«Ол т?гэн уораана» сэ?эн саха народнай суруйааччыта Софрон Данилов «От ?рэххэ» диэн киэ?ник биллэр, хрестоматия?а киирбит кэпсээнигэр оло?уран сурулунна. Сэ?эн ту?унан бэчээккэ хаста да суруйан тураллар. Олор ортолоругар Багдарыын С?лбэ 2010 сыллаахха «Кыым» ха?ыакка: «Арчылан бу кинигэтин мин саха кыы?ыгар, дьахтарыгар гимн курдук сыаналыы аахтым», – диэн суруйбута.
Ол тгэн уораана…
1
Тыал уурайыахча уурайбата. Тохтуохча буола-буола, эбии сэтэрэн, быыта биэртэлээн кэлэр. Бу билигин намыраан турар. Омос истэргэ букатын да астыбыт курдук. Ол эрээри, тннгнэн оол кстр мастар чыпчааллара биэтэнээ туралларынан сылыктаатахха, тыал трнэн тохтуур чинчитэ суох.
Бары-барыта кумуйан-брллэн, кии кута-срэ тохтуо суох курдук курас. Сытыы сааскы тыал – эркин эрэ, туох эрэ диэн инибэккэ – эргэрэн эрэр дьиэни курдары рэн кэбиэргэ дылы…
– Эиги «Сонуннар» киэээи тааарыыларын истэит. Улуу Кыайыы 57 сылыгар анаммыт хайыар походугар Дьокуускай куорат 1-кы нмэрдээх училищетын рэнээччилэрэ турунуохтара. Онно бэлэмнэнии утумнаахтык…
Миитэрэй оонньор аылыы-аылыы, тайаар тэптэрэн кэлэн, бакыр тарбахтарынан араадьыйаны саба тутан кэбистэ. Эркиэ йнн, тыын ыла тээри, чочумча турбалыы тстэ. Онтон уа ытыын холбоччу тутан кулгааар даайда уонна, арааа, араадьыйаны буоллаа буолуо, ииллиирдии тутунна.
Им-ньим. Арай оох барбах таыраан ылаттыыр уонна таырдьа тыал хардьаны кыыкынатара ииллэр. Кн, бу йдн крдхх, биллэ уаабыкка дылы эбит. Туох да бэйэлээххэ кыайтарыа суох курдук баары эрэ барытын тоута тоороору буугунаан крдьтэммит Дьыл оуун моонньоох баа тхчэ буоллаа. Бээ, арба, бгн хаыс этэй?
Миитэрэй абына-табына намылыйбыт туртаар бытыгын имэринэн ылла уонна кыараас харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ халандаарын диэки крблт.
Тууй-сиэ! Халандаарын лииин эмиэ ктхпкк хаалбыт дуу, хайа дэн дуу? Кырдьар – кырыыс, сорсуйар – сор диэн, дьэ, итини этэн эрдэхтэрэ.
Урут – этэргэ дылы, ойуур отун-маын тардыалаан крр эрдэинэ – Миитэрэй халандаар лииин быыта тардан быраан иэр этэ. Ол бэйэтэ билигин тоо эрэ оннук гыныан санаата буолбат, бэл айыырыыр да курдук, онон ааспыт кннээх лиии тиэрэ быраан, эрэиинээ туттаран иэр.
Даа, кутуйах хаамыытынан да буоллар, сынтарыйар диэни билбэккэ утумнаахтык чыбыратыы диэн бу буоллаа ээ. Онно холоотоххо, бииги дьон оннук буолуохпут баара дуо?..
Миитэрэй аргыый э тыынан баран, ооун диэки сдьнээтэ. Тиийэн, чыыппаанынан ооун аанын арыйда уонна, таырдьаттан тоон-хатан киирбит кии курдук, тарбахтарын саратан уот суоугар сырайда. «Ыч-ча-аа!.. Тооро тоо бэрдэй?!» – аны кхсн аста.
Суох, туалаабат. Баатыгарын, сылааска кэлэн томутун ордук биллэ. Били чыс кутуйах тлэннэинэ ордук тоор диэбиккэ дылы. Ис-ииттэн тахсар бтэй тымныы сиин иэниттэн саалаан, тонооун хас биирдии ууоун ааа хаарыйар.
