Гэтая аповесць убачыла свет у канцы 30-х гадоў адразу на сямi эўрапейскiх мовах. Цяпер i беларускаму чытачу прапануецца малавядомы аўтарскi варыянт, яхi дагэтуль не выходзiў асобнай кнiжкай. Ён уключае больш як трыццаць новых раздзелаў i аўтабiяграфiчны дадатак. Гэтае выданне — своеасаблiвы дзённiк пакутнiка, вязня ГУЛАГу — дапаможа лепш зразумець складаную эпоху, а таксама светапогляд i жыццёвыя пазiцыi аўтара.
Ax, як там добра…
Вiльня
А было гэта гэтак.
Група паслоў польскага сойму левага кiрунку вярнулася з Менску. Большасьць сярод гэтых «экскурсантаў» былi беларускiя паслы.
Попутчiк спаткаўся ў Вiльнi на нейкай вечарыне з паслом Мятлой [1] .
— Ну, i як там у Менску?
— Гм… О!.. Ого!..
— Узапраўды?
— О, яшчэ як!
— Далiбог?..
— Эге!..
— Беларускiя школы?
1
Пазьней памер на Салаўках.
— Тысячы! Уся савецкая Беларусь пакрыта густой сеткай школ…
— Беларускiх?
— Беларускiх.
— Унiвэрсытэт?
— Беларускi.
— Выдавецтва?
— О! Тыраж кнiжкi даходзiць колькiдзесят тысячаў… Госiздат плацiць вялiзныя ганарары… Зьявiлася шмат маладых выдатных талентаў…
— Што вы кажаце!
— Ага!
— Тэатр?
— О, тэатр!.. Каб вы бачылi!.. Каб вы былi ў тэатры!.. Тэатр!.. О-го-го!
— Рэпэртуар?
— Арыгiнальны i перакладны. Зьявiлася шмат беларускiх п'есаў: «Кастусь Калiноўскi», «Каваль-ваявода», «Вiр», «На Купальле»…
— Акторскiя сiлы?
— Ой-ой-ой!.. А якiя пастаноўкi!.. Дэкарацыi… балет…аркестра…
— Ну?
— Кажу вам.
— Няўжо-ж?
— Але… але!
— Гм…
Попутчiк найбольш цiкавiўся тэатрам. Калiсь у Менску стараўся стварыць прафэсыянальны тэатр. Цяпер у гэтым-жа Менску, дзякуючы дзяржаўнай субсыдыi, ёсьць першарадны тэатр, дзе працуюць сапраўдныя акторы…
У старым езуiцкiм катэхiзiсе сярод пытаньняў i адказаў ёсьць, памiж iншым, гэткiя:
— Цi ў небе добра?
— Ax, як добра…
Гэтае «ах» узмацоўвала людзей у веры ў шчасьлiвае жыцьцё ў небе.
Гэтак сама дзеялi на Попутчiка «ахi» i «охi» Мятлы. Ён усё болей пераконваўся, што ў Менску…
…ах, як добра…
Пасьля яшчэ спытаўся:
— А як вам здаецца? Калi-б, на той прыклад, я туды паехаў?..
— Дык-жа вас там чакаюць!
— Што кажаце! Была там гутарка аба мне? Успамiналi?
— I ня раз. Казалi, што вы ў Менску надта патрэбны.
— Дык думаеце, што я зрабiў-бы добра, калi-б паехаў?
— Бязумоўна! Там — вось поле да працы!
— Ну, як гэта… Як-бы сказаць?.. Тэрор?.. ГПУ… Памятаю, калiсь карысталася вялiкай папулярнасьцю «стенка»…
— Што вы… Але-ж гэта беспаваротна мiнавала. Гэта былi часы ваеннага камунiзму. Цяпер жыцьцё зусiм нармальнае.
— Ну, а як справы харчаваньня?
— Усяго колькi хочаш. Цяпер-жа НЭП… Магазыны завалены харчамi… А iкра!.. Ах, якая смачная iкра!.. Ну, толькi з мануфактурай труднавата.
— Дык, канец канцоў, кажаце, каб ехаць?
— Я на вашым месцы нi хвiлiны-бы ня думаў…
Гэтая гутарка адбывалася ў 1926 годзе.
У Вiльнi шырыла свае ўплывы «Грамада», захоплiваючы ўсiх; там, у БССР, яшчэ трывала распачатая Ленiным «перадышка», новая эканамiчная палiтыка i давала магчымасьць свабадней уздыхнуць. На рынках зьявiлiся прадукты вёскi, у крамах было даволi спажывецкiх тавараў.
Праводжаная энэргiчна, паводле загаду зьверху, беларусiзацыя ня надта падабалася старым расейскiм чыноўнiкам, якiя апанавалi ўсе савецкiя ўстановы ў Менску, але цешылася беларуская iнтэлiгенцыя з таго i гэтага боку гранiчнае мяжы. У беларускай сацыялiстычнай савецкай рэспублiцы беларусы бачылi свой П'емонт, якi злучыць парэзаныя рыскiм трактатам беларускiя землi.
Дык няма дзiва, што на Вiленшчыне шырылiся рэвалюцыйныя настроi, а вочы ўсiх зварачалiся на ўсход, дзе…
…ах, як добра!..
А «Сялянска-Работнiцкая Грамада» дапамагала гэтым настроям пашырацца яшчэ болей.
Толькi маленечкая група беларусаў, якая гуртавалася ў «Беларускай Часовай Радзе», процiставiлася «Грамадзе» й вяла палiтыку г. зв. «палёнафiльскую».
Лiдэрам «Грамады» быў атуманены бальшавiкамi iдэйны беларус Бранiслаў Тарашкевiч, на чале «Рады» стаяў кар'ерысты i «тёмная лiчность» др. Арсен Паўлюкевiч.
Попутчiк… быў вiцэ-старшынёй паўлюкевiчаўскай «Рады». Але рэвалюцыйныя настроi запаўзалi i да «Рады». Попутчiк ужо быў амаль чырвоны i, калi ня зрываў канчаткова з Паўлюкевiчам, дык толькi дзеля таго, каб дачакацца адпаведнага моманту, калi разам iз сваiм выхадам з «Рады» можна будзе зрабiць яе развал. Iншыя сябры былi таксама народ няпэўны. Паўлюкевiч ведаў гэта добра, i ягоныя вочы неспакойна сачылi ўсiх. Ён прадчуваў, што хочуць зрабiць яму нейкую неўспадзеўку, разварушыць ягонае «хлебнае дело» — Беларускую Раду…