Осы мектепте 3-кластан 8-класа дейін оыдым, е здік оушы болмасам да, р уаытта здік ш оушыны ішіне енетінмін. Бл жадайды зінше сыры болушы еді. кемізді бар арманы: балаларым жасы оыса дейтін. зі – Май ауданыны ырдаы малыны мал дрігері. Айына йге екі-ш кнге ана келуге уаыты болатын. Сондаы бірінші срайтыны бізді оуымыз. Ал біз з кезегінде кемізді ренжітпейік деп жасы оуа тырысатынбыз. Анамыз да кемізді беделін жоары стауа тырысатын еді. кеміз анамыза: «оу деген – балалара лкен сын, лкен жмыс. Блар жасы оиды. Сол себептен, сен балаларды анау-мынау йді жмыстарына жмсай берме. й жмысы, мал жадайы екеумізді ісіміз. Балалар дем алсын», – дейтін. Осы сзді жасы ып алан мен, сабаты жасы оуа тырысып, алан жадайларда й шаруашылыымен айналыспай, кп бос жргенді нататынмын. Бізді ауылды алды зен мен тоай болатын, сондытан мен шін бос уаыт ауадай ажет болатын.

Анамыз – оымаан адам еді. Сол себепті де бізді оуымыза млде басаша арайтын. Бл кісіні ойынша, миды шірітіп кітап оыанша, йге пайдасын тигізгер жмыс істеген дрыс дейтін. Біра мен шіркін, жемні бауырында трбиеленген еркесі едім, кемні айтаны есімде боландытан, анамызды онша тыдамайтын едім. Бізді анамыз жасы нші болатын. ыс кешіне, маздап жанан пешті алдында отырып н салушы еді. Мен бларды ніне киіп кетіп, кейде бзып, сгіс еститінмін.

азір жас лайып, 63-ке келгенде, кеш те болса, айран анамны маан сыйлаан дауысы мен ніне рахмет айтым келеді.

Анамызды таы да бір асиетін айтайын. Бл кісіде кре алмаушылы жо еді, біреуді уанышына уана білетін. Осы асиеттерін де аамыз екеумізге берген сияты. ылымда жарыс, ба сынау кездесіп трады. Осы жадайда адам жеіске ие болу шін кре алмаушылытан аула болуы керек. ке-шешеміз иындыа тзе де, жее де білетін адамдар еді. Екі баласын да осы жолда трбиелеуге тырысты.

1952 жылы Май ауданы азастан орта мектебіні 8 класын бітірдім. Жазда ауыла С.М. Киров атындаы азМУ-ды философия факультетіні 3 курс студенті аам Жабайхан демалыса келді. Келе сала ол менен: «Кім болы келеді?», – деп срады. Мен оуды жасы оушы едім, сондытан, жептеуір болып маазданып: «Мен аын немесе тарихшы болым келеді» – деп, зімні жазан кейбір ледерімді крсеттім. Бір мезгілде ойламаан жерден: «Ой, бомрын, сені мына жазан ледері ткке трмайды. Аын боламын, тарихшы боламын деу сандыра. Біле білсе: ылымны тзы – физика, аландары – нл», – деп, мені быт-шытымды шыарды. кем болса лкен лын жатап, «Мейірхан, бос сзді ойып, физик болу керек» деп аам екеуі шешім абылдады. Бл бл ма, мені зімні йреншікті мектебімнен айырып, малімдері жасы деп, Ертісті ары жаындаы баса аудандаы он жылды мектепке жіберетін болды.

