«Ким эрэ этиэ?э кинилэр улугуруу кэмин о?олоро диэн. Оттон би?иги бэйэбит ону ылыммаппыт. Би?иги икки тутул уларыйыытын быы?ык кэмин т????т?н-тахсыытын эппитинэн-хааммытынан билбит, ??рэххэ социализм бириэмэтигэр киирэн баран, капитализм тыына биллэн эрэр букатын атын кэм?э б?тэрэн, олох киэ? аартыгар ?ктэммит дьикти дьыл?алаах к?л??нэ буолабыт. Бу сэ?эн би?иги к?л??нэбитигэр ананар…».
?с кыыс ол уустук кэм?э тус суолларын-иистэрин булуналлар, т????лээх-тахсыылаах олох очурун-чочурун то?уурдарыттан м?чч? к?т?лл?р, тапталы, дьолу к?рд??ллэр.
Быы?ык кэм сааскы дьыбардара
Умнуллубат онус кылаас, бастакы таптал дьикти саа?а, Сэргэлээх уоттара… До?отторбут барахсаттар… Олох диэн дьикти айан аргыстара… Ити темаларга хас к?л??нэ аайы бэйэтэ суруйааччылардаах, история Аал Луук Ма?ыгар быспыт кэрчик кэмнэрдээх. Бу кинигэ эмиэ Таптал, Эдэр саас, ?т?? санаа, К???л, Кырдьык ту?унан.
Саха оло?у анааран к?р??т?нэн туох барыта икки ?р?ттээх: ?ч?гэй ку?а?ана суох буолбат, ку?а?ан ?ч?гэйэ суох буолбат. ?т?? уонна м?к? сиэтти?э сылдьаллар. Иитии диэн ки?и м?лт?х ?р?ттэрин кыана туттарын, ?т?? ?тт?н ??ннэрэргэ ба?алаах, дьулуурдаах буоларын сити?ии буолар. Онуоха удьуорунан бэриллибит утум хаан дьайыытын ким да кы?ыйан кэби?эр кыа?а суох. Т??? да олох очурдара атыйахтаах уу курдук дьалкыйан, ???э-аллара бырахталлар, т?р?т уус ки?и санаата у?ун, к?хс? киэ? буолан т??рэ?э т??нэстибэт, ар?а?ыттан тэ?иинин м?чч? ы?ыктыбат.
Саха т?р?т итэ?элэ ??рэтэринэн, «?т?? ки?иэхэ дьыл?а хаан дьолу ?л??лээн хаалларар» диэн с?р?н санааны са?ар бу кинигэ автора Айталина Никифорова.
Кинигэ арыйар историческай кэмэ – би?игини тургутар быы?ык бириэмэ сыллара. Кинигэ геройдара – ??лээннээхтэрбит, Саха сирин араас улуустарын олохтоохторо. Били кытайдар этэллэринии, быы?ык кэм?э олорор диэн алдьархай, та?ара ону эрэ биэрбэтин. Оттон би?иэхэ биэрбит. «Быста-быста сал?анар, ?л?-?л? тиллэр» олох стратегиялаах саха омук били??и к?л??нэтигэр. Онно, дьэ, ким уйана-хатана, б??? о?оруулаа?а, утумнаабыт майгыта-сигилитэ, са?аны сатабыллаахтык ылынара барыта – олох тургутуутун этинэн-хаанынан к??н к?рс?? сытыы кылыс охсуулара, охсу?уулара – бу кинигэ умсугутуулаах кэпсээнэ.
1986 сыл. Балыырдаах айдаан ааспыта 25 сыла туолла. Сэргэлээх студеннарын баттаммыт-ата?астаммыт абаларын-саталарын ой дуораана дьыл?а кылын кирсин ты?атан эдэркээн тапталы ?рэйбитэ. «Ким кыахтаах – ол байы?» диэн ??нэ-тэ?иинэ суох барыы элбэх саха ыччатын суорума суоллаабыта, м?к? дьаллыктарга тэппитэ. Советскай тутул суостаах сууллуутун содула ?г?с ?лэ?ит дьону тэмтэриппитэ, «демография кириэ?ин» к?л?г?нэн сабардаан, кырдьа?астары т?ргэтэппитэ, ыччаты т?птээх ыал ийэтин-а?атын оло?уттан огдолуппута.
Маннык ?йэлэр кирбиилэригэр б?р??кээбит быы?ык кэм к?ст??лэрин ту?унан сахалыы сайа?ас тылынан и?ирэхтик, баары баарынан к?рд?р?р айымньылартан бу кинигэ, араа?а, биир бастакылара буолуо.
А.К. Никифорова – республика?а биллэр номо?он тыллаах-?ст??х, хорутуулаах ?йд??х-санаалаах, к?н? майгылаах суруналыыс. Киниэнэ барыта дь??рэлээх, барытыгар нэмин булан, аа?ааччыга итэ?эйэн, этиллибэтэ?и да ?йд???р кэпсэтиигэ ы?ырар. Аныгы суруйар дьахталлар айымньыларын ис хо?ооно кинилэр ис туруктарын тургутуу курдук ылыныахха с?п. Айталина Никифорова идэтийбит дьо?уна, сиппит-хоппут айар дьо?ура дь??гэлии исти?-и?ирэх, ийэлии с?бэ?ит, о?олуу а?а?ас. Ону ылынан киниэхэ дь??рэлэ?э сатыыргын кинигэ аа?а олорон билинэ?ин.
