Лагерны рэжым? Выспавы. На кожнай выспе свой. На адну выспу заходзь, калі хочаш, на другую ўпускаюць толькі ў вызначаныя гадзіны, на трэцюю ўводзяць пад канвоем. „Трэція” пакуль што абмінаю. Варункі ўсюды падобныя. Раніцай, як заведзеныя, бегаюць ад барака да барака падручныя лагерфюрэра:

— Пад’ём!

Дасыпаючы ноч, спаўзаем з ложкаў, нацягваем нагавіцы...

— Хутчэй! — таропяць назолы. — Раз-два!

Ускакваем у дзеравяшкі. Клып-клып да крана. Халоднай вадой праціраем вочы, глытаем кубак чорнай кавы, апранаемся — і подбегам, каб не спазніцца, на фабрыку. Ад 6-й да 18-й ішачым. З той жа, што і раніцай, прыткасцю „дамоў” — спознішся, можаш застацца без вячэры. Баланда баландою, а гнала ў баракі.

Рэжым на нашай выспе параўнаўча цярпімы. Лагер адчынены круглыя суткі. Каб не клятыя „каны”, можна было б лічыць ніштаватым. У новым лагеры няма кухні. Абедаем пад віядукам, а вячэрнюю бручку і ранішнюю каву цягаем у металічных каністрах („канах”) з Appelbaum Strasse. Dolmetscher24 Казік Сэнктас гоніць чаргу шпарка, вядзе ўлік без льготаў.

Бязглуздае вынаходства страўнік.

У нядзелю штуба дае форсу. З усяго горада з’язджаюць да Байды маладыя скідалянкі. Вее ад іх непагаснай вясковасцю, харошым сваяцтвам. Байда квітнее, кожную зямлячку аблашчвае цёплым словам і ўсаджвае ў рад на сваім і суседскіх ложках, быццам выстаўляе напаказ: глядзіце і зайздросце.

І штуба пераўтвараецца ў глядзельную залу. Нават зачынены на ўсе спусты Манкевіч адпускае шлюбныя папругі і зычліва зіркае на Байдаў спектакль. Відовішча спантаннае. Руплівы пастаноўшчык займае ў міжложкавай прасторы цэнтральнае месца і ўвасабляецца ў ролю галоўнага героя. Пахмурнее, надае сабе паставу асуджанага і, апусціўшы долу вочы, пачынае паказ шчымлівай песняй. Як правіла, пранікліва саліруе:

Ой, помру я, помру я,

Похоронят меня,

И родные не узнают,

Где могила моя.

Быццам спявае паніхіду сабе. А хлопец здаровы, румяны, малайцаваты. І спявае пра смерць. І песня балюча штурхаецца ў нашых грудзях. Усе мы прыгавораны на такі канец.

Аднойчы брыгадзіру намякнуў я пра адплату. З немца вылілася ўся зараза:

— Пакуль вы нас, мы расправімся з вамі...

Сказаў коратка і ясна. Пераможа мацнейшы. Ныць было ад чаго, але тым не менш цеплілася перакананне, што мы акажамся наверсе. А пакуль цяпельца не гасне, трэба верыць у жыццё.

Гэтая цяга, як і ўсё ўздымнае, нарадзілася нечакана, па штуршку сэрца, як бунт супраць тупіковага побыту.

— А чаму б нам не стварыць сапраўдны тэатр? — кажу Мішэлю. — І не жальбы і бяссілля, а такі, які б узнімаў настрой, бадзёрыў. Ты ж акцёр, бяры справу ў свае рукі.

Пасля заканчэння вучобы ў Гайнаўцы Мішэль атрымаў працу на Палессі. Там і праявіў свой прыродны талент, іграў у тэатры. Дык у сябравых вачах зацяпліліся далёкія іскры.

— Думка добрая, — кажа. — Але адкуль узяць п’есу?

— Напішы.

— Які ты вынаходлівы! — іранічная ўсмешка. — А ці ты ведаеш, што гэта такое — напісаць п’есу?

— Дасі рады. Толькі пішы вясёлае. Байда знудзіўся.

— Вось-вось... Вясёлае!..

— Выручу! — ускочыў я ў азарэнне: у мяне ж дома ляжыць стары гадавік Dookola 'swiata, а ў ім „Сватанне”, камедыя Міхаіла Зошчанкі, бы напісана для нас.

— Дастану п’есу!

Напісаў брату — і на другі тыдзень уручыў Мішэлю пажоўклы гадавік. Мішэль не меў выбару, узяўся за спектакль. Скалаціў трупу, распісаў ролі, пачаліся рэпетыцыі. А героі капрызныя. Першая замінка — і задні ход:

— Выбачай, Мішэль, але без мяне...

Мішэль лютуе:

— Ёлупень! Працуй над ім, рабі яму ласку, а ён „без мяне”... „выбачай!”

І бярэ на варштат новага камедыянта. А мяне абмінае. І мне ад гэтага прыкра. Няўжо я такі нікудышні? Да таго, відаць, і ёлуп з ёлупаў. Ды прыходзіць одум: а каго мог бы я сыграць? П’еса невялікая, дзве жаночыя ролі і тры мужчынскія: бацька, сват і нарачоны. У бацьку ўвасобіўся сам рэжысёр і дырэктар тэатра, з роляй свата добра спраўляецца Янэк Шуміцкі. Клопат з нарачоным. Куды мне да гэтай ролі. Мішэль мае рацыю, буду выкідайлам. А мастацкую мрою выб’ю з галавы мячом.

Лагер наш дагэтуль слыў танцамі. Гулялі за нашай сцяной, у гродзенскай штубе. У кожную нядзелю, як толькі нашы страўнікі, напоўненыя спрыяльнай бручкай, ператвораць арганічнае змесціва ў актыўную энергію, з’язджаюць гарадскія дзяўчаты, прыходзіць Андрэ, прыязны француз, спускае з пляча акардэон, кладзе пальцы на белыя клавішы, расцягвае залатыя планкі і ўводзіць нас у кругаварот танца. І пад Rosamunde віруе барак да знямогі.

Але прыйшла вясна. Разам з Байдавымі спектаклямі абрыдла і Rosamunde. А за брамай футбольнае поле, пустыя вароты, без „часавых”. Ствараем каманду! Апытаў штубу. Вясковыя хлопцы толькі хмыкаюць: