Напрыканцы ўсяго надта карцела абвiнавацiць iншых, тых, каго цяпер тут не было. Але камандзiр адчуваў, што ня трэба вiнавацiць - нi зачыншчыкаў, нi кiраўнiкоў. Рабiлi ўсе, як умелi, хоць умельства таго й бракавала. I ў кiраўнiкоў зьезду, i ў камiсара Жаўрыда. Але ўсе - ад шчырага сэрца, дзеля карысьцi народа. А што да камандзiраў палкоў, дык тыя (можа, за выключэньнем аднаго здраднiка) i зусiм паводзiлi сябе па-геройску, шчыравалi, не шкадуючы ўласных жыцьцяў. Ды марна, нiчога не пайшло на карысьць. Усё на згубу. Як заўжды, маса засталася ўбаку, не падтрымала iх Беларусь. А супраць, не памарудзiўшы, выступiла сiла, якую яны, здаецца, не ўлiчылi. А галоўнае, змарнавалi самы дарагi час - на размовы-перамовы, узгадненьнi, паразуменьнi. На дэмакратыю. А тыя не перамаўлялi, тыя знай бiлi. Цяпер вось расплачвацца. Як заўжды на вайне, галоўная плата - кроў, i плоцiць той, хто найменш вiнаваты. Як яны тут - былы камандзiр роты ды гэтыя дзядзькi-шарагоўцы. А яшчэ хлопчык... Камандзiр колькi нi думаў, нiяк ня мог пагадзiцца з пагiбельлю Валодзькi. I ня ведаў, што можна прыдумаць, як схiтрыць, каб неяк зьберагчы ягонае жыцьцё. Аднаго з усiх. Якiя цьвёрда рашылi, калi тое - дык усiм разам. Без выключэньня. Бо выключэньне знайшлося б не для аднаго. А iм трэба было не пакiнуць сьлядоў. Яно, мусiць, i правiльна, i маральна. Ды во гэты падлетак, ён блытаў усе iх лягiчныя меркаваньнi i пратэставаў супраць пагiбелi. Цi, можа, гэта ў iм самiм бунтавала яго даўняе вучыцельскае мiнулае, - хто знае.

Аднекуль здаля, з хвойнiку, пачулася трывожнае сарочае сакатаньне, пасьля яно стала блiжэй, да яго далучылася новае - збоку. Камандзiр незадаволена ўгледзеўся ў высокае гольле хвояў, i Валодзька тады згледзеў сарок. Дзьве iх зьляцелiся разам i, пераскокваючы ў голым суччы бярэзiн, сакаталi i сакаталi, трывожачы людзей. Валодзька падхапiў з долу ламачыну, падбег да iх блiжэй i шпурлянуў яе ўгору. Але сарокi толькi пераляцелi на iншыя дрэвы. Хлопец вярнуўся да ямы.

– Ня бегай, Валодзька, - цiха сказаў да яго камандзiр.

– Раскрычалiся на ўвесь лес.

– Хай крычаць...

Можа, i праўда, хай крычаць, цяпер ужо ўсё адно, абы толькi не паказалiся тыя. Валодзька ўгледзеўся ў лесавыя нетры - быццам нiкога нiдзе не было, значыць, гэта сарокi - на iх.

Тым часам Казак накапаў ужо ладныя кучы жвiру з абодвух бакоў i сам паглыбiўся ў ямiну амаль да каленяў. Здаецца, ён няблага ўгрэўся, аж спатнеў пад нiзка насунутай на лоб аблавушкай. I як чарговы раз выпрастаўся, каб шапку сьпiхнуць на патылiцу, у яму скочыў Валодзька.

– Дай я...

Безь вялiкай ахвоты Казак аддаў хлопцу кароткi тронак рыдлёўкi, якую Валодзька з iмпэтам увагнаў у жвiр.

Як Казак толькi пачынаў капаць, Валодзька быў побач, i яго бiла дрыжака, нейкая нутраная лiхаманка, хоць ён i не адчуваў сьцюжы. Увогуле ў той дзень не было халодна. Мусiць, каб як саўладаць з сабой, ён прагнуў хоць якога дзеяньня, iмкнуўся чымсьцi заняць сябе. Тыя днi, як i ўсе, ён быў галодны, ушчэнт змораны, мiнулае ночы заснуў усяго на гадзiну - сядзеў у дазоры. Але цяпер немаведама адкуль у яго ўзялiся сiлы, ён капаў, бы машына - хутка й напорыста, кiдаў i кiдаў у бакi зямлю, не паднiмаючы галавы i стараючыся нi пра што ня думаць.