Кинигэни уугар-хааргар киирэн, барытын бэйэ? олоххун кытта сы?ыары тутан, холобурдаан, ылынар-ылыммат м?кк??ргэ аа?а олордоххуна б?тэ охсо хаалбытын ?йд??б?кк? да хаала?ын. Оннук умсугутуулаах. Бэлиэр до?ордоспут, сэ?эргэспит, ?йд?сп?т кыргыттары? м?сс??ннэрин кинигэ чараас ха?а саба тардан кэбистэ. Сырдык курус куу?а хаалла, с?рэххэ с??н?.
Са?а кинигэни к??тэ хаалабын… Са?а сырдык куру?у…
Ульяна Винокурова,
социологическай наука доктора, Ил Т?мэн 1993–2001 сс. народнай депутата
Сырдык курус
К?н сирин к?рд?рб?т, к?ннээх о?о саа?ы бэлэхтээбит, очура суох эдэр саа?ы биллэрбит,
олоххо бигэтик ?ктэннэрбит, ийэ му?ура суох тапталын толору ыймахтаппыт
тапталлаах ийэбэр Мария (Валентина) Андреевна Багдасаева?а аныыбын
Сааскы ылаа?ы киэ?э. К?н, са?ахха са?ыан ба?арбатахтыы, кытархай сарда?аларынан тугу эрэ эрэннэрэрдии, инники барыта кэрэ, ??т тураан буолуо?ар итэ?этэрдии, ы?ыахтана оонньуур. Салгы??а т?птэ унаар буруотун минньигэс сыта дыргыйар. ?ч?гэйиэн! Аайа ис-и?иттэн дуо?уйан, ??р??х-к?т??х санаата киирэн кэллэ. Б?г?н ийэтиниин олох-дьа?ах комбинатыгар cакаастаан тиктэрбит муус ма?ан, мааны да мааны былаачыйатын ылан кэлбиттэрэ. Кыыс, хо?угар киирэн, кичэллээхтик ыйанан турар былаачыйатын ыскааптан та?аарда. Солко та?ас, с?р??н?нэн илгийэн, кыыс чараас тириитин имэрийэргэ дылы. Аайа былаачыйатын эмиэ кэтэн к?р??н ба?арда. Халаатын устан элитэн баран, муоста?а со?уллар ??т ма?ан былаачыйатын сэрэнэн кэтэн, сиэркилэ?э тиийдэ. У?ун хойуу батта?ын санныгар намылыта ыста. Кини иннигэр хойуу хаастаах, чо?улуччу к?рб?т арылхай хара харахтаах, сып-сырдык сэбэрэлээх кэрэчээн бэйэлээх кыыс тургутардыы к?р?н турар. Кыыс к?л?гэр биллэр-биллибэттик мичээрдээн ылла. Онтон ??к??лээн эргичи?нээн барда. Кыара?ас хо?о биирдэ кэ?ээн, б?т?н дыбарыас саалатыгар кубулуйда. Кыыс, Наташа Ростова бастакы баалыгар ??к??л??р?н хара?ар о?орон к?р?н, хо?ун биир гына вальстаан эргичи?нээтэ.
– Аайа, выпускнойгар да кэппэккэ сылдьан, былаачыйа?ын киртитэн кэби?ээйэ?ин, – ийэтин сымна?ас куола?а и?илиннэ.
– Маама, бэйэбэр на?аа барар дии? – кыыс ийэтин иэдэ?иттэн сыллаан ылла.
– Чэ, чыычаах, устан ыйаан кэбис, – ийэтэ кыы?ын диэки сымна?астык к?р?н кэбистэ. «А?абыт кыы?а та?ара табатын курдук кэрэ буола улааппытын к?р?р? буоллар, т??? эрэ ??рэр этэ» диэн санаа охсуллан, эдэр дьахтар ?р? тыынан ылла.
Эргэ мас оскуола б?г?н мэктиэтигэр сырдаабыкка, кэ?ээбиккэ дылы. ?р?? лыах курдук та?ныбыт кыргыттар к?т?-дайа кустуктаналлар, бу ураты к?н долгуйан имнэрэ тэтэрэн, ситэн-хотон, эдэр саас эрчимэ хааннарыгар оонньоон, кэрэтийэн да к?ст?лл?р! Уолаттар, ?р?? сорочкаланан, хаалтыстанан, са?а к?ст??м кэтэн, эмискэ боччумура т?сп?ттэр. О?о саастарыттан салла ??рэнэн хаалбыт дириэктэрдэрэ эмиэ биллэ долгуйбут к?р??нээх, бэ?э?ээ??э диэри м???-этэ сылдьыбыт бэйэтэ б?г?н о?олорун кытта тэ?нээ?ин курдук кэпсэтэр. Т?р?пп?ттэр оскуола спорт-саалыгар тардыллыбыт у?ун остуол тула ас тардан т?б?г?рэллэр.
– Аайа, кэл эрэ, би?иги кылааспытыттан Маша суох дии. Туох буолбута буолла? – кыргыттар идэлэринэн кыра кылаастан салайтара ??рэнэн хаалбыт дь??гэлэригэр с??рэн кэллилэр.
– Маша?а дьиэтигэр баран кэлиэх. Лера, Света миигин кытта барсы?, —кыыс дьа?айда.
Кыргыттар, сиргэ со?уллар ?р?? былаачыйаларын ?р? тардан баран, Советскай уулусса устун буору бур?атан, Маша дьиэтигэр тэбиннилэр. Тохтоло суох с??р??нэн, а?ылаан-мэ?илээн кэлэн, ааны дохсуннук то?суйдулар. Эппиэт суох. Аайа ааны тардыбыта, а?а?ас эбит.