?аза? ханды?ы — шаруашылы?ты? дамуы, ?ндіргіш к?штерді? ?суі, феодалды? ?атынастарды? ?алыптасуы н?тижесінде ерте заманнан бері Орта Азияны? ?лан-байта? ??ірін мекендеген к?шпенді тайпаларды? біры??ай этникалы? топ — ?аза? хал?ыны? негізінде бірігуі ар?ылы XY-?асырды? орта шенінде ??рылды. ?аза? ханды?ыны? ??рылуына 1457-жылдан кейін Керей мен Ж?нібек с?лтандарды? ?білхайыр хан ?стемдігіне ?арсы к?рескен ?аза? тайпаларын бастап шы?ыс Дешті-?ыпша?тан батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас ??іріне ?оныс аударуы м?рынды? болды.
?аза? ханды?ы – 1465 жылы Алтын Орданы? ж?не 1468 жылы ?збек ханды?ыны? ыдырау кезінде ?алыптас?ан ?азіргі ?аза?стан мен о?ан іргелес мемлекеттер аума?ында?ы ?аза? мемлекеті. Оны? аума?ыны? к?бісі Орта Азияда болып, бір б?лігі Шы?ыс Еуропада орналас?ан. ХВ ?асырда ?аза?тар ?збек ханды?ында?ы жем?орлы?, саяси т?ра?сызды? пен ?лсіз ?кіметтен шаршап, ?аза?тарды Жетісуда жина?ан Керей мен Ж?нібек хан 1465 жылда ?аза? ханды?ын ??р?ан. Тарих бойы ?аза? ханды?ы ?з аума?тарын ?лкейтіп, ?азіргі ?аза?станны? территорияларыны? к?бісіне ие бол?ан.[1] ХВЫЫ ?асырда ?аза?тар Жо??арлармен со?ысып, ?лсізденген де, келесі ?асырда ханды?ты Ресей патшалы?ы жаулап ал?ан.
?аза? ханды?ы Еділден Жайы??а дейінгі территорияны, Сырдария мен ?мудария ?зендеріні? аралы?ын, Хорасан жерін ?амты?ан.
?аза? ханды?ыны? мемлекеттік ??рылымы дала демократиясына негізделген монархия?а негізделген. Мемлекет басшысы – хандар саяси билік ж?ргізетін. Олар т?ре т??ымынан шы??ан с?лтандар арасында?ы та?дау негізінде сайланатын.
?аза? ханды?ыны? т???ыш ханы – Керей, со??ы ханы – Кенесары ?асым?лы.
Керей мен Ж?нібек хандар
?аза? ханды?ыны? пайда болуы ?аза?стан жерінде 14-15 ??. бол?ан ?леуметтік-экономикалы? ж?не этникалы?-саяси процестерден ту?ан за?ды ??былыс. ?ндіргіш к?штерді? дамуы, к?шпелі а?с?йектерді? экономикалы? ?уатыны? артуы, феодалды? топтарды? т?уелсіздікке ?мтылуы, осы негізде ?білхайыр ханды?ы мен Мо?олстан арасында?ы тартысты? ?ршуі, ?леуметтік ?айшылы?тарды? ?деуі 15 ?. 2 жартысында б?л мемлекеттерді? ??лдырап ыдырауына апарып со?тырды.
?сіресе ?білхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан– Д?улет-Шайх о?ланны? ?лы ханды?ы ?те нашар еді. Территориясы батысында Жайы?тан бастап, шы?ысында Бал?аш к?ліне дейін, о?т?стігінде Сырды? т?менгі жа?ы мен Арал ??ірінен, солт?стігінде Тобылды? орта а?ысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты. Бір орталы??а ба?ын?ан мемлекет болмады. К?птеген ?лыстар?а б?лінді. Оларды? басында Шы??ыс ?улетіні? ?р тарма?та?ы ?рпа?тары, к?шпелі тайпаларды? билеушілері т?рды. ?білхайыр билік еткен кезде халы? ?зара ?ыр?ыс пен со?ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ?рпа?ы Махм?т ?ожаханды тал?андады. Сыр бойында?ы далада Жошы ?улетіні? Махм?тханы мен Ахметханын(То?а Темір т??ымы) же?ді.
1446 жылы ?білхайыр Темір ?рпа?тары мен А? Орда хандары ?рпа?тарынан Сыр бойы мен ?аратау баурайында?ы – Сы?ана?, Соза?, А??ор?ан, ?згент, Арк?к сия?ты ?алаларды басып алады.
1457 ж. ?з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Т?ркістан ??ірінде же?іліп ?алды. Мас?ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу ар?ылы ?з жерлеріне кетті. Ал ?білхайыр ?з ?лысында , ?атал т?ртіп шараларын орнату?а кіріседі. Б?л халы? б??арасыны? о?ан деге ?шпенділігін к?шейтті. Н?тижесінде халы?ты? жартысы Шы?ыс Дешті ?ыпша?тан Т?ркістан ал?аптарына ж?не ?аратау б?ктерлерінен Жетісуды? батыс ??іріне к?шіп барулары еді. Оны Ж?нібек пен Керей бас?арды.