Думкi, аднак, самi лезьлi ў галаву, i самыя неадчэпныя зь iх былi пра сябе. Не хацелася памiраць Валодзьку Сулашчыку, хацелася жыць. Ды, мусiць, не выпадала. Як не выпадала жыць ягонаму бацьку, шмат каму з шарагоўцаў ды камандзiраў iхнай Слуцкай брыгады. Некаторыя, можа, i ўберагуцца, думаў Валодзька, асаблiва па той бок польскай мяжы, але ня ўсе. Валодзька ўжо чуў, што камандзiраў ды кiраўнiкоў паўстаньня палякi выдалi бальшавiкам, некаторых парасстралялi ў Слуцку, iншых сем'ямi вывезьлi немаведама куды на ўсход. Пэўна, вывезьлi й ягоную старэйшую сястру Сашу зь дзяўчынкай - ведама, за такога бацьку, брата ды падпаручнiка-мужа, што адышоў за Лань, па галоўцы бальшавiкi не пагладзяць. Было дужа трывожна i клопатна i за сябе, i за iншых - родных i блiзкiх, якiм ён нiчым памагчы ня мог. Хiба апроч свае сьмерцi.

У гэтай невялiчкай прымоўклай групе вайскоўцаў нутраная лiхаманка бiла не аднаго Валодзьку Сулашчыка, бадай, усе яны ледзьве стрымлiвалi нэрвовую дрыжаку. Але, можа, самы нецярплiвы зь iх быў Аўстрыяка. Здаля абышоўшы яму, ён толькi аднойчы зiркнуў на Валодзьку i падумаў, што капаюць яны надта марудна. Так можна i не пасьпець, i дачакацца горшага. Але ў яго ўжо не ставала сiлы трываць. Ён угаворваў сябе: хутка ўжо скончыцца, усё супакоiцца назаўсёды. Але спакою ад таго не прыбаўлялася, рабiлася ўсё нясьцерпней. Хоць у думках ён i казаў сабе: ну, чаго шкадаваць? Жыцьця? Дык якое гэта жыцьцё? Гэта пекла, боскае пакараньне, а не жыцьцё. Дома, у недалёкай адсюль вёсцы наўрад цi чакае яго нялюбая, чужая жонка з чатырма чужымi дзяцьмi, маючы зямлю, яна прыдбае i новага мужа. Родны брат застанецца адзiным гаспадаром на бедным надзеле, i нiхто яму болей ня будзе пагражаць дзяльбой. Хiба паплача крыху i супакоiцца ў звыклых клопатах пра дзяцей ды гаспадарку ягоная сястрыца. Усе як-небудзь пражывуць i безь яго, - як жылi безь яго дагэтуль. Калi ён не пашкодзiць. А можа, i надта пашкодзiць, калi бальшавiкi дазнаюцца, як ён лiха бiў iх пад Мазыром. Удалыя справы былi там у войску Булак-Балаховiча, хвацкi камандзiр, ня тое, што гэтыя... Гэтыя болей наконт палiтыкi, усё пра Беларусь... Тое няможна, гэта не дазваляецца. А генэрал даваў волю i паваяваць, i пагуляць. Калi як выпадала. Праўда, Аўстрыяку выпала ня шмат - хiба ён да таго iмкнуўся? Ён iмкнуўся да мiру, хацеў зямлi, ды не збылося. Як прыйшоў з вайны на свой бядняцкi надзел, усё ў яго пайшло прахам. На тым бацькоўскiм надзеле ня дужа дбайна гаспадарыў старэйшы брат Казiмiр з трыма сынамi, якiя й далi яму гэтае прозьвiшча - Аўстрыяка. Сьпярша браты хацелi падзялiць гаспадарку i зямлю, але што б у iх атрымалася з тых чатырох дзесяцiн бацькоўскай зямлi? Мусiць, нiчога здатнага, i Аўстрыяка адступiўся. Дужа яму не хацелася, але мусiў прыстаць прымаком да аўдавелай Аўдохi, што жыла пры бальшаку на водшыбе ад вёскi. Зямлi яна мела трохi болей, чым ягоны брат, мужык не прыйшоў з вайны - памёр недзе ў Сiбiры ад тыфусу. У хаце па земляной падлозе ў яе бегала чацьвёра малых дзяцей, а галоўнае - дужа непрывабная была тая Аўдоха, не ляжала да яе салдацкае сэрца Аўстрыякi. Ды мусiў. Ажанiўся i стаў прывыкаць да iншага, не халасьцяцкага жыцьця. Пасеяў азiмiну, упершыню адчуўшы сябе гаспадаром, прывёў да ладу гумно i назапасiў дрэва на дошкi для падлогi. Увосень малацiлi, для ўпраўкi наняўшы памагатага зь вёскi. Ураджай выдаўся неблагi, зернем засыпалi ўсе карабы ў Аўдоцiнай варыўнi. I тады неяк раньнiм восеньскiм адвячоркам у хату завiталi трое. Ён не зьдзiвiўся: сядзiба была пры дарозе, на падворак часьцяком забягалi людзi - то напiцца вады, то пагрэцца, перакурыць. Але гэтыя завiталi не перакурыць, нядоўга патупаўшы па хаце, уручылi яму абавязацельства на продразьвёрстку, сказалi, каб празь пяць дзён здаў дваццаць пудоў збожжа на патрэбу Чырвонай Армii. Ён злосна пасварыўся зь iмi, сказаў: скульля вам, во ў мяне дзецi, iх кармiць трэба, а Чырвоная Армiя хай пасее i сажне, а не рабуе сялян. Тады, можа, праз тыдзень, якраз у нядзелю, як яны з Аўдоцьцяй сабралiся на кiрмаш купляць парасят, з бальшака на сядзiбу насыпаўся атрад чырвонаармейцаў. За дзесяць хвiлiн яны выграблi з варыўнi ўсю збажыну, чамусьцi далi яму расьпiсацца i паехалi ў горад. А ён, не распрэгшы каня, сеў на прызбу ды й прасядзеў да паўдня. Было чаго столькi пакутаваць на вайне ды ў палоне, iсьцi ў гэтыя прымакi, iрваць кiшкi на запушчанай гаспадарцы, каб апынуцца на зiму жабраком. I што гэта за ўлада настала, як зь ёю жыць? Ён так iмкнуўся дадому, на сваю Беларусь, а тут аказалася горш, чым на вайне, у палоне, там хоць быў вораг, там прымушалi рабiць, нават каралi сьмерцю. Але там кармiлi. А чым тут ён накормiць гэтых дзяцей?

