Эмігранты разумелі гэта. Як Лісабон гуляў у працвітанне, так яны гулялі ў перакананасць, што неўзабаве вернуцца. Якая пяшчотная, салодкая адсутнасць блуднага сына! Гэта не сапраўдная адсутнасць, калі недзе ёсць бацькоўскі дом. Выйшлі вы ў суседні пакой ці адправіліся на другое паўшар'е зямлі — розніца не істотная. Іншы раз прысутнасць сябра, з якім вы нібыта ў расстанні, можа быць болей яўная, чым рэальная прысутнасць. Гэткая рэальнасць малітвы. Ніколі не любіў я так горача свой дом, як у Сахары. Ніколі жаніхі не былі бліжэй да сваіх нявест, чым брэтонскія маракі XVI стагоддзя, якія агіналі мыс Горн і старэлі ў змаганні з сустрэчнымі вятрамі. Ледзь пакінуўшы родныя берагі, яны ўжо вярталіся дамоў. Паднімаючы спрацаванымі рукамі ветразі, яны ўжо рыхтаваліся ў дарогу дамоў. Самы кароткі шлях з якога-небудзь порта Брэтані да дома нявесты пралягаў праз мыс Горн. Але мае эмігранты ўяўляліся мне брэтанскімі маракамі, у якіх адабралі нарачоных. Ніводная брэтанская нявеста не запальвала на падаконніку сціплага свяцільніка. Яны не былі блудныя дзеці. Яны былі бяздомныя блудныя дзеці, якім няма куды вярнуцца. У іх пачалося сапраўднае блуканне, блуканне па-за самімі сабою.

Як нарадзіцца нанова? Як пераматаць у сабе цяжкі клубок успамінаў? Гэты прывідны карабель, нібы чысцец, быў загружаны душамі, якія яшчэ не нарадзіліся. Сапраўды жывымі, настолькі жывымі, што іх хацелася пакратаць рукой, здаваліся толькі тыя, якія складалі неад'емную частку карабля і з усведамленнем уласнай годнасці, якую надавала ім сапраўдная справа, насілі абеды, драілі медзь, чысцілі абутак і з ледзь улоўнай пагардай абслугоўвалі мерцвякоў. Гэту лёгкую пагарду эмігранты выклікалі ў карабельнай прыслугі зусім не беднасцю. Не грошай ім не хапала, а яўнасці. Яны перасталі быць людзьмі з гэтага вось дома, зведзенымі сяброўствамі з гэтым вось чалавекам, якія мелі гэтыя вось абавязкі. Яны сіліліся гуляць ва ўсё гэта, але ўсё гэта было лухта. Ніхто не меў у іх патрэбы, ніхто не паклікаў бы іх на дапамогу. Які цуд — тэлеграма, якая скаланае вас, паднімае вас ноччу з пасцелі і прымушае імчацца на вакзал: «Прыязджай! Ты мне патрэбен!» Лёгка знайсці сяброў, якія гатовы памагчы нам. Цяжка заслужыць сяброў, якія патрабуюць нашай дапамогі. Мае здані нікому не ўнушалі нянавісці альбо рэўнасці, ніхто не прагнуў іх прыхільнасці. Ніхто не любіў іх адзінай сапраўднай любоўю. Я думаў: «Не паспеюць яны сысці на бераг, як іх пачнуць запрашаць на кактэйлі, ім пачнуць выказваць спачуванне і строіць банкеты. Але хто загрукоча ў іх дзверы з патрабаваннем пусціць: «Адчыні! Гэта я!»? Трэба прывучыць немаўля да грудзей, каб яно калі-небудзь прад'явіла правы на тваю дружбу. Трэба, каб не адно пакаленне спусціла свае маёнткі дзеля старога замка, над якім навісла пагроза руйнавання, — і толькі тады ты навучышся любіць яго.

I вось я думаў: «Самае важнае, каб недзе прадаўжала існаваць усё тое, чым ты жыў. I звычкі. I сямейныя святы. I дом, які зберагае ўспаміны. Самае важнае — жыць дзеля вяртання…» Кволасць далёкіх полюсаў, ад прыцяжэння якіх я залежаў, пагражала самой маёй істоце. Я рызыкаваў спазнаць сапраўдную пустыню і пачынаў разумець таямніцу, якая даўно займала мяне.

Я пражыў тры гады ў Сахары. I, як шмат іншых людзей, я трызніў яе чарамі. Кожны, хто аднойчы трапіў у Сахару, дзе вы быццам адрэзаны ад усяго свету, аплаквае дні, праведзеныя ў пустыні як самыя шчаслівыя ў жыцці. Але словы «настальгія пяску», «настальгія самотнасці», «настальгія прасторы» — усяго толькі літаратурныя штампы, яны нічога не тлумачаць.

