– Князь, - спытала яна, - я шмат думаю пра волю сястры, i ўдзень, i ноччу, iншае проста на розум не йдзе. Цi правiльна ты зразумеў яе волю? Можа, яна не гэтага хацела? Табе, кажуць, семдзесят гадоў. Мне - дваццаць. Рознiца - век. Руклю твайму дзесяць, мне дваццаць. Як бачыш, гады амаль роўныя. Можа, Марта жадала, каб я стала яго жонкай, ды ты не даслухаў?

Мiндоўга гэтая нечаканая прапанова ўразiла. Ён застыў, намагаючыся зразумець яе сэнс. I кавалак мяса на нажы нерухома павiс у паветры, блiзка ад адкрытага рота. Яна бачыла зжаўцелыя князевы зубы i думала: як стары конь стаў Мiндоўг, зубы выдаюць старасць, недарма каня па зубах выбiраюць. У Даўмонта белыя, у яе белыя - яны маладыя, у iх жыццё наперадзе, а ў вялiкага князя зжаўцелi ад часу i ўсё адно трэцi раз хоча ажанiцца.

Хвiлiну доўжылася князева зняменне. Магчыма, ён упершыню падумаў пра жанiцьбу сына цi пра сваю старасць, цi пра вынiкi трэцяга шлюбу. Нарэшце, ён скiнуў мяса з нажа, абцёр нож аб хлеб i ўклаў у похвы.

– Не!
– цвёрда адказаў ён.
– Што Марта шаптала, тое ўсе i пачулi. Ты для Руклi i Рэпiка - цётка. Мне - жонка, iм - другая мацi. Не заведзена ў лiтвы з роднымi цёткамi жанiцца.

– Шмат чаго ў лiтвы i ў нас не заведзена, - запярэчыла Агна.
– Хiба з чужою жонкаю жанiцца заведзена? У мяне ўсё ж муж жывы. Усе ведаюць, што гэтак, як ты зрабiў, людзi не робяць. Чаму ж за роднага пляменнiка на жаданне ягонай мацi, маёй сястры, iсцi нельга?

– Таму што жадання такога не было. I быць не магло.

– Не было дык не было, - пагадзiлася яна паверыць.
– Няхай так, - i выказала наступную прапанову: - Вось у цябе мазуркi сядзяць, ты за iх грыўнi чакаеш.

– Чакаю, - адказаў князь.
– Толькi, не грыўнi, а зброю. А што?

– Няхай Даўмонт мяне выкупiць. Назавi яму цану. I табе будзе карысць, i мне шчасце.

– Я што, па-твойму, збой з лесу?
– пасмiхнуўся Мiндоўг.
– Украў цябе дзеля грошай? Трымаю на саломе? Ты зачынена ў клець? Няетая сядзiш? Твая сястра была тут княгiня, i ты - княгiня. Разумееш? Мы з табой сям'я, дзве зоркi - Лель ды Палель. Як я табой таргавацца магу? Вось калi здарыцца бяда, ты ў палон трапiш, - дадаў Мiндоўг, - тады, не сумнявайся, выкуплю, колькi б нi замовiлi.

– Дык што, не вызвалiцца мне ад цябе, пакуль хто вайной не прыйдзе?

– Табе ад злосцi трэба вызвалiцца, - параiў Мiндоўг.

– Хто, князь, з нас больш злосны, - спытала Агна, - ты цi я? Хiба гэта ты ў мяне ў палоне мардуешся?

– А ты не мардуйся!
– сказаў князь i выйшаў з пакою, так нiчога не з'еўшы.

