На шчасце, гэты перыяд ненадоўга затармазіў развіццё нашай ваеннай прозы. XX з’езд КПСС адкрыў шырокія магчымасці для літаратуры пра вайну, і ўжо ў 1957 годзе з’явіўся новы шэдэўр ваеннай прозы — невялікая аповесць да таго часу мала каму вядомага аўтара-франтавіка Ю. Бондарава «Батальёны просяць агню», праз год — аповесць Р. Бакланава «На поўдзень ад галоўнага ўдару», а трохі пазней — яго ж славутая «Пядзя зямлі», якія адразу выклікалі гарачае захапленне адных і не менш гарачае асуджэнне другіх. Узніклі недарэчныя спрэчкі аб «акопнай праўдзе» і «маштабнасці ахопу», нібыта адно выключала другое. Справа, аднак, заключалася не ў маштабах ахопу ваенных падзей і не ў аўтарскай прыхільнасці да «выбарачнасці», а ў той маштабнасці праўды, якая з’явілася ў кнігах гэтых таленавітых аўтараў. Некаторая частка крытыкаў, выхаваная на нарматыўнай этыцы папярэдніх гадоў, проста аказалася не ў стане зразумець праўду ў такім аб’ёме, а ўсё незразумелае, як вядома, не можа быць таксама і прынята. Гэтыя крытыкі, якія ледзьве прымірыліся з нядаўняй пагібеллю жменькі разведчыкаў у Э. Казакевіча, раптам апынуліся сведкамі пагібелі двух батальёнаў — пагібелі, мэтазгоднасць якой была вельмі спрэчнай, у многім праблематычнай. На самой справе, мы перамаглі, быў разгромлены нямецкі фашызм, а не Савецкая Армія, і гэтыя абставіны нібыта рабілі абавязковым прынцып суаднесенасці вялікай гістарычнай праўды і малога факта вайны, яе канкрэтнага лакальнага эпізоду. Сапраўды, мы перамаглі, магутная ваенная машына Германіі была разбіта разам з дзяржаўнай ідэалогіяй фашызму, але ці маем мы права забываць, чаго каштавала нам гэтая наша перамога? Ці не мы страцілі на гэтай вайне больш, чым страціла на ёй усё астатняе чалавецтва разам узятае? А мы ж, верачы ў прынцыпы гуманізму і часта зусім справядліва паўтараючы, што кожны чалавек — гэта цэлы свет, мы павінны дзівіцца неймавернай агромністасці страчаных за чатыры гады чалавечых жыццяў.

Лепшыя кнігі пра вайну, створаныя ў канцы пяцідзесятых, а таксама ў шасцідзесятыя гады, ні ў якой меры не кінулі цень на нашу святую барацьбу і нашу вялікую перамогу, яны толькі ярка асвятлілі яе сонечным святлом вялікай мастацкай праўды, паказаўшы на сваіх старонках складаны мастацкі вобраз вайны, не паступіўшыся прытым ні прынцыпамі гуманізму, ні праўдай, цалкам грунтуючыся на выдатных традыцыях рускай і нацыянальнай класічнай літаратуры.

Гэта, аднак, не азначае, што ўся праўда пра апошнюю вайну нашага народа ўжо высветлена да канца, што гэта — канчаткова адпрацаваная тэма. Лічыць так, значыць, не разумець усёй несуразмернасці канкрэтнага часу вайны з яе сапраўдным гістарычным значэннем у лёсе чалавецтва. Так, вайна цягнулася няпоўныя чатыры гады, але хіба гэтыя гады можна супаставіць з якімі-небудзь гадамі ці нават дзесяцігоддзямі да ці пасля яе? Чатыры гады каласальных намаганняў народа стварылі духоўны канцэнтрат небывалага кошту, маральны сплаў нацыі, у якім знайшлі сваё найбольш поўнае ўвасабленне не толькі наша мінулае, але ў пэўным сэнсе і наша магчымая будучыня. Не парушаючы праўды гісторыі і духу таго грознага часу, лепшыя нашы мастакі працягваюць упарта распрацоўваць гэты драматычны пласт нашай гісторыі, адкрываючы на канкрэтным сацыяльным і нацыянальным матэрыяле ўсё новыя грані гэтай выдатнай тэмы. Толькі за апошнія гады савецкая літаратура ўзбагацілася выдатнымі творамі нацыянальных аўтараў: эстонца Куусберга, латыша Бірзе, літоўца Авіжуса, украінца Казачэнкі, казаха Нурпеісава і многіх іншых. Завершана і ўдастоена Ленінскай прэміі трылогія К. Сіманава, а яшчэ раней — памятная ўсім нам «Брэсцкая крэпасць» С. С. Смірнова, якая, апроч усяго, адыграла бліскучую ролю ў маральнай атмасферы краіны.

