Біраз уа?ыттан бері санада ж?рген ойларды то?ыстырып, бір кітап жазуды армандап ж?рген едім. Сол кітабымды алды??ы жылы ая?тап жылы жауып ?ой?ан болатынмын. Ж?лдызды с?ті енді келіп, жары??а шы?ып отыр. Б?л кітапта елу жылды? тарихы бар "Республикалы? Физика Математика Мектебі" жайында жазыл?ан.Егер, сіздерді ?ызы?тырар болса о?ып к?руге ша?ырамын.
Кіріспе
Е алаш рет айтулы мектеп жайлы кітап жазуды андай таырыптан бастааным жн болар екен?-деп ойландым. Бл кітап барлы оырмана тсінікті, болаша рпаа андай да бір пайдасы тиетіндей боланын шын жрегіммен алааным рас. Егер адам баласы зіні болмысы мен шыан тегінен бейхабар болса, онда оны болашаы да блыыр болары сзсіз.
рметті оырман, бл кітапты кіріспе блімінде бізді ата-бабаларымызды андай дана да, лама боланы, ата-тегімізді ілім-білімге деген ізденісі туралы сз озалады. лы лама алым бу Насыр л-Фарабиді барлы саладаы біздерге алдыран сарылмас азынасы мен мір сурудегі мн берілу керек басты формулулаларымен таныс боласыздар. Брын оыан болсаыздар тіптен жасы. Сонымен атар, аза жерінде тыш ашылан физика-математикалы баытта білім беретін алашы мектепті мыр тарихы жайында естелік жазуды жн крдім.
«Адам-елеусіз тоза сияты із-тзсіз рып кету шін тумайды. Адам артынан із алдыру шін, болаша рпаына, жер бетінде баса да адамдарды аыл-ой дниесінде, жрегінде мытылмастай іс алдыру шін туады»,– деген екен бір лама. Осы сзді мнін де, маынасын да з ісімен длелдей білген аяулы стаздар мен мектеп іргетасын алаан жандарды жасаан жасылытарын айтпау, елемеу ммкін емес!
Армана бастар – асулар!
Бастау
ара топыраты шаын шыарып, ара азана піскен стті аспаын ырып жеп, сарырап аып жатан зенге балыша сгіп, ен далада еркін скен аншама азаты ара домала балаларыны биік масата жетуіне жол ашан, лы баспалда – ол арман баспалдаы. Адам баласы дние есігін ашан сттен бастап, еріксіз сананы алауымен армана жол тартады. Е басты арманы аяулы анасыны ысты шаына блену болса, ары арай есін біліп зін-зі таныан сайын арманыны да лая тсуі айдан аны. Сол армана жету жолында талай биік-белестерді баындыруы тасы емес. Адамзатты анына сіген жангештілікпен пара-пар дние. Жер бетіндегі алты рлыты ішінде, клемі жаынан тоызыншы орынды иеленіп, лан-байта дархан даланы мекендеген ата-бабаларымыздан алан асиет. уел бастан, халымызды ылым-білімге деген штарлыы, иялындаы армана жету жолында адам басан алашы баспалдаыны бірі. лемді мойындатан бабаларымызды салт-дстрі, трмыс-тіршілігі, ой-рісіні шырлыы болашаымыз шін сарылмас азына іспеттес. рпаына алдыран тедессіз ілім жауары, лі кнге дейін, бізге азы болып келеді. Абыз аталарымызды шынында да, даналыына бгінгі ылымны зі кз жеткізіп отыр. Егер, азаты тарихына ателеспей кз жгіртер болса, лі де талай шындыты аймаша алып тарих бетіне шыары сзсіз.