10

Здзеклiвую Агнiну прапанову стаць жонкай Руклi князь Мiндоўг прыгадаў увечары, калi ў адзiноце клаўся спаць. Адразу знiкла санлiвасць, бо ўявiўся хударлявы Рукля ў абдымках налiтай здароўем Агны, на княжым ложы, i гэтае вiдовiшча адлюстравала недарэчнасць выказанага Агнаю меркавання. Злосны жарт зрабiць Руклю ейным мужам. Замест пасагу - былы муж з навостраным нажом у халяве. Нашто дзiцяцi такая жонка? Даўмонт ужо безумоўна звар'яцеў бы, калi б справа абярнулася гэткiм вынiкам. Не патрэбны ёй уладаром дзесяцiгадовы пляменнiк. Не, не бывае такой бязглуздзiцы нават у жаночай галаве, казаў ён сабе, гэта яна прыдумляе кпiны, каб мяне злаваць. Даўмонт жывы, вось што не дае ёй спакою. Хоць, што ёй было з яго? Колькi там, два цi тры гады пасля вяселля пражылi, а дзяцей не завёў. Цi не ўмее, цi багi працiвяцца, не жадаюць, каб Даўмонтава племя пладзiлася. А тут родныя пляменнiкi, яна тут вялiкая княгiня. А што ў той Нальшчы? Чакай з дня на дзень, калi аўдавееш. Што, Даўмонт прырасцiў сабе зямлi, хоць колькi ўмацаваўся? Сядзiць на ўдзеле па бацьку. Што далi, тое мае. Такiх у Нальшчы пяць князёў поседам сядзяць. Адна мара - жыць цiха, як мыш у падполлi, каб кот не палашчыў. Маўляў, гэтак дзяды жылi. Узiмку наезд, улетку наезд - каго-небудзь абабралi, лупы па дварах развезлi, брагi напiлiся, гароху наелiся, пуза пагладзiлi i на печы залеглi спiну грэць - лiтоўскае шчасце...

Хiба адбiлiся б ад Бурундая, калi б не было моцнага Наваградка? Уселiся б на карак татары, як у Разанi сядзяць, калi б не яго, Мiндоўга, адзiная валадарная воля. Змянiлася жыццё за апошнiя дваццаць гадоў гэтак неспадзявана, як раней за стагоддзi не мянялася. Толькi дурны можа сумаваць аб прыяцельстве дробных князёў у тыя дзедаўскiя часы. Тыя дзяды пра татараў не ведалi, пра немцаў краем вуха пагалоскi чулi. Такiх магутных ворагаў нiколi Лiтва не мела. Што ў параўнаннi з iмi наезды мазураў цi русiнаў? Наедуць - праз год атрымаюць наезд у адказ. А паспрабуй сваiмi крэўскiмi, кернаўскiмi, гальшанскiмi дружынамi на татараў наехаць! Цi на крыжацкiя замкi! Няхай паспрабуе Даўмонт сваiмi пяццю сотнямi хоць бы Наваградак аблажыць. Што застанецца ад яго праз гадзiну? Пачастунак груганам ды лужына крывi.

Уся бяда малых людзей у тым, думаў Мiндоўг, што яны дрэнна кемяць, марудна думаюць пра самае важнае ў жыццi. Чаму немцы лёгка прусаў падпарадкавалi? Бо мелi прусы восем старэйшых князёў, а вялiкага памiж сабой абраць не здолелi. I нiхто з васьмi не наважыўся стаць вялiкiм ды iншых сваiм мечам сабе падначалiць. Пры патрэбе - забiць. I на Лiтве так вялося, пакуль ён, Мiндоўг, не вырашыў, што стане вялiкiм князем. I насуперак агульнай нязгодзе, перашкодам, мноству ворагаў стаў. Было ў яго трыста ашмянскiх кметаў. Цяпер дваццаць тысяч садзяцца ў сядло, калi ён аб'яўляе паход. Ён - першы вялiкi князь Лiтвы. Ён i Полацак здолеў прыяднаць, i землi дрыгавiчоў. Ён першы вялiкi князь Лiтвы i Русi. Але пра што, пра каго ён, вялiкi князь, змушаны думаць пасярод ночы? Пра якiхсьцi Даўмонта, Гаторпа, Любеня, пра iх дробныя крыўды, iхную зайздрасць, iхную братнюю нянавiсць, непрыязнасць да зменаў. Цяжка з тымi, у каго глузду ў галаве менш, чым пыхi. Забiць iх - вось тады думаць пра iх не прыдзецца. А калi шкадуеш iх забiваць - яны сваё месца не ведаюць, злуюць, востраць мечы, ад iх жа i абараняцца трэба не менш пiльна, чым ад крыжакоў.