Дешті ?ыпша? пен Жетісуда?ы к?шпелі б??ара феодалды? ?анауды? к?шеюіне, со?ыстар?а наразылы? ретінде , хандар мен феодалдарды? ?ол астынан к?шіп кетіп, ?оныс аударды. С?йтіп, 15 ?. 50-70 жж, я?ни 1459ж. ?білхайыр ханды?ынан Жетісуды? батысына Есенб??а хан иелігіне Шу мен Талас ?зендеріні? жазы?ты?ына к?шіп келді. Оларды? ?оныс аударуыны? бір себебі, оларды Шы??ыс ?улетінен шы??ан Керей хан мен Ж?нібек ханны? жа?а ?алыптасып келе жат?ан ?аза? хал?ыны? дербес мемлекетін ??ру, оны? т?уелсіз саяси ж?не экономикалы? дамуын ?амтамасыз ету жолында?ы ?адамы мен ?ызметі ?з ы?палын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігіні? орталыпына айналды. Оларды? саны 200 мы? адам?а жетті. Моголстан ханы Есенб??а ?зіні? солт?стік шекарасын ?ор?ату ?шін, сондай-а? ?зіні? бауыры Тимурид Абу Саид ?олдап отыр?ан Ж?ністі? шабуылынан батыс шекарасын ?ор?ату ?шін пайдалан?ысы келді. Ж?нібек ?аза? ханды?ыны? т???ыш ша?ыра?ын к?терген Бара? ханны? ?лы, ал Керей оны? а?асы Болат ханны? баласы. Бара?тан басталатын ?аза?ты? дербес мемлекеттігі жолында?ы к?ресті оны? ту?ан ?лы мен немересіні? жал?астыруы таби?и ??былыс. Мырза М?хамед хайдар Дулати ?аза? ханды?ыны? ??рыл?ан уа?ытын хижраны? 870 жылына (1465-1466 жж.) жат?ызады.
Астана ?аласында?ы Ж?нібек пен Керей м?сіні
?аза?ты? ал?аш?ы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін ?аза? ханы болып Ж?нібек сайланды (1473-1480 жж.). Б?ларды? т?сында Жетісу хал?ы, 1462 жылы Мо?олстан ханы Есенб??а хан ?лгеннен кейін онда?ы тартысты? к?шеюіне байланысты, ?зара ынтыма?ты?ты ны?айту?а ?лес ?осты. ?білхайыр ханды?ынан к?шіп келушілер Ж?нібек пен Керейді? ?аза? ханды?ын к?шейте т?сті. Ед?уір ?скери к?ш жина?ан ж?не Жетісуда берік ?ор?анысы бар Ж?нібек пен Керей, Жошы ?улетінен шы??ан с?лтандарды? Шы?ыс Дешті ?ыпша?ты билеу жолында?ы к?ресіне ?осылды. Б?л к?рес 1468 ж. ?білхайыр ?лгеннен кейін ?айтадан ?ршіді. ?аза? хандарыны? басты жаулары ?білхайырды? м?рагерлері- оны? ?лы Шайх -хайдар мен немерелері М?хамед Шайбани мен Махм?д с?лтан болды.
?аза? ханды?ыны? ??рылуы.
Сыр ??ірі мен ?аратау – ?аза? хандарыны? Батыс Жетісуда?ы иеліктеріне е? жа?ын болды. Ж?нібек пен Керей хандар сауда-экономикалы? байланыстарды? ма?ызды орталы?тары ж?не к?шті бекініс болатын Сыр бойында?ы ?алалар?а ?з ???ы?тарын орнату?а тырысты. Сондай-а?, Сырды? т?менгі ж?не орталы? са?аларыны? жерлері ?аза?ты? к?шпелі тайпалары ?шін ?ыс?ы жайылым да еді.
70-жылдары Сауран, Соза? т?бінде, ?лкен шай?астар болды. Асыны (Т?ркістанды), Сы?ана?ты біресе ?аза? хандары, біресе М?хамед Шайбани басып алып отырды. Осындай шай?астарды? бірінде к?рнекті ?олбасшы Керейді? ?лы М?рынды? болды. Ол 1480 жылдан бастап хан болды. Соны? н?тижесінде 15 ?. 70-ж-да ?аза? ханды?ыны? шекарасы ке?ейе берді. О?т?стік ?аза?стан ?алалары ?шін Шайбани ?улетімен арада?ы со?ыстар Ж?нібек ханнан кейін ?аза? ханды?ын билеген Б?рынды? хан (1480-1511 жж.) т?сында да толастамады. Батыс Жетісуда?ы иеліктеріне о?т?стіктегі ?здеріне ?ара?ан ?алалар?а (Соза?, Сы?ана?, Сауран) с?йене отырып, ал?аш?ы ?аза? хандары Дешті ?ыпша?та?ы ?кімет билігіне талаптанушы барлы? хандарды же?іп, ?з иеліктерін ?лкейтті. Дешті ?ыпша?та ?аза? хандары билігіні? орны?уы, М?хаммед Шайбаниды Дешті ?ыпша?та?ы тайпаларды? кейбір б?лігін со?ына ертіп М?уереннахр?а кетуге м?жб?р етті. М?нда ол Темір ?улеті арасында?ы ?зара тартысты пайдалана отырып, ?кімет билігін басып алды.
Сонымен ?аза? ханды?ыны? ??рылуына ?йт?ы бол?ан себептер – саяси ж?не этникалы? процестер болды. Оны? басты этапы – Керей мен Ж?нібекті? ?ол астында?ылармен бірге к?шпелі ?збектерді? басшысы ?білхайырдан кетіп, Мо?олстанны? батысына ?оныс аударуы. М?нда?ы ма?ызды о?и?а – Керей мен Ж?нібекті жа?таушыларды? ?збек-?аза?тар, кейін тек ?аза?тар деп аталуы. ?білхайырды? ?лімінен кейін Керей мен Ж?нібекті? ?збек ?лысына келіп, ?кімет билігін басып алуы. Жа?а мемлекеттік бірлестік ?аза?стан атана бастады.