Сэ?эн с?р?н геройа Лэкиэс, саха сылгытын Туо?ахтаны кытта бииргэ алты?ан, исти?ник до?ордо?он, А?а дойдуну к?м?ск??р Улуу сэриигэ баран, кырыктаах кыргы?ыыга бу?ан-хатан у?аарыллара, саха чулуу, хорсун-хоодуот буойуннара, олохторун толук ууран туран, Москубаны к?м?скээн, ?ст???? ?лт?р?тэн киэр ??рэллэрэ кэрэхсэбиллээхтик ойууланар. Ону сэргэ Дь???г?й о?ото Туо?ахта эмиэ сэриигэ утаарыллан, кыргы?ыыга хорсуннук кыттара, тулуура-дьулуура, ?й?, т?р??б?т дойдутугар му?ура суох таптала, бэриниилээ?э уус-ураннык сэ?эргэнэр.
Лэкиэс ?л?р ?л?? дэгиэ ты?ыра?ыттан хайдах м?чч? к?т?р?н, онно кини Туо?ахтата оло?ор бы?аарар тыын суолталаммытын сэ?энтэн билиэ?.
Аан тыл
Василий Гоголев-Уйул?ан – били??и саха литературатын биир талааннаах эдэр суруйааччыта. Кини «Хо?уун таас», «К???р?лл??» сэ?эннэрин аа?ааччы сэргээбитэ.
Уйул?ан бу са?а «Туо?ахта уонна Лэкиэс» сэ?энигэр сэрии тиэмэтин ойуулуур. Манна норуот сэрии иннинээ?и оло?о уонна сэрии дьалхааннаах сыллара к?ст?лл?р. Сэ?эн с?р?н геройа Лэкиэс уол сылгы?ыт а?атын кытта о?о эрдэ?иттэн к?р?н-билэн, сыстан, кини ?лэтин салгыыр санаалаах. Уол кулунчук са?аттан к?рб?т-харайбыт Туо?ахтатын у?улуччу таптыыр, ки?и уонна ат бэйэ-бэйэлэрин уратытык ?йд???р турукка тиийэллэр.
18 саастаах эдэркээн уол бастакы хомуурга т?бэ?эн, уоттаах сэрии хонуутугар тиийэр. Бу 1941 сыл к???нэ, кы?ына. Москва аттынаа?ы суостаах кыргы?ыыга саха дьоно бэйэ-бэйэлэрин туту?ан, ?й???н сылдьа сатыыллар. Кинилэр т??ээн да к?рб?т?х бы?ыыларыгар-майгыларыгар т?бэ?эллэр. Лэкиэс бэйэтиттэн а?а саастаах, отуччалаах, убай курдук саныыр дьонун – Ньурбаттан сылдьар Уйбааны, ???ээ Б?л?? ураты к??стээ?ин Буучугура?ы кытта сылдьарыттан и?игэр ??рэ-долгуйа саныыр, махтанар да?аны. Кинилэр уолу харыстыыллар, с?бэлииллэр-амалыыллар, ?л??ттэн да быы?ыыллар. Бу хааннаах хапсы?ыыга сахалар бэйэлэрин бэргэн ытааччыларынан, к??стээх кыргы?ааччыларынан, сатабыллаах байыастарынан к?рд?р?н с?хт?р?лл?р. Ураты айылгылаах ?нд?р??с кинилэр инникилэрин курдаттыы к?р?р курдук с?бэлиир-амалыыр, уолга бы?ыччатын бэлэхтээн ?л??ттэн быы?ыыр.
Уйул?ан оччотоо?у бы?ыыны-майгыны дири?ник чинчийэн ??рэппитэ, си?илии билэрэ с?хт?р?р, ону барытын аа?ааччы хара?ар илэ-бааччы к?ст?н кэлэрдии ойуулаан та?аарар, ааспыт олох уонна дьоно би?иги харахпытыгар тиллэн кэлэллэр.
Ааптар саха уолаттара сэриигэ айанныыр суолларын дойдуларыттан са?алаан си?илии ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Борохуокка олорсон, ?р??? ?кс?й?н, т?р??б?т дойдуларыттан арахсан, араас ??йбэтэх сирдэринэн сылдьаллар. Москва, дойду ту?угар охсу?уу ыарахан хартыыналарын, уоттаах кыргы?ыыны ааптар бэрт кыра?ытык ойуулуур.