Але, праўду кажа Агна, Даўмонт жывы, i жывыя прыязныя да яго Гердзень ды iншыя нальшанскiя ўладары. Хоць кожны з iх паасобку яму не пагроза i наогул нiкому не пагроза, але зграя груганоў i лiса па полi ганяе... "Ён жывы!" Хiба гэта надта разумны доказ? Ну, жывы. Пакуль што жывы. Ягонае шчасце. Няхай парадуецца - зноўку жанiх. Але калi жывы Даўмонт перашкаджае Агне адчуць сябе гаспадыняй Наваградскага замка, значыць, Даўмонту лепш не жыць. Дзяцей не мае. Калi возьме каго ў новыя жонкi заўтра, дык дзiця захныча праз год. А калi за гэты год Даўмонт загiне, дык крэўская зямля адразу далучыцца да Наваградка. Ды хоць i дзiця будзе, што з гэтага вынiкае? Яшчэ адзiн няшчасны на белым свеце. Можна i мечам Нальшчу прылучыць. Хоць заўтра. Даўмонт уцячэ i будзе дадзяваць наскокамi на межах. I ўся гэтая зграя дробных гаспадароў у Дзяволтве i Жамойцi, пазбягаючы гэтакай долi, злучыцца, каб шкодзiць Наваградку. Таму лепш iсцi зведаным шляхам - збiраць iх разам у паход, а ў бiтвах заўсёды частка князёў гiне, i частка iхных палкоў гiне, крыўдаваць няма на каго - каму жыць, каму крумкачоў кармiць, пазначае Мерцва. Хто застаўся жывы - усё адно знядужаны. А хто загiнуў - той пасля хаўтураў забыты. Як Ердзiвiл-небарака. Хто сёння аб iм прыгадвае? Быў - i няма. Тое ж i з Даўмонтам можа здарыцца. Не прыйдзецца слухаць скаргi, што жывы. Ну, жыў, а цяпер ляжыць у полi, невядома дзе яго маглiцу шукаць. Удава. Няўжо лягчэй зробiцца на душы, калi паведамяць, што Даўмонта немцы цi валыняне забiлi? Тады, як заведзена, роспачна паплакаць - i выкраслiць з памяцi. Маўляў, што зробiш - вораг забiў! Вольная! Можна без болю ў сэрцы замуж iсцi. Не сваёй воляй лёс мяняю, а гэта сякера нямецкая цi валынская змянiла. Немцаў клянiце, мяне шкадуйце... Што мужчынская памяць, што жаночая - нядоўгi час жыве. I ўжо тады, як у людзей прынята, - радуйся жонка новаму мужу, выконвай усе абавязкi, як сястра твая дванаццаць гадоў выконвала. Не, далёка пакуль Агне да княгiнi, калi так адчувае. Марта мацнейшая была...

11

Князь Трайнат атрымаў вестку аб смерцi Мiндоўгавай жонкi ў той дзень, калi Марту пахавалi. З гэтакiм жа спазненнем ён даведаўся пра жанiцьбу свайго роднага дзядзькi, якую той учынiў пасля трэцяга памiнальнага кубка. Вестка пра ганьбу, што абрушыў Мiндоўг на маладога Даўмонта, прынесла Трайнату задавальненне. Ашчаслiвiў яго дзядзька сваiм нечаканым глупствам. У найлепшым сне не магла прыснiцца такая ўдача. Цяпер ён без клопату атрымлiваў надзейнага паплечнiка супраць старога Мiндоўга. Можна лiчыць, радаваўся Трайнат, што Мiндоўг сам вырашыў пакласцi галаву на калоду. Застаецца ўзняць сякеру. Даўмонт шчаслiва i падыме, i апусцiць. Больш зацятага забойцу для сябе Мiндоўг ужо не падрыхтуе. Дарэмна паклёпнiчаюць тэўтонскiя рыцары, што ў жамойтаў дрэнныя багi. Вось сведчанне, што яны клапатлiвыя пра свой народ: абрыдзеў жамойцкiм багам iх шматразовы здраднiк, i падштурхнулi яны яго да шаленства. Забраць у жывога князя жонку - зразумела, не навiна, але каб спарахнелы дзядзька забiраў сабе жонку ў пляменнiка, такога паданнi лiтвы i жамойцi не ведаюць. Нездарма кажуць: сiвiзна ў галаву - чорт у рабрыну. Прыдзецца князю Мiндоўгу плацiць за старэчы юр. Неабачлiвы стаў стары князь - гэтак рызыкаваць з-за спаднiцы.