На выстаўцы 1900 года я ўпершыню ўбачыў карцiну Бельтара. Мяне вельмi здзiвiла, што ён стаў мастаком, а яшчэ больш тое, што ў яго быў талент. Нас заўседы глыбока хвалюе, калi мы адкрываем нешта выдатнае ў чалавеку, з якiм сябравалi з дзяцiнства. Тое, што ў генiя былi таварышы, уявiць лёгка, але цяжэй паверыць, што сярод тваiх таварышаў быў генiй. Я яму напiсаў. Ён запрасiў мяне да сябе. Яго майстэрня мне спадабалася, я пабываў там некалькi разоў i, пасля доўгага абмену пiсьмамi i тэлеграмамi, арганiзаваў абед "пяцi". За абедам кожны расказаў, чым ён займаўся, скончыўшы лiцэй.

Шэраг даволi цiкавых абставiн прымусiў трох з нашай кампанii адмовiцца ад кар'еры, выбранай для нас бацькамi. Каханкай Бельтара стала адна натуршчыца, з якой ён зрабiў для ўласнай забавы некалькi ўдалых эскiзаў. Гэта жанчына зблiзiла яго з мастакамi. Ён працаваў, меў поспех i, праз некалькi месяцаў, зусiм адвярнуўся ад медыцыны.

Потым, апынуўшыся на поўднi, на сваёй радзiме, ён намаляваў безлiч партрэтаў марсельскiх купцоў i, асаблiва, iхнiх жонак, зарабiўшы на гэтым тысяч дваццаць франкаў, што дало яму магчымасць, вярнуўшыся ў Парыж, працаваць для сябе. Ён мне паказаў карцiны, у якiх "сцвярджаўся характар", як гаварылi тагачасныя крытыкi.

Фабера, якi на вечары ў дзядзькi пазнаёмiў гасцей з урыўкам са свайго сцэнiчнага твора ў выкананнi аматараў, расхвалiў адзiн стары пiсьменнiк, друг iхняй сям'i. Гэты добразычлiвы чалавек, узяўшы над iм шэфства, парэкамендаваў Адэону паставiць яго першую п'есу "Стэп". Ламбер-Леклерк быў сакратаром у сенатара ад дэпартамента Ардэш, якi абяцаў зрабiць яго супрэфектам. Я напiсаў некалькi навел i прачытаў iх у прысутнасцi "пяцi".

Шалон слухаў нас уважна. Ён выказаў шэраг тонкiх i справядлiвых думак аб маiх першых спробах, адзначыў, што сюжэт аднае з iх запазычаны з навелы Мерымэ i што мой стыль занадта наблiжаецца да Варэса, якiм я тады захапляўся. Ён бачыў пастаноўку п'есы Фабера i з выключным веданнем тэатральнай спецыфiкi назваў яму сцэну, якую варта было перарабiць. Разам з Бельтара ён прайшоўся па яго майстэрнi i з кампетэнтнасцю мастацтвазнаўцы разважаў аб iмпрэсiянiзме. Потым падтрымаў Ламбер-Леклерка, прааналiзаваўшы палiтычнае становiшча ў дэпартаменце Ардэш з дзiвоснай дакладнасцю. I да нас вярнулася ранейшае ўражанне, што Шалон самы блiскучы з нашай кампанii, i мы, шчыра прызнаючы яго перавагу, у сваю чаргу папрасiлi яго расказаць пра свой жыццёвы шлях.

У васемнаццаць гадоў, атрымаўшы нiштаватую спадчыну, ён пасялiўся ў невялiчкай кватэры, аблажыўся кнiгамi i працаваў, як ён казаў, адразу ў некалькiх кiрунках. Перш за ўсё, ён пiсаў вялiкi раман, накшталт "Вiльгельма Мейстэра" Гётэ, якi павiнен быў скласцi першы том "Новай чалавечай камедыi". Таксама ён думаў аб драматычным творы, у якiм былi б аб'яднаны дасягненнi Шэкспiра, Мальера i Мюсэ. "Вы разумееце, я жадаю спалучыць фантазiю з iронiяй, лёгкасць з глыбiнёй". Нарэшце, ён пачаў "Фiласофiю духу" - "блiзкую да Бергсана, - гаварыў ён мне, - але значны крок наперад у аналiзе феномена iнтуiцыi".

