— Унучак, трэба заўсёды быць чалавекам.

Па праўдзе кажучы, унук не надта добра ўсведамляў тое, пра што гаварыў дзед. «Быць чалавекам? Дык хіба ён не чалавек? Як жа яшчэ ім быць?»

— Дзедо, раскажыце пра што-небудзь!

Унук ведаў дзедавы аповеды — былі тут розныя, нават незвычайныя гісторыі. І не толькі з уласнага жыцця. Пры выпадку Кірыла любіў расказаць, як яго дзед Мікодым паналіваў французам у стрэльбы вады. Гэта было тады, калі армія Напалеона ўроссып адступала з-пад Масквы і ўжо пад Берасцем апынулася. Берасцейшчына тады ўваходзіла ў створанае Напалеонам у 1812 годзе новае Вялікае княства Літоўскае, пра што Мікодым не паспеў яшчэ даведацца. Бо, калі б ведаў, то таго, магчыма б, і не зрабіў. Некалькі салдат забрылі да Мікодыма ў хату. Стрэльбы тым часам у сенях паставілі. А быў мароз. Мікодым ім і наліў вады. Дык за ноч дулы тыя так параспірала, што яны і паадвальваліся. Калі пад раніцу французы спахапіліся, Мікодым ужо даўно збег у Бярэзіну і вярнуўся, калі тыя, злыя, без стрэльбаў, пашкандыбалі далей.

Кірыла хмыкнуў у вусы:

— Расказаць? А што расказаць? Цяпер жыццё незразумелае нейкае. Вось даўней! Даўней, браце, таго, прыгоннае права было. Гадоў якіх-небудзь сорак, як скасавалі. Пан і станавы прыстаў загадалі нам сабрацца там, дзе цяпер Пан Ян стаіць, на перакрыжаванні дарог. Зачыталі царскі маніфест. Лягчэй стала, а да гэтага… Бацька расказваў. Працуюць прускаўцы ля ракі. Поўдзень. Гарачыня. Піць хочацца. А паспрабуй зачарпні з ракі! Тут жа цябе цівун плёткай агрэе. Каля цяперашняга Пана Яна стаяў слуп, укопаны ў зямлю. Прывяжуць чалавека грудзьмі да слупа, а ззаду кат стаіць з бізуном. Народу кругом назганяюць — каб усе бачылі, як вінаватага караюць. Дык гэтага яшчэ мала! Прывяжуць, бывала, чалавека да дрэва, каля якога мурашнік. О-ёй-ёй!.. — Кірыла ўздыхнуў.— А каго пан не ўпадабае — на дваццаць пяць год у салдаты адправіць. Дзед Мікодым аж тры разы з вёскі сыходзіў. І кожны раз вяртаўся — дзе дзенешся?

Унук уважліва слухаў. З поля павяваў ветрык. Кірыла зрэдку торгаў лейцамі, і Орлік бег дробным трухам, потым перайшоў на крок.

— Дзедо!

— Што, унучак?

— А прыгожая наша зямля!

Кірыла пасміхнуўся:

— Дзіва што!

Пад калёсамі рыпеў пясок, Лявонка саскочыў з воза.

— Ты што?

— Я прайдуся.

«Не церпіцца. Каб хутчэй — хоча». — Сядай! Нашто таптаць боты!

Не заўважылі, як пад'ехалі да Бабіцкай гары. Непадалёку, за кіламетр-паўтара, вёска Бабічы, таму і гара гэтак называлася.

Бабіцкая гара — страшнаватае месца. Тут і ліхога чалавека можна чакаць. Стромкія схілы гары параслі ядлоўцам і ельнікам, пракідаюцца бярозы, верх — лысы. Налева ад Бабіцкай гары пачынаецца лес — Бярэзіна. Таго і глядзі — нехта, прытаіўшыся ў глухамані, убачыць адзінокую падводу і раптам выйдзе, перастрэне: «Куды едзеш? Што вязеш? Давай грошы!»

— Дзедо! А што там?! — Лявонка паказаў у глыб беразняку.

Кірыла прыгледзеўся — у зарасніках папараці і сапраўды нешта быццам ляжала, згарнуўшыся.

— Гэта гнілы пень. Ніколі нікога не бойся!

