Шрифт:
Рускі паход, які маляваўся спачатку прывабным праменадам, вылазіў бокам. Ззаду засталася спаленая Масква, наперадзе — невядомае. Hi хвіліны спакою: падавай звесткі аб пудах мукі, сена, аўса, хлеба, солі... Тыл стаў небяспечны — трывожаць казакі, мясцовыя ліцвіны паляць сена, забіраюць фуражыраў і маркітантаў. Няма дзе памыцца, адпачыць... Вайна. Салдаты пачалі ператварацца ў марадзёраў, забойцаў. I бруд, паўсюдна бруд, нечыстоты. Тое, што хавалася ў людзях глыбока на дне душы, цяпер кіруе іх учынкамі.
Пасля Барадзіно ён лічыў, што бачыў у жыцці ўсё. Досыць. Вайна не для яго. Адзінае, што цікавіць яго далей,— ён сам. Інакшы ён ці такі, як усе?
— Я інакшы,— прамармытаў ён.
— Крыху гучней,— нагнуўся да яго хтосьці з афіцэраў.
— Так, нічога,— ён расплюшчыў вочы і зразумеў, што апошнія словы сказаў уголас. Яго шырокі твар перасмыкнуўся. «Толькі не хапала адкрыць усім гэтым спрытнюгам свае думкі».
Раптам пачуліся невыразныя крыкі, бразнулі дзверы, падзьмула холадам. У хату нязграбна ўваліўся капрал у падраным мундзіры пад такім жа заношаным шынялём, але ў новых ботах.
— Спаймалі яшчэ аднаго,— далажыў ён.
— Хто такі? Дзе? — прыўзняўся капітан.
— Хаваўся ў лесе,— глытаючы словы, пачаў капрал.— Салдаты хацелі забіць, але ж ваш загад — спачатку ўсіх весці сюды. Я не даў.
— Дарзмна не даў,— раптам пазяхнуў каштан.— Бадай, цяпер можна і не весці.
Ён выцягнуў з кішэні гадзіннік, зірнуў на яго і ўталопіўся ў дзверы.
У хату ўцягвалі высокага дужага селяніна з сухім, гожым тварам, у кашулі, портках, лапцях.
— А дзе яго вопратка? — здзівіўся каштан.— Так і хаваўся голы? Дзе яго футра?
Капрал і салдаты сумеліся, глядзелі адзін на аднаго, нібы не разумелі, пра што ў іх пытае каштан. Кажух і ўсё цёплае яны даўно падзялілі.
— Падлаеды! — вылаяўся каштан.— Прэч адсюль, а яго пакіньце!
Селянін сутаргава пацёр далоні і агледзеў усіх у хаце. 3-пад светлых пасмаў насцярожана бліснулі вочы.
— Як ты мяркуеш, гэты ліцвін лазутчык ці не? — звярнуўся капітан да найміта.— А можа, ён не ліцвін? Спытай у яго. Папрактыкуйся, бо ў цябе апошні выпадак. Я чакаю важную вестку,— капітан пачынаў відавочна пасміхацца. Востранькі тварык найміта-перакладчыка, які, пэўна, не разумеў жартаў, наадварот, быў сурёзны і паважны.
— Тутэйшы? — спытаў найміт па-мясцоваму.
— Адсюль,— расцяў вусны селянін.— 3 гзтай вёскі, пан афіцэр.
— Як назва вёскі?
— Студзёнка, пан афіцэр.
— Чаму ты адзін, дзе астатнія жыхары?
— Паўцякалі, мяркую.
— Ты яшчэ мяркуеш, быдла! — незалюбіў перакладчык.— Скажы праўду: цябе сюды нехта прыслаў? Што ты павінен тут выведаць?
— Я сам прыйшоў.
— А навошта, калі ўсе ўцяклі? Чаму адзін ты вярнуўся?
— Хату разбурылі. Хацеў паглядзець.
Усе, у тым ліку і інтэндант, прыслухоўваліся да незнаёмай гаворкі. Капітан наліў сабе віна, спытаў:
— Ну, што ён?
— Як тая каза,— сказаў перакладчык.
— Чаму — каза? — спытаў лейтэнант, якога звалі Шарлем.
— Калі казу нешта напужае,— засмяяўся перакладчык,— яна заўсёды вяртаецца, каб паглядзець, што гэта было. Так і ён.
— Лухта,— сказаў капітан,— жаночая ж звычка. А вось вопратку яго не пашкодзіла б праверыць дасканала. Мо які знак зашыты. Але ж дзе яе зараз шукаць, тую вопратку? Мусіць, капрал прадаў яе.
— Дык нічога не ведаеш? — спытаў перакладчык.
— Не ведаю, пан афіцэр.
— Не ведаючы шкодзіць — на гэта ўся ваша хеўра здатная.
— Што такое хеўра? — схамянуўся кагіітан.
Перакладчык тузануў галавой, але потым зноў уталопіўся вачамі ў твар палоннага.
— Адпусціце! — з пачуццём уласнай годнасці сказаў селянін.
— Спачатку ўсё раскажаш. А калі запамятаваў што-небудзь, мы табе пяткі галавешкай падагрзем.
— Пан афіцэр не зробіць такое.
— Салодка спяваеш, ды морда злая! — зазначыў перакладчык. Ён яўна пераймаў капітана. Апошнія словы былі для ўсіх і прагучалі па-французску.
— Так,— пацвердзіў капітан.— Там, дзе я нарадзіўся, гаварылі: дробнай рыбіне не варта гуляць з вялікімі — гэта небяспечна. Хап — і няма яе! А калі і была, дык хто дакажа?
За дзвярыма зазвінеў бляшаны посуд, на падлогу зваліўся квасны карэц — дзверы расчыніліся, і на парозе заззяў радасны твар хударлявага ад’ютанта па спецыяльных даручэннях.
— Ха-ха-ха! Рускія клюнулі! — рагатаў ён.— Усё-такі клюнулі, мой капітан! Яны адыходзяць: іх вогнішчы тухнуць... Берцье пра ўсё далажыў імператару.