Грамату дзеці асвойвалі па царкоўных кнігах. Спачатку трэба было завучыць на памяць азбуку. Літары называліся больш складана, чым цяпер. Вось вы кажаце “а”, “бэ”, “вэ”, “гэ”, а тысячу гадоў назад вашыя раўналеткі ўслед за настаўнікам паўтаралі ўголас: “аз”, “букі”, “ведзі”, “глаголь”. Якраз ад старажытных назваў дзвюх першых літараў і паходзіць слова “азбука”.

Пісаць тагачасныя хлопчыкі і дзяўчынкі вучыліся на пакрытых воскам дошчачках або на бяросце — акуратна знятых з дрэва кавалках бярозавай кары. Літары выводзілі пісђлам — палачкай, адзін канец у якой востры, а другі — тупы і шырокі. Асабліва зручна было пісаць пісалам на васкаваных дошчачках. Калі зробіш памылку, дык можна хуценька загладзіць воск тупым канцом і напісаць правільна.

Князь Ізяслаў пачаў збіраць першую ў Беларусі бібліятэку. Кніг тады было мала і каштавалі яны надта дорага. Друкаваць кнігі людзі яшчэ не ўмелі, і кожную з іх перапісвалі ад рукі. Гэта займала некалькі месяцаў, а часам і гадоў.

Нашыя продкі пісалі не на паперы, а на пергамене, які майстры выраблялі з тонкай цялячай скуры. Чарніла рабілі з адмысловых арэхаў, з адвару дубовай ці альховай кары, з жалезнае ржы. У руках перапісчык трымаў добра завостранае гусінае або лебядзінае пяро. Каб напісаныя радкі хутчэй высыхалі, іх прысыпалі пяском. Гэта была складаная і цяжкая праца, а таму перапісчыкаў вельмі паважалі і цанілі. Цудоўна сказаў пра іх наш паэт Максім Багдановіч:

На чыстым аркушы прад вузенькім вакном,

Прыгожа літары выводзіць ён пяром,

Ўстаўляючы паміж іх чорнымі радамі

Чырвоную страку; усякімі цвятамі,

Рознакалёрнымі галоўкамі звяроў

I птах нявіданых, спляценнем завіткоў

Ён пакрашае скрозь — даволі ёсць знароўкі —

Свае шматфарбныя застаўкі і канцоўкі,

I загалоўкі ўсе,— няма куды спяшыць!

Парой ён спыніцца, каб лепей завастрыць

Пяро гусінае, і гляне: светла сонца

Стаўпамі падае праз вузкае ваконца,

I круціцца у іх прыгожы, лёгкі пыл;

Як сіняваты дым нявідзімых кадзіл,

Рой хмарачак плыве; шырокімі кругамі

У небе ластаўкі шыбаюць над крыжамі,

Як жар гарашчымі, а тут, каля вакна,

Малінаўка пяе і стукае жаўна.

I зноў ён схіліцца, застаўку зноў выводзіць

Няяркім серабром; нячутна дзень праходзіць...

Магчыма, кнігі перапісваў і сам князь Ізяслаў.

Летапісы называюць яго кніжнікам, а мы — асветнікам. Асветнік — гэта чалавек, які дбае, каб ягоны народ быў пісьменны, любіў кніжнае слова, жыў у добрай згодзе.

Полацкі князь Ізяслаў быў першым беларускім асветнікам.

Надзея палачанаў

У князя Ізяслава падрастаў сын Брачыслаў.

Паводле старога звычаю, крывіцкія князі ў тры гады садзілі сыноў на каня, у сем гадоў аддавалі ў навучанне грамаце, а ў дванаццаць бралі на вайну. Ізяслаў паспеў толькі навучыць хлопчыка ездзіць на кані, даў патрымацца за меч ды паслухаў, як жвава малы чытае рукапісную кнігу. Узяць князевіча ў паход ён ужо не змог.

Князь Ізяслаў памёр у маладыя гады. Шмат хто з палачанаў думаў, што яго атруцілі падасланыя Уладзімірам людзі. Магчыма, так і было. У Кіеве баяліся, што Полацкае княства зноў стане свабодным.

Брачыслаў застаўся сіратою. Ён быў адзіным жывым Рагвалодавічам — нашчадкам першага ўладара нашай старажытнай дзяржавы Рагвалода.

Полацак бярог свайго маленькага князя і глядзеў на яго з вялікай надзеяю. Выхоўваць хлопчыка даручылі самым мудрым і паважаным баярам. Яны не шкадавалі сіл на тое, каб Брачыслаў рос дужым і спрытным, разумным і справядлівым, каб больш за ўсё на свеце любіў Полацкую зямлю. Кожны дзень юны князь садзіўся на каня, займаўся практыкаваннямі з мечам, вучыўся кідаць дзіду і страляць з лука.

Палачане марылі, што Брачыслаў разаб’е ворагаў і верне іхняму княству незалежнасць.

Бітва на рацэ Судоме

Князь вырас і стаў добрым палкаводцам і мудрым палітыкам.

У гэтым часе ў Кіеве валадарыў Уладзіміраў сын Яраслаў. Яму дужа не падабалася, што Полацкае княства набірае сілу і ўжо не выконвае ягоных загадаў.

Кіеў задумаў напасці на Полацак. Брачыслаў даведаўся пра гэта ад верных людзей і сабраў баяраў на раду. Палачане вырашылі не чакаць з’яўлення небяспечнага ворага на сваёй зямлі, а самім ісці ў паход на Ноўгарад, які належаў кіеўскаму князю.