Я наведаў яго, i кватэра Шалона мне здалася на рэдкасць утульнай, асаблiва, калi прыняць пад увагу, што жыў я тады ў танным пакоi дрэннай гасцiнiцы. Антыкварная мэбля, некалькi гiпсавых злепкаў з шэдэўраў Луўра, удалая копiя з карцiны Гольбейна, палiцы, застаўленыя кнiгамi ў цiснёных вокладках, рысунак Фраганара ў арыгiнале - усё сведчыла аб вытанчаным мастацкiм гусце.

Ён пачаставаў мяне ангельскай цыгарэтай выдатнага смаку i колеру. Я папрасiў яго паказаць мне пачатак "Новай чалавечай камедыi", але нават першая старонка i тая не была закончана. Для п'есы была падрыхтавана пакуль што адна назва, а для "Фiласофii духу" - некалькi картак з нататкамi. Затое ён мне доўга паказваў маленькага "Дон-Кiхота" - выданне пары рамантызму, з цудоўнымi малюнкамi, толькi што iм купленае ў суседняга букiнiста, аўтографы Верлена, каталогi гандляроў карцiнамi. Я з цiкавасцю правёў у яго вечар - вельмi мiлы таварыш.

* * *

Такiм чынам, "Саюз пяцi" аднавiў сваё iснаванне i наша дружба стала нават мацнейшай.

Шалон, якому не было чаго рабiць, наладжваў сувязь мiж намi. Часта ён цэлыя днi праседжваў у майстэрнi Бельтара. З таго часу як быў створаны партрэт мiсiс Джэрвiс, жонкi амерыканскага пасла, Бельтара ўвайшоў у моду. Шмат прыгожых жанчын з'яўлялася да яго, каб ён iх маляваў, i прыводзiла сваiх сябровак прысутнiчаць на сеансе альбо хвалiць гатовую работу. Майстэрня напаўнялася чарнавокiмi аргенцiнкамi, бялявымi амерыканкамi, ангелькамi-эстэткамi, якiя параўноўвалi нашага таварыша з Уiстлерам. Многiя з гэтых дам прыходзiлi знарок, каб пабачыць Шалона, якi iх забаўляў i быў iм даспадобы. Бельтара, ацанiўшы адразу прыцягальную сiлу агульнага нашага друга, з вялiкiм спрытам карыстаўся iм як прынадай. У Шалона было там сваё крэсла, направа ад крэсла - скрынка з цыгарамi, налева - пакунак з цукеркамi. Ён упрыгожваў сабой майстэрню i на сеансах не дазваляў дамам нудзiцца. Ён умеў нутром угадваць выйгрышную жывапiсную кампазiцыю i ў гэтым быў проста незаменны. Нiхто лепш за яго не мог выбраць убрання i позы найбольш адпаведных той альбо iншай натуры. Надзелены рэдкiм дарам адчуваць хараство i ўзаемасувязь колераў, ён без памылкi паказваў майстру якi-небудзь жоўты альбо блакiтны тон, якi трэба было неадкладна ўхапiць. "Дружа мой, ты мог бы стаць мастацкiм крытыкам", - гаварыў Бельтара ў захапленнi ад яго здольнасцей.

– Так, я гэта ведаю, але не хачу разменьвацца, - мякка адказваў Шалон.

У гэтай майстэрнi ён пазнаёмiўся з мадам дэ Тыянж, з герцагiняй дэ Капры, з Селiяй Доўсан, з мiсiс Джэрвiс, i яны ахвотна запрашалi яго на абед. Для iх ён быў "лiтаратар", друг Бельтара, i гасцям яго рэкамендавалi так: "Пан Шалон, вядомы пiсьменнiк". Ён стаў дамашнiм кансультантам па пытаннях мастацкiх навiнак. Дамы вадзiлi яго ў кнiгарнi, пыталiся, што чытаць, i прасiлi быць iхнiм лiтаратурным настаўнiкам. Кожнай ён абяцаў прысвяцiць адзiн са сваiх раманаў, якi будзе ўключаны ў "Новую чалавечую камедыю".

Многiя з iх яму расказвалi сваю бiяграфiю. "Мне больш падабаецца, калi вы гаворыце пра сябе, - падахвочваў ён дам, - бо ў маёй шматтомнай эпапеi я закрану ўсе спружыны складанай жаночай душы". Яго лiчылi стрыманым i хутка зрабiлi сховiшчам самых пiкантных парыжскiх сакрэтаў. З'явiўшыся ў гасцiнай, ён адразу пападаў пад абстрэл некалькiх пар зацiкаўленых вачэй. Жанчыны знаходзiлi, што ён добры псiхолаг, i ахвотна перад iм спавядалiся. Шырока ўжывалася такое азначэнне: "Шалон - увасабленне чуласцi i здагадкi".