Биз ушбу асаримизда ?ў?он хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг ўзига хос жи?атларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан ?андай бошланиб, ?аерда ва ?андай хайрлашди, нималарни ту?фа ?илиб ва яна нималарни юлиб кетди. ?андай хайрли ишлар ?илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар ра?на солди, миллатнинг ?урурини топтаган, унга зулм ?илган абла?лар кимлиги ?а?ида сўз юритамиз. Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.
Бир «ўимишли» танишим менга мурожаат илиб шундай деди:
– Малика Нодиранинг айкалини Ўрданинг рўпарасига ўрнатса бўлмайдими?
– Нега? – дедим.
– Ахир уларнинг ароргои ўша ер-ку, – деди у соддадиллик билан.
– Хонларнинг бу ароргои урилиши Нодирабегимнинг вафотидан йигирма йил ўтиб кейин бошланган, – дедим.
– Ундай бўлса уларнинг «ароргои» аерда бўлган?
урматли амшаарлар сизларни изитирган ўон хонларинниг ар бирини алоида ёритиб борамиз. Улар нечта, кимлар бўлган, тадирлари аида исача маълумотлар берамиз, кузатиб боринг.
СЎЗБОШИ
Биргина чинор дарахти вояга етиб улайгунича анча тарихий жараёнлар ўтиб кетган бўлади, этимол хонликлар даврининг жами бир чинор умрига тенг бўла олмагандир.
Доноликни севамизми, лаззат оламизми, нима учун севамиз ва лаззат оламиз?
изи саволлар. Чиндан ам доноликни барча бирдек севмайди, бирдек лаззат ам олмайди. Доноликни севиш билан доно бўлиб кўринишни холаш бутунлай боша-боша нарсалар. Доноликни севиш узлуксиз ўрганиш, тинимсиз ўз билимсизлиги ва нусонлари билан курашишдир. Фаат доно бўлиб кўринишни холаш эса худбинлик. У кишини кибр томон судрайди, бундай одамлар имматбао либослар кийиб, лаззатли таомлар еб, ашаматли иморатлар уришни донолик деб тушунадилар. Албатта серобчиликда, чиройли аёт кечириш барчанинг орзуси, лекин уни менат билан ўлга киритиш асосий масала бўлиб, чинакам донолик менат илмасликни, фаолиятсизликни оралайди. Донолик баркамоллик, севги, ижод, санъат томон етаклайди. Демак донолик баркамоллик амдир. Баркамоллик эса хоишларни жиловлаш, алга бўйсундиришдир. Алга бўйсундирилган хоишлар нималарга ундайди – аётни севишга, нафаат ўз аётини, балки наботот оламини, айвонот дунёсини, бутун борлини севишга, гўзалликни адрлашга ва ўзи ам гўзаллик яратиш йўлида фаолият кўрсатишга ундайди. Демак донолар келажак учун масъул одамлар, улар ана шу йўлда фаолият кўрсатаётган жафокаш кишиларни парвариш илишлари, асраб-авайлашлари шарт. Ўтмишни чуур ўрганиш, унга холис арай билиш, келажак учун илинаётган хайрли ишларнинг энг салмоли исмидир. Ана шундай хаёллар мени мозийга етаклади, ўша даврларнинг баъзи бир лаваларини анилаб, азиз китобхонлар укмига авола илдим.
урматли китобхонлар 2009 йил мустаилликка эришганимизнинг 18 йиллиги ўон хонлигининг барпо бўлганининг 300 йиллигидир. Бу уч аср давомида оламда анча ўзгаришлар бўлди. Инсоният анча-анча жараёнларни бошидан кечирди. Лекин ўтмиш ар доим у андай бўлганлигидан атъий назар келажак учун зарур ва ибратлидир. Ўтмишимиз аидаги анчагина ёзувлар афсуски, бизгача етиб келмаган, етиб келганларининг ичида ам чалкашликлар мавжуд. Хонликлар давридан бир шингилгина маълумот ёритишга азм илиб мен анчагина мавумликларга рўпара бўлдим. Хонликлар даврининг кўпгина воеалари мавумлик пардаларига ўралиб, афсона ва ривоятлар билан оришиб кетган. Уларнинг ай бири афсона ва ай бири аиат эканини мукаммал илиб ёритиш учун тарихчи мутахассисларимиз ва олимлар анчагина тер тўкишларига тўри келади. Мен ўша ёритилиши лозим бўлган бинонинг бир донагина иштини ўйиб бериш орзусида ўлимга алам олдим. ужжатларга суянган олда баъзи воеаларни бироз бадиийлаштиришга аракат илдим. Бу усул ўувчини илмий ужжатлар билан толитирмаслик учун илинган аракат.
Ижод, бу фикрлаш, фикрлаш эса илоийдир. Мен эркин фикрлаб, эркин тамин илиб, ужжатлардан фойдаланиб яратган баъзи бир мисраларда хатоликка йўл ўйган бўлсам сизлардан узр сўрайман.
