Хомуурунньукка узбек уонна таджик норуоттарын остуоруйаларын сахалыы тылбаастара т?м?ллэн киирдилэр. Остуоруйаларга Орто Азия норуоттарын муудара?а, ?йэлээх ?гэстэрэ к?ст?р, ку?а?ан к??стэн ?т?? санаа к?м?ск??р?н, булугас ?й, мындыр толкуй, хорсун бы?ыы быы?ыырын ту?унан кэпсэнэр.
Кинигэ Саха АССР норуот ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ, учуутал, суруналыыс София Матвеевна Охлопкова т?р??б?тэ 100 сылын к?рс? тахсар, кыра уонна орто саастаах оскуола о?олоругар ананар.
СОФИЯ МАТВЕЕВНА ОХЛОПКОВА
С.М. Охлопкова 1920 с. бала?ан ыйын 28 к. Уус Алдан ?лт?х нэ?илиэгэр т?р??б?тэ. Сэттэ кылаа?ы б?тэрэн, 1940 с. Дьокуускайдаа?ы педучилище?а ??рэнэ киирэр. 1941 с. сэрии са?аланыыта салгыы ??рэнэрэ уустугурар. Онон ??рэ?ин тохтотон ?лэлии барар. Онтон учуутала ы?ырыытынан училищетыгар 1942 с. т?нн?н, 1943 с. ??рэнэн б?тэрэр уонна Усуйаана?а ананар. Манна 1944 с. Николай Михайлович Дарамаевтыын к?рс?н, с?бэлэрин холбоон ыал буолбуттара. 1945 с. ыам ыйын 2 к. Кыайыыны к?рс? бастакы кыыс о?оломмуттара. 1946 с. Токо оройуонугар к???н бараллар. Онно София Матвеевна Чара Токотоо?у оскуолатыгар 1952 с. диэри учууталлыыр, 1952 с. Пединститукка ??рэнэ киирэр. ?с о?олонон, 1954–1956 сс. ?л??х?мэ I Н??р?ктээйитигэр саха тылын, литературатын учууталынан, ??рэх чаа?ын сэбиэдиссэйинэн айымньылаахтык ?лэлиир.
Кэлин оскуолалар, совхозтар, нэhилиэктэр историяларын суруйуунан дьарыктаммыта, архыыпка элбэхтик ?лэлээбитэ: ?л??х?мэ улууhун Токо, Ха?алас улууhун I уонна II Дь?пп?н, Уус Алдан улууhун Бэйди?э, Орто Эбэ оскуолаларын, «Токо», «Лена», «Октябрь 50 сыла» совхозтар историяларын суруйан хаалларбыта. «Кыым», «Саха сирэ», «Сахаада», «Кэскил» хаhыаттарга, «Хотугу сулус», «Чолбон», «Далбар Хотун» сурунаалларга элбэх ыстатыйата бэчээттэммитэ. ?с кинигэни та?аартарбыта: иккитэ остуоруйалары тылбаастаан, биирэ «Былыргы ?б?гэлэрбит олохторо» диэн саха ыалын, сиэр-туом туhунан кинигэ.
Вера Лукина,
кыы?а
Узбек норуотун остуоруйалара
КАРНАЙДААХ УОЛ
Былыр икки уоллаах дьада?ы ки?и олорбута эбитэ ???. ?л?р к?нэ кэлбитигэр, уолаттарын ы?ыртаан ылан эппит:
– Оокколоруом, сотору э?иги бэйэ?ит эрэ хаалыаххыт… Бэйэ-бэйэ?итигэр к?м?л?с??эн, иэдээ??э т?бэстэххитинэ ?р???йсэн, эйэлээхтик олороору?.
Инньэ диэн кэриэ?ин этэн баран ?лб?т. Сотору буолаат, уолаттар кыраттан да м?кк??эн, эти?эн барбыттар.
Арай биирдэ кыра уол т??ээбит, ол т??ээтэ?инэ, киниэхэ а?ата кэлэн эппит:
– То?ойуом, эйигиттэн к?рд???б?н: туох баарын барытын убайгар биэр – кини о?олоох-уруулаах, ыал а?ата эбээт. Оттон бэйэ? мин эргэ карнайбын ылан аан дойду устун айаннаа. А?ыыга-аба?а ылларбыт да дьо??о, ??рэр-к?т?р да дьо??о карнайгынан оонньоо. Оннук сылдьан дьолгун булуо?.
Кыра уол ити курдук о?орбут: туох баарын убайыгар биэрбит уонна бэйэтэ эргэ карнайы ылан айа??а туруммут.
