— Не, я першы… — перабіў нехта расказчыка. — Валасы — як у каня грыва!

Тут у пакоі з’явілася з ручніком, намотаным на галаву, жонка Мікалая Лявонавіча.

Яна выкладала ў школе геаграфію і лічылася жанчынай строгай і ўладнай.

— Што такое? — абурана зашаптала яна. І гэты яе шэпт гучэў званчэй за галасы дзяцей. — Малыя спяць, а яны сабраліся пад акном. Марш па хатах! Хто тут, чые гэта? У школу скора.

І хоць да школы быў яшчэ добры месяц, настаўнічыхіныя словы пауздзейнічалі так, нібы ў тую школу трэба было ісці заутра. Падшыванцы неяк незаўважна растварыліся у змроку. Вельмі ім не хацелася трапіць такой строгай настауніцы на вочы. Адышлі у змроку хлопцы і Лена.

Жонка настауніка уцягнула фіранкі у пакой, па-гаспадыньску сцепанула іх ад вільгаці і знадворнага пылу і шчыльна і гучна зачыніла акно.

Святло у пакоі настауніка пагасла.

Мікалай Лявонавіч адразу, як разышліся дзеці, лёг спаць. Але паведамленне дзяцей і незвычайная скурачка, якую яму перадау Пятрук, выбілі яго са сну.

Настаунік Савіцкі, якога дражнілі Троцкім, быу ужо чалавекам немаладым, але яшчэ далёкі да сталых гадоу — ён толькі увайшоу у самую сярэдзіну гадоу, быу энергічны і нястомны гаварун. Як усе фантазёры меу вузкія і тонкія, нават прыгожыя рукі. І, як і уласціва для такога тыпу людзей, рабіць што-небудзь гэтымі даволі далікатнымі рукамі, майстраваць там, рамантаваць не любіу, ды у яго гэта і не асабліва атрымлівалася. Што, зразумела, выклікала пэуныя завёрткі з жонкай, але веданне, а галоунае уменне гаварыць кампліменты і бялява-чупрыністая галава гэтыя завёрткі раскручвалі. У студэнцкія гады Мікалай Лявонавіч любіу і часта бывау на археалагічных раскопках — на палявых даследаваннях. Нават да гэтага часу у яго меліся сувязі у сур’ёзных гістарычных навуковых колах. Тлумачылася гэта яшчэ і тым, што шмат хто з ягоных аднакурснікау выбіуся у вялікія людзі, зрабіуся вучоным. Савіцкі чамусьці не выбіуся, ці не захацеу, ці уся энергія пайшла у фантазмы.

Сон не ішоу. Асабліва не давау спакою скураны ліст. Ён і напрауду быу падобны на стары пергамент. Такія лісты з вырабленай скуры яму даводзілася трымаць у руках, калі ён быу яшчэ студэнтам.

Настаунік доуга варочауся на сваёй канапе, потым не вытрымау, падняуся, уключыу настольную лямпу і стау уважліва разглядваць матэрыял знаходкі. Сумненняу не было — гэта і напрауду быу старажытны пергамент. Прауда, гэта магла быць і умелая падробка. На пергаменце быу напісаны стараславянскай вяззю не зусім роунымі літарамі нейкі тэкст, злітны, без значных прамежкау паміж словамі. Яго было цяжка з першага разу разабраць, расчытаць сэнс, але па усім відаць, гэта быу нейкі рэлігійны твор. Пры больш уважлівым вывучэнні пергаменту настаунік пераканауся, што гэта быу так званы палімпсест, гэта значыць, што пергамент ужывауся некалькі разоу, а папярэднія тэксты выскобліваліся.

«Калі вось гэты палімпсест ды невядомы у навуцы? — пранеслася думка. — Можна і публікацыю у якім часопісе зрабіць. А там, глядзіш, раптам на адкрыццё пацягне? Так, куды раней званіць — у Мінск, ці у Гомель?»

Настаунік расхвалявауся, асцярожна, каб не разбудзіць жонку, якая спала і не падазравала аб магчымым навуковым прарыве, выйшау на вуліцу.

Па вуліцы, блізка каля платоу, нехта ішоу. Ішоу і гучна сам сабе нешта мармытау. Настаунік наструніуся — самі па сабе успомніліся словы дзяцей пра манаха.

Настаунік насцярожана падышоу бліжэй да плоту. Але па вуліцы, добра-ткі пахітваючыся, ішоу знаёмы усім вяскоуцам чалавек — брыгадны конюх Макар. Гэта быу старых гадоу чалавек. Нават вельмі старых. Яшчэ за даваенным часам служыу у польскай кавалерыі, пехатой прыйшоу з акупіраванай фашыстамі Польшчы. Любімай прыгаворкай Макара былі словы «кручэ варкочэ». Гэта былі радкі з нейкай польскай вайсковай песні. Ніхто, а хутчэй за усё і сам Макар, не ведау, што яны абазначаюць.

Цяпер конюх, відаць, затрымаушыся каля сваіх коней, якіх вельмі любіу, вяртауся так позна дахаты. Убачыушы настауніка, Макар спыніуся, злёгку хітнууся і ціха прамовіу:

— Пане настауніку, Лявонавіч! Нейкі ж дурань малодому жарэбчыку абрэзау грыву.

— Эйш ты! — выказау здзіуленне і неадабрэнне настаунік.

— Ды добра вычыкау. Ах ты ж «кручэ варкочэ»! Спаскудзіу каняку, — жаліуся Макар.

— Нягоднік! — згадзіуся настаунік.

— І такую каняку! А вы іх, гэтых гіцляу, у школе вучыце ды вучыце…

Сказаушы так, маючы на увазе дзяцей, а не «каняк», Макар не зусім цвёрда ступіу і пайшоу далей, мармычучы пра сваю нечаканую бяду:

— І у Польшчы быу, і пры Саветах служыу, але ніколі не бачыу, каб коням адрэзвалі грывы. Абы-што робіцца на свеце, «кручэ варкочэ».

Мікалай Лявонавіч ахапіу рукой запаленыя, стомленыя ад бяссоннай ночы вочы, пацёр іх.

— Я яму і авёс, я яму і грабеньчыкам расчэсвау. Аж блішчала грыва. І на табе! Рукі пакласці на калодку і паабсякаць! А тут бачыш, настаунік стаіць сабе… Важны, як польскі памежнік!

«Манах, пергамент, «кручэ варкочэ»… — круцілася у галаве. — Не, трэба паглядзець у польскім слоуніку, што азначаюць гэтыя словы. Гэтулькі гадоу чуць, і не паспрабаваць даведацца… Не, не цікауны мы народ, славяне…»

На другі дзень пасля тых нібыта неверагодных, а насамрэч — проста незразумелых падзей, Пятро Камар з’явіуся на вясковай пошце, як толькі яна адкрылася, узяу бланк тэлеграмы і напісау наступнае:

«Тэрмінова прыязжай Творацца цуды».

Унізе ён паставіу адрас свайго брата Паула, які працавау у будатрадзе, недзе у Мінскай вобласці. Загадчыца пошты цётка Тэкля механічна прачытала тэлеграму, пералічыла словы, назвала суму, якую трэба было заплаціць, і тут да яе дайшоу сэнс напісанага. Яна з падазронасцю паглядзела на Пецю паверх акулярау. Вочы у яе былі колеру алоукавага графіту.