Тэма мінулай вайны заўжды была і застанецца адной з галоўных тэм беларускай літаратуры і асабліва яе прозы. Творчае выкарыстанне выдатных традыцый рускай літаратуры, а таксама пэўныя ваенна-гістарычныя ўмовы вайны далі магчымасць беларускім аўтарам ужо ў першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі стварыць такія складаныя і шматпланавыя творы пра вайну, як «Векапомныя дні» аднаго з нашых самых любімых і паважаных майстроў прозы, народнага пісьменніка рэспублікі Міхася Лынькова, або «Мінскі напрамак» тады яшчэ маладога Івана Мележа, або «Глыбокая плынь» толькі яшчэ пачынаючага, а цяпер шырока вядомага Івана Шамякіна. У наступныя гады ваенная тэма знайшла сваё далейшае паглыбленае развіццё на старонках аповесцей і раманаў Алеся Адамовіча, Янкі Брыля, Уладзіміра Карпава, Аляксея Кулакоўскага, Аляксея Карпюка, дакументальнай прозы Івана Новікава. Нягледзячы на тое, што многае з ваеннай тэмы было грунтоўна адпрацавана пералічанымі вышэй і многімі іншымі, не названымі тут аўтарамі, тым не менш яна дасюль не сыходзіць са старонак перыёдыкі і працягвае радаваць новымі адкрыццямі болей маладых: Івана Чыгрынава, Івана Пташнікава, Барыса Сачанкі, а таксама рускіх празаікаў рэспублікі — Мікалая Аляксеева, Мікалая Кругавых, Валянціна Тараса. Зразумела, гэта — розныя па свайму таленту аўтары, якія напісалі розныя па літаратурных вартасцях кнігі аб розных чалавечых лёсах, але ўсім ім уласціва галоўная якасць — вернасць праўдзе вялікай вайны, якая з’явілася крывавым выпрабаваннем у жыцці народа і ўсяго чалавецтва.

Вайна шматаблічная, подзвіг чалавека на ёй мнагастайны, гэта вядома кожнаму. Было б дзіўна таму зводзіць літаратуру пра яе да нейкай няхай сабе і някепскай аднастайнасці, заўжды згубнай для ўсякага мастацтва. Як немагчыма ўніфікаваць вопыт усіх удзельнікаў гэтай чатырохгадовай драмы, гэтак жа немагчыма дабіцца, каб усе аўтары пісалі аб адным і тым жа і аднолькава па мове і стылю. Разнастайнасць вопыту натуральна вызначае разнастайнасць тэм і зместу, неаднолькавасць таленту — ступень глыбіні адлюстравання характараў і падзей. Усведамленне гэтай элементарнай ісціны здымае ўсю вастрыню колішніх спрэчак аб «акопнай праўдзе» і «маштабнасці ахопу». Юрый Бондараў, адзін з самых таленавітых аўтараў ваеннай тэмы, які ў свой час выцерпеў нямала папрокаў у «вузкасці погляду», абмежаванага сектарам абстрэлу супрацьтанкавай гарматы, стварыў пасля свой славуты «Гарачы снег», даказаўшы тым самым беспадстаўнасць нашумелага супрацьпастаўлення аднаго другому. Рыгор Бакланаў пасля звужанай паводле ахопу «Пядзі зямлі» напісаў «Ліпень 41 года», падзеі якога разгортваюцца ў шырокай паласе абароны стралковага корпуса. Трылогія К. Сіманава — шырокае эпічнае палатно пра вайну, стварэнне якога было пад сілу толькі гэтаму майстру з яго іншым, чым у папярэдніх аўтараў, франтавым вопытам. Але вось той жа Сіманаў нядаўна апублікаваў «Ваенны дзённік пісьменніка» — вельмі прыватны і вузкі па падзеях, якія адлюстроўваюцца, аднак жа, не меней цікава і значна, чым у яго эпапеі.