Бу дьиэ уорааннаммыта тоо бэрдэй?!
Быаас тспт уотугар хас да хардааы эбии укта уонна, ооун аанын саба да сатаабакка, кыра олоппоско нксчч тэн олорон, кып-кыыл тылларын онон-манан былтанатан исэлээхтик салаан барбыт уоту биир кэм тонолуппакка одууласта…
Кыыа Даайа уолун крд диэн ааттаан барыаыттан кини итинник идэлэннэ. Киэээи барык-сарыкка ооун иннигэр олорор уонна арааы эргитэ саныыр. Саныыр былыргыны – былыт саппытын, саныыр аныгыны – айыы арыйыахтааын.
Киини санаа кулута дииллэр да, Ньукулай бэрт хойукка диэри санаа-оноо ыарыга диэни билбэтээ. Оннук соло да суох курдуга: лэ, рэх, сэрии, онтон эмиэ лэ, лэ… Быар куустан тиэрэ тэн сыппыт дуу эбэтэр кр-нары батыан аралдьыйа сылдьыбыт дуу кнн тоо эрэ йдбт. Баар, ол иин дааны, аыс уон с сыл уутун-хаарын быа кээн, ардаын-толонун санныгар уулларан-куурдан баччаа тиийбитэ буолуо… чэ, ону айбыт бэйэтэ билэр… Тимири дьэбин, киини санаа сиир диэн мээнээ этиллибэтээ чахчы.
Ама, Баылай Бырдьахаанап, били истибит эрэ кутун туттарар «Ньургууннар» курдук кэрэ ырыаны суруйбут барахсан, «кыыл буура аттаах» Эллэй бэйиэти эппитигэр дылы, араас санааны-оноону «тааас оостор дири уйулата суоа» буолуо дуо?..
«Тас!» л хардаас тбэстээ буолуо, уоттаах чох ктн тахсыбытыгар Миитэрэй санаата, ргэммит ньуолах тн кстээх тыал рбтн курдук, биирдэ рэл гынан хаалла. Дьиэтин-уотун рйэр айдааныгар, бэл, кэнники кэмэ бтэй дьиэ б буоларга кэйбит аыс уон аыс араас суол араахымалара умнулларга дылы буоллулар. Уот тспт бн-сыыын тимир тарыйарынан бэрт дьороойдук крдьэн ылан, оох иигэр тттр ыан кдээриттэ. Ол кэннэ, ооун аанын син биир саппакка, олоппоугар лах гына тстэ.
Уот диэн, дьэ, итинник. Сыыа туттарыа кэрэх, баары эрэ барытын ньимси ыйыстыа, сс салбанан эрэ хаалыа турдаа. Уот маалайа туолбута диэн суох ини. Аанньаран, бгэлэрбит аыыр-аыыр топпот баар диэн таабырыннаабыттар …
Кээс-кээс! Айыыны ыатаран бардым. Уота суох сатаммаккын ээ. Аал уот барахсан баар буолан, иэгэйэр икки атахтаах трн-скээн, дьиэ-уот тэринэн, сир-уот оостон орто туруу дойдуга тараан буолан тараатаа эбээт. Алаа дьиэни иччилиир аал уот барахсаны оттон туохха тэниэ буоллаай?!
Аал уот арай дьалаай быыыны сблээбэт. Аал уот булгуччу иччилээх-арааччылаах буолуохтаах. Иччитэ суох уот умуллар эбэтэр, кыыл баран, хаан уодьуганнаныар диэри иэдээн бн тл тардар…
Миитэрэй оонньор бачча сааыгар диэри кыра да, улахан да уоттары крд ини, крбт ини. Уонна хаан дааны, илиитин сиэбигэр уктан баран, туораттан крн турбатаа. Бэйэтин да былдьата сыспыт тгэннэрдээх этэ…
– Хайа, эмиэ уоккун умаппакка олороун дуу? – ыала Марыына эмээхсин (эмээхсин да буолан, баара эрэ алта уончата буолан эрдээ) ыйыппытынан киирэн кэллэ. – Халлаан кубулатыран ахан эрэр, – уоту холбообутугар дьиэ биирдэ сандаара тстэ. – Тыала-кууа срдээх, бээээ бэркэ ылааран бэлиэтии сылдьыбытын тамты мэлдьэспит.