Як зрабiлi мiтынг у Семежаве, ён прыбег дадому, дастаў з падстрэшша ў гумне польскi карабiн i запiсаўся ў паўстанцкi полк. Што-што, а ваяваць ён яшчэ не адвучыўся i думаў, што толькi так цяпер i можна чагось дамагчыся.

У панылым задуменьнi Аўстрыяка далекавата адышоўся ад астатнiх, пасьля таропка вярнуўся, але яма ўсё была не гатовая. Угнуўшы шырокую сьпiну, там размашыста шпурляў рыдлёўкай Мяцельскi; стоячы збоч, цярплiва чакаў камандзiр.

– Ну, цi хутка вы?
– са скрухай вырвалася ў Аўстрыякi.

– Пасьпееш, - нядобразычлiва буркнуў зь ямы Мяцельскi.

Аўстрыяка паныла адышоўся - пасьпееш! Iм трэба як найглыбей. Быццам тое было важна для яго - як глыбока ён будзе ляжаць у зямлi цi нават застанецца дзе незакапаны ў кустах. Мёртваму, мусiць, адзiн чорт. Але гэты доўгi клопат з магiлай выцягваў у Аўстрыякi ўсе жылы, ён ужо ледзьве трываў. Добра яшчэ, калi не наладзяць багамольле, - думаў ён.
– Дзед цi Кажухар часам ня прэч былi памалiцца. А камандзiр можа яшчэ й завесьцi прамову-казань пра бацькаўшчыну, што таксама ня мёд. Не любiў Аўстрыяка марудзiць нi ў якой справе, ня той меў характар. А зрэшты, якога д'ябла яму зараз марудзiць? Каго цяпер яму трэба слухаць? Ужо цяпер ён сам сабе гаспадар, тым больш, што ў карабiне ў яго засталiся тры патроны. Яму ж хопiць i аднаго.