Пазамінулым летам, калі Лявонка пасвіў авечак, з ім быў выпадак. Пасвячы авечак — не пасядзіш. Яны таго і глядзяць, каб у шкоду дзе ўлезці. Калі такое здаралася, пастух кідаў шапкай у пярэдніх авечак, і тыя ўсе разам павярталі назад. Лявонка, як і ўсе прускаўцы, шчыра верыў, што ў жывёл, як і ў людзей, таксама ёсць свядомасць, думкі і адчуванні. Толькі свае, маўклівыя, але чалавек можа іх зразумець, калі прыгледзіцца да іх рухаў і ўслухаецца ў гукі, якія ад іх зыходзяць. Гурт, скубучы траву, падышоў пад самую Бярэзіну. Нішто, здаецца, не прадвяшчала нечаканасці, і Лявонка хацеў паўтарыць свой звыклы прыём, каб завярнуць авечак у адваротны бок, як раптам убачыў, што з Бярэзіны бяжыць воўк і якраз у напрамку яго гурту, асцярожна агінаючы яго збоку. Малога пастушка ён не браў нават пад увагу. Драпежнік, аказваецца, падбіраўся да ягнятка, якое хадзіла за гуртам, абнюхваючы маленькай сваёй пыскай травіцу, што густа паднімалася з пожні. Не так далёка араў Фёдар Тупчык. Унурыўшыся ў свой занятак, ён па баках не надта і азіраўся. Часам здавалася, што ён увогуле не рухаецца, а застыў з канём і сахою сярод поля.

— Дзядзьку! Дзядзьку! — закрычаў, залямантаваў Лявонка, шукаючы дапамогі ў аратага.

Фёдар пачуў і — трэба аддаць яму належнае, мужчына здаровы і моцны, не збаяўся — з крыкам пабег напярэймы ваўку. З другога боку нехта таксама закрычаў. Здаецца, стары Гальяш, які на той час нешта рабіў у полі. Лявонка пасля першага страху неяк адразу пасмялеў і, калі воўк быў ужо зусім побач, кінуўся на яго з пугай і сцебануў так, што той ад нечаканасці ажно войкнуў і спуджана паглядзеў на пастушка.

— Э-гэ-гэ-гэй! — неслася па полі.

Воўк клацнуў ікламі, павярнуўся і, не спяшаючыся, падаўся назад.

Фёдар падышоў да Лявонкі, які калаціўся ад нервовага спалоху, паляпаў па плячы:

— Не бойся. Летам воўк сыты, не зачэпіць.

— Ён ягнятка хацеў забраць! — заплакаў Лявонка.

Потым, калі Фёдар вярнуўся да сваёй сахі, Лявонку яшчэ больш шкада стала тое ягнятка, і ён знайшоў яго між авечак.

— Шутачка ты мая, — пачасаў яму спінку, як рабіў гэта дзед Кірыла, — не пудзься, я цябе ў крыўду не дам…

Між тым падвода з седакамі дабралася да самага верху гары, адкуль на адлегласці чатырох-пяці вёрст перад імі адкрылася дзіўнае відовішча — Камянецкі стоўп.

— Што гэта?

— Камянецкі стоўп, унучак. Мястэчка ўжо недалёка.

— А калі яго паставілі?

— О-о, гэта даўно было, не пры нашай памяці. Князь нейкі… У вучылішчы з навук дазнаешся!

— А нашто ён?

— Край наш бароніць!

Мясцовыя жыхары добра-такі прывыклі да гэтай сваёй славутасці і, як часта ў такіх выпадках здараецца, прызвычаіўшыся, забылі пра яе і пра яе гісторыю. Стоўп узвышаўся над усім наваколлем, велічна пазіраючы на чалавечае жыццё-быццё, якое няспешна рухалася ў зачараваным коле часу. Лявонка бачыў стоўп упершыню, і першае ўражанне было чамусьці вельмі хвалюючым. Чымсьці спрадвечным павявала гэтае відовішча. Здалёк, з-за Камянца, неяк раптоўна выкаціўся асляпляльна яркі шар сонца. Дуга, і конская грыва, і лейцы, і нават дзедава барада — усё заззяла дзівосным прамяністым золатам і як бы адарвалася ад зямлі і завісла над стромай гары. Тварыўся нейкі цуд. На момант здалося, што яны з дзедам і з возам узляцелі некуды вельмі высока, пад самае неба, адкуль добра відаць усё наваколле. І невядома, як бы доўга гэта цягнулася, каб не Кірыла, які, відаць, нічога не заўважыўшы, прыземліў яго летуценні.