Маны барытын кытта сэ?э??э ураты дьикти уйа?ас сюжет арыллар. Саха сириттэн сэриигэ 45 ты?ыынчаттан тахса саамай басты? аттары хомуйан илдьибиттэр эбит. Бастаан омуктар кылгас атахтаах, у?ун т??лээх, улахан т?б?л??х аттары аты?ырыы, сэнии да к?р?лл?р. Ол гынан баран саха аттара тымныыттан куттамматтарын, бэйэлэрэ ха?ан а?ыылларын, ууну булалларын, тулуурдарын с???лл?р. Манна ?т?? бы?ыылаах-та?аалаах, к??стээх-кыахтаах Туо?ахта эмиэ тутуллан барар. Туо?ахта уонна Лэкиэс ахты?аллар-суохта?аллар уонна бэйэ-бэйэлэрин куруук к?рд?? сылдьаллар. Туо?ахта баа?ырбыт Лэкиэ?ин быы?ыыр.
Ураты ?йд??х ат Туо?ахта м?чч? туттаран, ыраах дойдутун ту?аайыытынан т???нэн кэби?эр. Онно араас бы?ыыга-майгыга т?бэ?эр. 1943 сылтан айаннаан ахтыл?аннаах алаа?ыгар Кыайыы кэннэ кыл тыынын а?алар, тапталлаах иччитин к?рс?р…
Уйул?ан общество оло?ун, дьон сы?ыанна?ыыларын бэркэ ойуулуурун та?ынан, айыл?а к?ст??лэрин, дьиктилэрин, кистэлэ?ин арыйан к?рд?р?р ураты дьо?урдаах.
Ки?и уонна ат таас ?йэттэн ыла до?ордоспуттар, биир тыыннаах, ?йд??х-санаалаах буолбуттар эбит. Суруйааччы сылгылар тугу ?йд??ллэрин-саныылларын, ба?аралларын-дьулу?алларын арыйыыта кэрэхсэбиллээх. Онуоха барыта кини, саха ки?итин бы?ыытынан, сылгыны ис с?рэ?иттэн таптыыра, с???р?-махтайара, с?г?р?йэрэ к?ст?р. Кини, Джек Лондон «Белый клык» айымньытыгар бэриниилээх ыты ойуулуурун курдук, сылгыга гиимин ыллыыр, ?р? тутар. Ол гынан баран ?сс? а?ары баран суруйааччы саха атын уратытын, дьиктитин арыйан к?рд?р?р, саха ки?итин дуорааннаах оло?хоттон ыла до?оругар с?г?р?й??т?н, тапталын биллэрэр.
Уйул?ан, бэйэтин псевдонима да этэрин курдук, маннык сюжетынан аа?ааччы уйул?атын хамсатар, долгутар, сэ?эни ки?и биир тыынынан аа?ар. Ааптар тыла-???, ойуулуур-кэпсиир дьо?ура кини били??и кэм прозаигын бы?ыытынан у?улуччу талааннаа?ын кэрэ?илиир.
Онон Уйул?ан били??и саха литературата сайдарыгар уонна ?рд?к та?ым?а тахсарыгар бэйэтин улахан кылаатын киллэрэр.
Варвара Окорокова,
филологическай наука доктора,
профессор, литературовед
Бастакы т???мэх
Былыргы дьыллар былдьа?ыктаах быралыйар быраман мындааларыгар, урукку дьыллар уоттуйар уора?астаах, о?оллоох-охсу?уулаах уор?аларыгар иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах ки?илии кэбин кэтэр кэрдиис кэмнэрин кэриилэрин кэтэ?ин сэгэтэн к?рб?ттээ?им…
Икки атах тобугун аа?ар томороон илиилэрин бакыр тарбахтарыгар таас ?лт?ркэйин бобо тутар Таас ?йэтэ. Ол ы?ыранан, ырдьыгынаан кэпсэтэр ынырык кэм, у?уутаан онолуйа одуула?ар одуруун олох т?? ула?атын арыйан к?р????, к?нд? аа?ааччым, сэргиэ? буолаарай?
Чэй эрэ, оччо?уна буолла?ына…
Икки атах уутуйан ??ск??н иннинэ, босхо бастаах бодотуйуор диэри м?л?й??н сыллар ула?аларыгар суорба таас очуостардаах ыраах Саха сирин Дири? ?рэ?ин дьикти сэ?энин тимэ?э ???л?ннэ?э буолуохтун.
Т??рт лабаалаа?ыттан иккитэ илии дэнэн тутар-хабар, иккитэ атах дэнэн с????х ?рд?гэр к?нт?р?кт?к дугунар, санныларын байаатын ?рд?нэн н?кс?йб?т к?хс?н салгыыта арба?ар батта?ынан ?рэллэ?нээбит бас дэнэрдээх бэрт дьикти харамай, икки атах, би?иги т?рд?б?т кии дуу, ки?и дуу буолар чымаан ыйаа?а тирээн кэлбитэ.