Тас, мыс, ола дуірлерінде мір срген ата-бабаларымыз, лемде алаш болып жылыны ола йреткен халы. Металлды пиясын мегеріп, мыса алайыны осып, оланы жасалу жолын ойлап тапан. Е кне ала, Арайым ала ркениетін алыптастырып, лемді мойындатан. Осындай халыты мінез-лын, зіні мір жолында кездескен кптеген кедергілерді жоя білген, буыранып таудан аан зен суыны длей аысына тееуге болады. мір сру дадысы да згеден ерекше, дана халымыз пайдаланан, кнделікті жейтін жылыны етін, оны стін, ірімшікті, кілегейді, айранды отырышы елдер тіпті білмеген деседі. Сонымен атар, малды жнінен, терісінен ажетті киім-кешектер, бас киімдер, ая-киім, рал-саймандар салатын оржындар, ыдыстар, киіз йлер, тсеніш киіздер, кілемдер жасаан. Орталы азастан аумаында ола шыару шін ажетті материалды-техникалы база алыптастыран. лемде сирек, тіпті млдем кездеспейтін кен байлытарды оры шоырланан ке байта, лы мекенді иемденген. Сондай-а, дгелекті соыс арбаларын, зегіні, ауыздыты да дала халы ойлап тапаны тарихи зерттеулерден белгілі. Мыс, алайы, кміс, алтын жне т.б. металлдарды рып-соып балытып, сан алуан зергерлік бйымдар жасап, сауда-сатты орталыына айналан. азатарды ата-бабалары саналатын сатар, йсіндер, алылар, ндар Еуропаны халытарынан лдеайда ерте кезенен бастап, здеріні мемлекеттерін раны, басару жйесіні алыптасаны, мдениеттілігіні крсеткіші саналатын жазуыны болуы археологиялы зерттеулер нтижесінде длелденген.
Осы орайда, бізді заманымыза дейін білім алу дадысы болмаан, аза халы тек мал баып, оны кбейтумен ана айналысан деген сан алуан пікірді алыптасуына нкте оюа болатын секілді. Тамаша мдениетті алыптастырып, лы ламаларды лемдік революцияа айналан ты жаалытар ашуына жол ашан, бабаларымызды тектілігін бгінгі рпаты санасына сііруіміз керек. Мені осы уаыта дейінгі бір байааным, сіп келе жатан аракздеріміз тарихты тереіне іліп, ызыпайды. Оларды кз алдында теледидардан крсетілетін ашаршылы кезеіндегі тсірілген, халымызды дере кшкен, жан тршігерлік аянышты бейнесі ана алып ойан сыайлы. Ал, сні мен салтанаты жарасан хан ордалары мен тамаша кне алалар туралы кріністер кемде-кем.
Осы орайда, болашаты білуі тиіс мліметтерді атап ткім келеді. азастан астаналарыны тарихы да те бай болан. ш мемлекетті: Батыс Трік, Тргеш жне арл аандытарыны астанасы Суяб аласыны іргесі негізізнен бесінші асырда аланан. Орталы Азиядаы аса ірі алаларды бірі Баласан (Атбе) – Батыс Трік аандыыны, арахан жне араидан мемлекетіні бас аласы болан. Е кне астаналарды бірі – Таразды атаы V – VII асырларды зінде-а, ытайдан Византияа дейін тараан. Тараз грек ламасы Птолемейді картасына тсірілген. X-шы асырдан бастап Тараз арахан улеті кілдеріні астанасы, кп уаыт бойы экономикалы орталы, лы жібек жолындаы жетекші сауда орны болан. Жазба деректерде «Бірінші ала» атанан даты Испиджаб (Сайрам) VII-ші асырдан белгілі. Клтегін, Білге аан тас ескерткішінде Тарбанд деген атпен жазылан Отырарды алай мыт алдыруа болады? IX– XI асырларда Сыр іріндегі Жанкент (Янгикент) Оыздар мемлекетіні, ал Ертіс бойындаы Имаия аласы има мемлекетіні ркендеген астанасы атанан. Дешті ыпшаты астаналары Орда Базар мен Женд, А Орданы бас алалары Сауран мен Сыана лденеше рет иратылып, айта жанданан. Рузбехан жазбаларында (XVI- асыр) Сыана саудасы ркендеген, бау-башасы жайалан, азаты бай аласы ретінде аталан. аза хандары Трсынны, Жолбарысты, Рстемні, Абдолланы, білазыны астаналары Ташкент аласы болан. аза хандыыны астанасы Тркістан аласыны тарихи орны да ерекше мекен. Тркістан Туке, айып, білайыр, Семеке (Тукелы), білммбет, Сейіт, Есім, Болат, Абылай, Тоай хан тсында азатарды айбынды астанасына айналан. Шаар жалпы тркілік мнге ие еді. ожа Ахмет Иасауиді есімі мен кесенесі оны Орталы Азияны діни астанасы – екінші Мекке мртебесіне дейін жеткізгені млім. Бгінде, сол асиетті мекеніміз айта жанданып, тамаша туристік орына айналуда. Елбасы Нрслтан бішлы Назарбаевты олдауымен бастау алан лкен рылыс жобасы жзеге асырылып, болашата жан-жаты дамыан туристік орталы болары сзсіз.