I вось, толькі тут, на параходзе, знізу даверху запакаваным мітуслівымі пасажырамі, я, здаецца, зразумеў, што такое пустыня.

Канечне, Сахара — як вокам сягнуць — гэта толькі аднастайнасць пяску, ці, дакладней, — таму што барханы ў пустыні рэдкасць, — бязмежжа галькі. У пустыні чалавек апынаецца ў самой першааснове нудоты. Аднак нябачныя божышчы ствараюць вакол яго нябачныя цянёты кірункаў, схілаў і знакаў — яе патаемную і жывую мускулатуру. I аднастайнасці як не было. Усё падначалена сілавым лініям. I нават адна цішыня там непадобна на другую цішыню.

Бывае цішыня міру, калі плямёны не варагуюць і калі ў вечаровай прахалодзе ты быццам прычаліў з апушчанымі ветразямі да спакойнай гавані. Бывае цішыня поўная, калі пад сонцам замірае жыццё душы і цела. Бывае зманлівая цішыня, калі паўночны вецер заціхае, а з'яўленне насякомых, выхапленых, як кветкавы пылок, з глыбінных аазісаў, абвяшчае пясчаную буру з усходу. Бывае цішыня змовы, калі даведваешся, што далёкае племя нешта задумвае. Бывае цішыня таямніцы, калі арабы вядуць паміж сабой свае непасцігальныя перагаворы. Бывае напружаная цішыня, калі запазняецца вястун. Трывожная цішыня, калі з затоеным дыханнем услухоўваешся ў ноч. I бывае сумная цішыня, калі згадваеш любімых.

Усё прыцягваецца да полюсаў. Кожная зорка паказвае сапраўдны кірунак. I ўсе яны — зоркі вешчуноў. I кожная з іх вядзе да свайго бога. Адна паказвае шлях да далёкага калодзежа, да якога нялёгка дабрацца. I пространь, якая аддзяляе вас ад гэтага калодзежа, гняце, як крапасная сцяна. Другая вядзе да перасохлага калодзежа. I сама зорка, здаецца, перасохла. I пространь паміж вамі і перасохлым калодзежам не мае ні канца ні краю. А вось тая зорка служыць правадніком да невядомага аазіса, пра які наспявалі качэўнікі, але доступ да якога перакрыты няскоранымі плямёнамі. I пяскі, якія аддзяляюць вас ад аазіса, здаюцца лугам з чароўнай казкі. А яшчэ адна зорка паказвае шлях да белага паўднёвага горада, спакушальнага, як плод, у які так і хочацца ўпіцца зубамі. I ёсць зорка мораў.

I, нарэшце, пустыня намагнічана амаль нерэальнымі полюсамі: гэта дом, дзе прамінула ваша маленства і які заўжды жывы ва ўспамінах. Гэта сябар, пра якога вам толькі тое і вядома, што ён недзе ёсць.

Так вас працінаюць і ажыўляюць сілавыя лініі, якія прыцягваюць альбо адштурхоўваюць вас, якія зліваюцца з вамі альбо працівяцца вам. I адчуваеце, як вы моцна, надзейна і ўстойліва ўладкаваны ў цэнтры галоўных жыццёвых кірункаў.

I так як пустыня не надзяляе аніякімі адчувальнымі на дотык багаццямі, так як там няма чаго ні бачыць і няма чаго ні чуць, а ўнутранае жыццё не толькі не замірае, але нават узмацняецца, то прыходзіцца прызнаць, што чалавек падвергнуты перш за ўсё ўплывам нябачным. Чалавекам правіць дух. У пустыні я значу тое, што значаць мае божышчы.

Дык вось, калі на борце гэтага сумнага парахода я адчуваў сябе яшчэ поўным жыццядайных сувязей, калі я быў насельнікам яшчэ жывой планеты, дык толькі дзякуючы некалькім сябрам, згубленым дзесьці далёка ў мораку Францыі, існаванне якіх рабілася для мяне такім важным.

Францыя, само сабою, не была для мяне ні адвольным божышчам, ні гістарычнай канцэпцыяй — яна была жывая плоць, ад якой я залежаў, сець сувязей, якія кіравалі мною, сукупнасць полюсаў, якія стваралі прыхільнасці майго сэрца. I ўва мне ўзнікла патрэба адчуць болей трывалым і даўгавечным, чым маё ўласнае, жыццё тых, хто быў неабходны мне, як маяк, на які я мог бы арыентавацца ў сваёй дарозе. Каб ведаць, куды вяртацца. Каб самому быць.