуць, Збавення вечнага жадаюць, Гавораць ціхенька, ўздыхаюць. Паслухаць збоку іх — здавалась, Што ўсе яны пасірацелі, А што на сэрцы яны мелі, То тое ў сэрцы і асталась. Ды толькі мушу я прызнацца: Як пачынала ўжо змяркацца І пана з плачам пахавалі, Ўсе леснікі пілі, гулялі, А потым сталі барукацца. Амброжык Кубел разгуляўся, Са ўсімі шчыра цалаваўся, І кварту трэцюю ўжо ставіў, І ўсёю выпіўкаю правіў. — Браткі! Гуляйма! Калі свята, Дык трэба выпіць хоць багата! — Крычаў Амброжык. — Сцеражыся! — Кіўнуў ён носам на Міхася, І чарка ёмка паднялася. — Эй, цётка Хрума! ўраз з'явіся! — Вайшла і Хрума ў старым чэпку. — Здарова, цётка! як ты крэпка? — От! — кажа Хрума і смяецца, Такою добраю здаецца, Што наш Амброжык увесь тае І Хруму маткай называе. — Ах, пан Амброжык! нашто жарты? — Галубка-мама! стаў дзве кварты! — Ўсе ажылі і разышліся. Такія мовы паліліся, І пахвальба пайшла такая! — Падаць мне Тэша! — Лось гукае. — Я разарву яго вантробы, Бо свет гарыць з яго, хваробы! Падайце: вырву яму вусы За ўсе даносы, за падкусы! — Абрыцкі-Тэш быў-такі з нюхам, Ад Хрумы зызнуў адным духам. Быў позны час, як «цётку» Хруму З вясёлым шоламам і ў тлуму Лясная стража пакідала. Ў яе вачах зямля скакала І месяца бліскучы крайчык Па небе пстрыкаў, як той зайчык. Счакаўшы трохі, разышліся, І песні зараз панясліся То тут, то там і лес будзілі, Як бы ваўкі там галасілі. «Ой, пайду дадому, Не скажу нікому. Ды зарэжу ката, Бо наш кот — сірата!» Спяваў Амброжык за балотам, А Пальчык сыпаў як бы шротам: «Будзе мяне жонка біць, Няма каму бараніць!» Міхал спяваў баском спавагу, Як бы каваў ён словы шлягай: «Добра мера, хоць без грошай, Абы празнічак харошы!»
в официальном магазине Литрес