Биир киэ?э улахан хайа хаспа?ар кэлэн хонорго бы?аарыммыт. Бу хаспах абаа?ылар кэлэн тохтуур, кы?ыл к?м?стэрин, атын сыаналаах малларын а?алан кистиир сирдэрэ буоларын хантан билиэй.
Арай т??н ????н са?ана абаа?ылар тиийэн кэлбиттэр да ким тугу, хайдах ылбытын ту?унан ки?иргээн куоту?а-куоту?а кэпсэппиттэр:
– Мин биир ыраахтаа?ы кыы?ын иирдибитим, – диир ма?найгы абаа?ы. – Ол кыы?ы эмтээн ?т??рд?бэтиннэр диэн, биир да эмп киниэхэ ту?алаабат гына, ки?и хара?ар к?ст?бэт икки абаа?ыны баты?ыннара сылдьыбытым.
– Кини ол ыарыыттан хайдах гынан ?т??р??н с?п этэй? – диэн иккис абаа?ы ыйыппыт.
– Арай кини та?ыгар эмискэ карнай тыа?аата?ына, к?ст?бэт абаа?ылар куттанан куотуохтар этэ, оччо?о эрэ ?т??р??н с?п, – диэн ма?найгы абаа?ы эппиэттиир.
Бу кэм?э абаа?ылар ба?ылыктара кэлэр:
– ?уу-?уу, ки?и сыта баар, билэ?ит дуо? – диэн ха?ыытыыр.
Абаа?ылар хаспах и?игэр т?тт?р?-таары сырсыакала?ан, дэлби куттаммыт уолу тутан а?алаллар.
– Би?иги кинини тырыта-хайыта тыытыахпыт! – диэн абаа?ылар ба?ылыктара ха?ыытаабыт.
Хата уол ?й?н с?тэрэ куттамматах, били карнайын сулбу тардан ылбыт да оонньоон кыйы?ыппыт. Абаа?ылар куттанан, малларын-салларын быра?ан, хаспахтан бырдаатта?ан тахсыбыттар да сирэйдэрин хоту тэбинэ турбуттар.
Сарсыарда уол айан суолунан с???? б???н? ??рэн и?эр чабааннартан т??рт уон тэбиэни кытары т??рт уон ?с??л? атыыласпыт. Били абаа?ылар муспут баайдарын ы?ыырдан дьиэтигэр кэлбитэ, убайа санаар?аан а?ай дьиэтин айа?ар олорор ???. Быраата ыйыппытыгар, эппит:
– Бырдыбыт быста дьадайан баран, хайдах санааргыам суо?ай?! О?олорбут туос аччык олороллор.
– Чэ, санаар?аама, – диир быраата. – Мин баай б???н? а?аллым. О?олуун-уруулуун барыгыт ?йэтигэр тиийиэ!
А?албыт баайын барытын убайыгар биэрэн баран, бэйэтэ карнайын ылан эмиэ айанныы барар. Быраа?ынньыктарга, урууларга карнайынан оонньуу-оонньуу кишлактан кишлакка, биир куоракка тиийэн кэлиэр диэри, баран испит. Ити куорат санаа-оноо баттаабыт дьонноох куорат буолан биэрэр. Уол биир аа?ан и?эр ки?иттэн то?о манныгын ыйыппыт, онуоха ки?и эппит:
– Би?иги ыраахтаа?ыбыт суос-со?отох кыыстаах. Кини ыалдьыбыта ыраатта: айа?ар тугу да ылбат, кэпсэппэт, к?лбэт-??рбэт. Ол и?ин ыраахтаа?ы ба?ылаан олорор сиригэр ырыаны-тойугу, к?л??н?-оонньууну, к?р?-нары бобон турар. Ыраахтаа?ы кини кыы?ын ?т??рд?б?т ки?иэхэ баайын а?аарын биэриэх буолар. Араа?ынай биллиилээх эмчиттэр, ото?уттар б??? эмтии сатаатылар да, кыайбатылар.
Итини истээт, уол дыбарыаска киирэн ыраахтаа?ыга:
– Мин э?иги кыыскытын эмтээн ?т??рд??м этэ, – диир.
Ыраахтаа?ы уолу кыы?а сытар сиригэр киллэрэр. Уол бары тахсалларыгар к?рд???р уонна карнайынан оонньуур. Кыы?ы харабыллыыр к?ст?бэт абаа?ылар куттанан сырсан хаалаллар да, кыыс ?т??рэн к?лэр-оонньуур буола т??эр.