Усё лепшае, што створана літаратурай — толькі частка аграмаднага цэлага, імя якому — вайна. На маю думку, цяпер ужо стала бясспрэчнай тая простая ісціна, што стварыць сучасную «Вайну і мір» не дадзена нікому нават з самых таленавітых майстроў мастацкага слова, што тэма нашай Вялікай вайны настолькі складаная і грандыёзная, што агульная яе карціна можа быць створана толькі калектыўнымі намаганнямі ўсёй нашай шматнацыянальнай літаратуры.

I гэтая карціна ствараецца хоць, можа быць, і не так гладка, як нам хацелася б. Больш ці менш паспяховыя намаганні ветэранаў, пісьменнікаў з вопытам суправаджаюцца спробамі маладых, тых, што перайшлі вайну ў раннім дзяцінстве — у іх таксама ёсць свая, няхай не такая, як у франтавікоў або партызан, але памятная і значная для іх вайна, аб якой яны маюць сваё мастакоўскае права расказаць чалавецтву.

Мне думаецца, што тэма мінулай вайны невычэрпная. У будучым, відаць, таксама як і ў мінулым, на шляхах ваеннай літаратуры будуць свае ўздымы і свае несумненныя спады, цікавасць да яе не можа быць раўнамернай па часе. Несумненна, многае з адпрацаванага або неактуальнага ў новых гістарычных умовах назаўжды застанецца ў мінулым. Але з’явіцца і нешта новае. Калі адважыцца на некаторае прагназаванне, дык здаецца, што самым плённым напрамкам будзе новае паглыбленне пісьменніцкай увагі да псіхалогіі, лёсу чалавека і асобы ва ўмовах каласальнага канфлікту магутных і ўзаемавыключных сістэм і светапоглядаў, а таксама спрадвечная праблема выбару. Гэтыя сітуацыі, заўжды надзвычай важныя для разумення прыроды чалавека, аднолькава важныя і для прынцыпаў гуманізму, безумоўная каштоўнасць якога для мінулага яшчэ доўга будзе заставацца нязменнай для будучыні. Можа быць, мастацтва будучага адкрые ў нашай вайне нейкія новыя магчымасці і новыя сродкі іх адлюстравання. Але пры ўсім тым трэба вельмі добра памятаць, чым была вайна для тых, хто на ёй ваяваў, бо, як вельмі дакладна сказаў у адным са сваіх выступленняў Канстанцін Сіманаў: «Якімі б ні былі высокімі нашы намеры, вайна усё роўна заставалася для нас чалавечай трагедыяй ад свайго першага і да свайго апошняга дня, і ў дні паражэнняў, і ў дні перамог. I калі забыць аб гэтым, дык праўды пра вайну не напішаш».

А для нас жа быць не можа болей важнага клопату і больш значнай задачы, чым адлюстраванне гэтай праўды.

Праўды вайны, у якой гэтак пераканаўча ўвасобілася праўда нашага часу.

Ён пачаўся для нас у шчаслівай атмасферы сталінградскай перамогі. Здавалася, самае цяжкае ўжо ззаду, і, хоць яшчэ не прайшло і паловы гэтай вялікай вайны, савецкія людзі з надзеяй і спадзяваннем уступілі ў год сорак трэці. Пасля ўсяго перажытага ў цяжкую папярэднюю восень стала яшчэ больш адчувальнаю наша сіла і наша здольнасць канчаткова разграміць ворага. Цяпер размова ішла толькі аб тэрмінах. Але, верылі многія, сорак трэці прынясе, нарэшце, адкрыццё другога фронту, і аб’яднанымі намаганнямі антыгітлераўскай кааліцыі фашысцкая Германія будзе хутка разгромлена.

Аднак, як паказалі падзеі, адкрыццё другога фронту паранейшаму адкладвалася, і, як раней, нам трэба было спадзявацца на свае ўласныя сілы.

Тым не менш ваенны поспех рашуча схіліўся ў наш бок. 10 студзеня войскі Данскога фронту ўзяліся дабіваць рэшткі акружанай арміі Паўлюса, ваўсю развівалася наступленне на Паўночным Каўказе і ў раёне Варонежа. У сярэдзіне студзеня была прарвана шматмесячная блакада горада Ленінграда.

Цяпер Чырвоная Армія ішла ў бой ужо з традыцыйнымі воінскімі пагонамі — сведчаннем высокай ацэнкі Радзімай гераізму, воінскага майстэрства і воінскага гонару яе байцоў і камандзіраў.