Мен шін бл бір лкен пле болды. Себебі, мен оу озаты болсам да, мені е жек кретін оратау соатын сабатарым осы физика мен математика болатын да, ал жасы кретін сабатарым дебиет, тарих жне география болатын. Амал не, аамызды жасаан зорлыына кнуге тура келді. йде Жабайханны беделі те жоары болатын. Бан кейбір негіздер болушы еді: Бірінші – бл жігіт, мен ес білгелі басты болып жретін: оу комитетіні бастыы жне т.б., ал мен жазанды класс бастыы етіп те сайламайтын. Екінші – мені аам асыты жасы ойнайтын мерген еді. Ауыл балалары те сыйлайтын. шінші – бл жігіт бізді колхоздаы, аудандаы, тіпті облыстаы е жйрік деген аттара мініп, бйгелерге шауып еді. Осы жадайлара ауылдаы балалар ызыатын. Не керек, осыны брі мені аамды ерекше ылып крсететін. Керісінше, мен болсам балы аулаанды, ит асыраанды, карта ойнаанды, тіпті ауыл балаларыны арасындаы кпшілік шататара араласатын жан едім. Сйтіп мен 1952 жылды кзінде Павлодар облысыны Лебяжі ауданындаы ызыл скер онжылды мектебіні 9 класс оушысы болып шыа келдім. кемні арындасы апам Балшекерді олында трдым. Бл йде жиырма шаты жан тратын. Оу оуа ммкіншілік аз болатын еді. Сондытан мен ауызша сабатарды дайындау шін кітаптарымды алып мал ораа баратынмын. Барлы сабатарымды оып, оны шп жеп тран сиырлара дауыстап айтып беретінмін. Мені бл дісімні баяы кезде, кне асырларда Демосфенні ашанын мен ол кезде білмеуші едім. Физика мен математиканы есептерін тнде дайындайтынмын жне шыармасам йытамаймын деп, зімді-зім жігерлендіретінмін. Осыны арасында мен бірте-бірте классты е здік оушыларыны бірі болдым. Шынымды толы айтсам, физика мен математикадаы жетістіктерімні таы да бір себепшісі бар еді: ол мені физика мен математика сабатарыны малімі Нрмаамбетов Зпар. Бл кісі те дарынды, жаалышыл жне те атты талап ететін малім еді. Аайды басшылыымен «Евклидті емес геометрия» деген абыра газетін шыаратынбыз. азір арасам оушылар да, малімні зі де ол кезде евклидті емес геометрияны айдан білсін, біра та балалар- ды осындай жоары ыма итермелеу дрыс та екен. Бір ызыы – мені бкіл болаша мірім осы евклидтік емес геометрияны бір трі – риман геометриясымен байланысты болды. азір мені осы оытушым Ккшетауда трады.

Оныншы класта балаларды алды болып, е ызыы лгі физика мен математика найтын болды, тіпті ММУ не азМУ-ды физика не математика факультетіне тссем деген ой да келетін болды.

Арада уаыт тіп 1954 жылды 1 ыркйегінде азМУ-ды физика-математика факультетіні физика бліміне тстім. Мен 16 жаста болатынмын. Мектепті физикасы мен математикасын толы білгендіктен бірден курстастарымны алды болып кеттім.

зімні алашы курсты жмысымды 3 курста з таырыбыма жазан едім. Жмысты аты «Дербес туындылы дифференциалды тедеуді канонды трге келтіру». Бл жмысты оытушыларым азКСР А академигі К.П. Персидскийге крсету керек деп йарды. Мені жмысымды кріп шыан академикті маан айтаны: «Бала жасы есептейді екенсі, біра сені жмысы, есебі тіпті сонау 30 жылдарды басында, сен тумай трып КСРО А академигі Г.И. Петровскиймен жасалан, шешілген. Ол кісі ММУ-ды ректоры. Ренжіме, мндай жадайлар болып трады. Сен физика блімін тастап математика бліміне ауыс. Н.Н. Лобочевскийден алан бірнеше интеграл бар, соны бірімен шылдан». Теориялы физика кафедрасыны мегерушісі доцент Н.М. Петрова керісінше кеес берді. «Ешайда ауыспа, болаша теориялы физика маманына математика те ажет» дегені. Сонымен, осы теориялы физика кафедрасында ала бердім.

5 курстаы дипломды жмысты таырыбын осы Н.М. Петровадан алдым. Бл кісі КСРО А академигі В.А. Фокты оушысы болатын. Таырыпты аты: «Орталы симметриялы з сінен айналып тран денені гравитациялы рісіндегі озалыс». Бл таырыпты шыуыны зінше бір тарихы бар. 1954 жылы «Доклады АН СССР» деген орталы журналда Г.В. Скроцкийді «з сінен айналып тран денені ауырлы кші рісіні жарыты таралуына сері» деген мааласы шыты. Бл мааланы шыару шін редакцияа жолдама берген академик В.А. Фок. Н.М. Петрова маан е уелі, осы жмыспен танысыыз деді. Кейін осы таныстытан жоарыда айтылан дипломды жмысты таырыбы шыты. Бізді есебімізде жарыты орнына массасы бар материалды нктені озалысын зерттеу керек болды. Мен бл есепті ттенше, те ыса жолмен – Гамельтон-Якоби тедеуін пайдаланып шешпек болдым. Бізден брын осы тедеу Шварцшильді «Материялы нктені орталы денені гравитациялы рісіндегі озалысы» деген есебінде пайдаланылан. Бізді есебімізде осы орталы дене з сімен айналады. Бндай есеп жаа жне ызы та еді. Жолымыз болып осы есепті шештік. Гамильтон-Якоби тедеуіне айнымалыларды ажырату дісін пайдаланды. Осы кезде уананым-ай! Мені уанышымды ылыми жетекшім Н.М. Петрова жне дипломды жмсымны рецензенті азКСР А астрофизикалы институт директорыны орынбасары профессор Г.М. Идлис те блісті. Не керек, дипломды жмысты беске орадым. Оны стіне азКСР А астрофизикалы институт директоры, КСРО А академигі В.Г. Фесенкова аспирантураа тсуге жолдама алдым. Алда физикадан мемлекеттік емтихан алан. Бл 1959 жылды мамыр айы еді. Осы кезде кенеттен бір плеге шырадым. Мені лтшыл деп айыпа тартты. Істі мн жайы былай. 1958 жылы кзде менімен жатаханада бірге жатан аза баласы жасы лкен, біра менімен бірге оитын орыс баласымен айтысып алады. Айтысты басы орыс баласыны: «азатарды физикаа таланты жо» деген сзінен шыады. Айтыс ызады, баса студентер де жиналады. «Жел трмаса, шпті басы имылдамайды» дегендей, орыс баласыны солай айтып отыраны, бізде, физика блімінде, жоары курстарда аза балаларыны саны те аз болатын. Бірінші курса абылдайтын барлы баланы саны 75 болса, оны ішінде тек оны ана аза еді.