Еліміз сан асырлар бойы арман еткен, туелсіздікке ол жеткізіп, дербес мемлекетке айналан со, 1994 ж. соы екі асыр тарихында аза халы тыш рет з мемлекетіні астанасы туралы батыл шешім абылдады. 1997 ж. 20-шы азанда Р тыш Президенті Нрслтан бішлы Назарбаев Амола аласыны (1998 жылды 6 мамырынан – Астана аласы) азастан Республикасыны жаа бас аласы боланын жариялады. Бл шешім мемлекетімізді жаа баытта, лемдік дегейде дамып, ркендеуіні лы бастамасы боланы даусыз. Бгінде ел астанасы білім мен мдениетті, бірлік пен таулыты символы іспеттес сем де, заманауи мекенге айналан. лемні ткпір-ткпірінен аылан жрты жер кіндігінде орналасан «Арман аланы» круге деген ызыушылыы жыл санап сіп келеді. Кітап таырыбыны да «Армана бастар асулар» атанауыны себебі , дл осы шаармен тікелей байланысты.
Егер, адам баласы сіріп жатан жемісін тек ураан жапыратарынан ана тазартып отыратын болса, сімдікті ктімі дрыс болар ма екен?-деген сра мені де мазалап, олыма алам алан сттен бастап, рбір тіршілік иесіні тамырынан оректеніп ана жайалып серіне, тегіне арап бой тзейтініне баса назар аудару ажет екенін тілге тиек етемін. Болаша рпаымыз зі шыан тегін матан ттып, тп-тарихымыздан нр алып, лы елді рпаы екенін мгі есте сатауы тиіс деп ойлаймын. Сондытан, азаты тарихи мні бар, ркениеті мен мдениеті дамыан кне алалары жайында жас жеткіншек хабардар болуы тиіс деп, арнайы тотала кетуді жн санадым.
Кне алаларды бірі-Отырар. Отырар аласы VIII-ші асырды басында лемге Тарбанд деген атауымен белгілі болан. Бл атау Клтегін жне Білге аан рметіне арналан кне тркі жазбаларында кездеседі. Араб тарихшысы Табариді зерттеулеріне кз жгіртсек, Отырар IX- асырды зінде –а ірі ала болан! Оны айтуынша, бас ала айма есімімен Фараб аталан.
X-асырдан кейін Кедер тарихи жне географиялы жазбаларында ірі астаналар осы аймата – Фараб делінген. Отырар V-XV асырларда Арал бойындаы кшпелі тайпалармен сауда жасайтын Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Монолияа жне ытайа атынайтын сауда жолындаы лкен ала болды. Кптеген зерттеушілерді пікірінше, алада сол кезде лемдегі аса ірі кітапхана жне кптеген мешіт-медреселер болан. Отырар алаларыны йлері ерте кезенен-а кварталды жйемен трызылан. детте 4-6 й бір кварталды райды. Таы да нды ерекшеліктеріні біріне ыш ыдыстара салынан 100-ге тарта таба белгілері жатады. Белгілерді негізгі тобы ру-тайпалы табалар. Бір ерекшелігі, мнда азаты ш жзіне де кіретін ру-тайпаларды табалары бар. Жергілікті мекен еткен халы мал шаруашылыы мен бірге жоары дамыан егіншілік баытын да станан. сталы, зергерлік олнер де жасы дамыан.