Меніше, бны себебі мынада болуы керек. Ол кезде физика-математика факультетіні физика блімі тек орысша болатын, аза блімі болмайтын. Оуа тсерде біз сегіз емтихан тапсыратынбыз. Оны шеуі орыс тілі – дебиет, тіл, шыарма. Орыс, аза деп блінбейтін. Сондытан, аза ауылдарынан, азаша мектеп бітіріп келген біз сияты балалара орыс тілінен ш емтихан тапсырып, орыс балаларымен конкурса тсу те ауыр да, ділетсіз де жадай болатын. Оны ойламайтын орыс баласы жазан азатарды физикаа таланттары жо деп айыптайды. Айтыс ызады. Бір мезгілде аза баласы з блмемде тып-тыныш йытап жатан мені оятып, оярдан оймай, дедектетіп айтыс болып жатан жерге алып келсін. Мен де бл айтыса белсене кірістім, бір мезгілде, ызып аланым ой, біздегі оуа тсер алдындаы алатын емтихандар тртібі дрыс емес, діл емес, бндай бостанды – буржуазиялы бостанды деппін. Таы да біраз нрселер айтаным болуы керек, йтеуір осы гімені мемлекеттік ауіпсіздік комитетіне жеткізеді. Блар мені сыртымнан тоыз айдай баылау жасаан крінеді. йтеуір, дай сатап, баса мндай гіме болмаана сайды. Екінші бір жасы боланы, бдан біраз жылдар брын КОКП-ны 20-шы съезінен кейін, 19-а дейінгі жастарды саяси мселелерге байланысты трмеге жабуа болмайды деген кіметті аулысы бар екен. Сйтіп, не керек, мені жеке мселем курсты кеейтілген комсомол жиналысында аралатын болды. Бл жиналыса ауіпсіздік комитетіні адамдары да атынасты. лкен жиналыс болды, студенттер ыза-ыза сйледі, соында не керек, тамаша орыс достарым – С.П. Пивоваровты, Э.Я. Вильковискийді, Е.М. Якушевті, т.б. студенттерді арасында бл жиналыс мен шін дрыс бітті.

Біра, жиналыстан кейінгі жадайда мен біраз опы жедім. Бірінші – маан: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оыан кезінде лтшылды байалды. Бл жадай 5-курсты комсомол жиналысында аралды» деп мінездеме берілді. Екінші – ызыл дипломнан айырылдым. Жоарыда айттым ой дипломды жмысты беске орап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ана алан деп. Дл осы екі арада лгі лтшыл деген пле басталды, айта-айта ауіпсіздік комитетіне шаырады, «байтал тгіл бас айы» – дегендей, емтихана дайындалуа ммкіншілік болмады. Баса топпен тапсырайын деп рсат срап кріп едім, ешкім тыдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтихана баруа тура келді. Емтихан билеттерінде ш сра бар: біреуі – теориялы физикадан, екіншісі – атомды физикадан, ал шіншісі – ядролы физикадан. Жауап бердім. Теориялы физикадан (кафедра мегерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомды физикадан (кафедра мегерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролы физикадан (кафедра мегеруші профессор Чердынцев В.В.) – ш. Бл профессор мен жауап берген кезде: «Саан орыстар не істеді» – деп, маан тап берді. Аыры не керек жалпы баа трт болып, мені бес жылы оуым далаа кетті де, мен ызыл дипломсыз алдым. шінші – жоарыда айтандай мені аспирантураа алдыран, енді осыны брін жойып, мен Краснояр лкесіне ш жыла бір мектепке малім болып баратын болдым. Кнбеуге шама жо, бны бріні осылай тыныш біткеніне шкіршілік ылып жрмін.