Биз ўша даврнинг иёфасини, реал жараёнларини тасаввур ила оламизми? иламиз, лекин тўла эмас. ар биримиз ўз савиямиз ва билимимиз даражасида. Билимимиз, савиямиз эса ар хил, шунинг учун ўтмиш аидаги тасаввурлар хилма-хил, ранг-баранг ва басли. Шундай бўлиши керак, шундай бўлиши фойдали. Демак ўтмиш иёфасини тиклаш учун жуда кўп ўрганиш лозим, чунки тараиёт тинмай одимлайди. Одамлар, анжомлар, табиат атто ўтмишдаги сўзлар ам ўзгариб боради. Ўтмишни яинро билиш учун ўзгариб борувчи инсониятни, табиатни, илимни атто урф-одатларни, санъат ва маърифатни, кийим-бошдан тортиб, нималарга эга эканликларини билишимиз керак.
ар бир давр бизларни тараиётнинг маълум поонасига элтиб, сўнгра ўтмишга айланади. Мавжуд кишиларга ўша тараиётнинг энг юори нутасидан туриб фикр юритиш имконияти бор. Лекин биздан юорига кўтарилиш келажакка насиб илади холос. Ўтмишнинг нусонларини кўра олиш мумкин, келажакнинг нима нусонларга йўл ўйишини билиш ийин. Инсониятнинг масади юорилаш, уйи тушиш эмас.
Биз ушбу асаримизда ўон хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг ўзига хос жиатларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан андай бошланиб, аерда ва андай хайрлашди, нималарни туфа илиб ва яна нималарни юлиб кетди. андай хайрли ишлар илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар рана солди, миллатнинг урурини топтаган, унга зулм илган аблалар кимлиги аида сўз юритамиз. Ўтмишнинг ноис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.
Бир ватлар хонлар тўрисида ижобий фикр билдириш мутлао мумкин эмас эди. Уларни онхўр, зулмкор илиб кўрсатиш ва у даврларда мутлао адолатли ишлар бўлмаган деб таърифлаш талаб илинарди, айни чода баъзи ижодкорлар ўша хон ёки султонларни осмону фалакка кўтариб матамодалар. Бу икки хил усул ам тўри эмас. Биз ўтмиш кишиларини ким бўлишларидан атъий назар, андай бўлган бўлсалар шундай таърифлашимиз лозим. Фаат шундай илсаккина келажак учун фойдали ва ибратли бўлади.
Афсуски, кўпгина замонларда айрим кишиларнинг лоайдлиги ёки худбинликлари оибатида анча-мунча жараёнлар ёритилмай олади ёки бузиб кўрсатилади. Бундай ноислик чинакам гўзалликларни бузиб кўрсатади, аксинча кераксиз ишлар муболаа илинади.
Бундай нодонлик оибатида келажак учун зарур бўлган анчалик улу ишлар изсиз йўолиб кетади, бизлар учун ўша ишлар атрофидаги муболаалар, афсоналар, ривоятлар етиб келади. ар бир давр келажак учун масъул эканини билмай яшаши жиноятдир. Ўтмишнинг мавум асоратлари албатта келажакка маълум мидорда ўз таъсирини кўрсатади. Адашиб олмаслик учун ўтмишни чуур ўрганиб тўри ёритишдан бошача йўл йў. ўон хонликлари тўрисида ужжатли ва бадиий асарлар талайгина ёзилган, кўплаб илмий ишлар ва диссертаўиялар ёланган. Унчалик кўна, унчалик узо бўлмаган бу давр менимча яхши ёритилмаган, баъзи бир тадиотчилар нотўри йўлдан юрганлари ам ани. Тарихий-ужжатли асарлар али жуда кўп ёзилиши лозим, айниса улар бадиийлик шарбати билан суорилиб, ўша воеа-одисаларнинг сабаб ва оибатларини тўри ёритмо жуда-жуда зарур. Хонликлар даври ўтмишимиз, тарихимизнинг бир исми бўлгани учун ам ўша даврларни билишга, ўрганишга масъулмиз, шу заминда яшаганимиз учун янада.
Хурматли ўувчи, мана биз неча хил китоблар ва анча-анча ужжатлар яна анча эскириб чанг босган ёзувларни титкилаб, тарихимизнинг бир лавасини акс эттирдик. Ана шу исагина ёзувлардан маълумки, биз яшаб турган заминда боболаримиз, момоларимиз наадар мураккаб, заматли баъзан дашатли йўлларни матонат ва ишонч билан босиб ўтганлар. Бу ватаннинг келажагини, яхлитлигини таъминлаш учун анча тер ва куч-айрат сарфлашган, он тўкишган, жон беришган. Биз бу бўстонни янада обод илишимиз, чаманзору боу бўстонларни, яшиллик салтанати-ю жонивор оламини, сайрои ушлару булбулларини, шўх оар жилалари-ю анорларини асраб авайлашимиз лозим. Мамлакатимиз олимлар, донолар, фидоийлар юртига айлансин. Менинг ба асарим юксак илмийликка ам бадиийликка ам даъвогарлик илмайди, изиарли саргузашт ва икоялар билан безаганим ам йў. Энг зарур керакли китоблар ва ужжатлар асосида ўз мулоазамни ушиб, исагина ўша даврни ёритишга аракат илдим. Бу асарни кичик бир ўлланма деб абул илишларингни холайман. айсидир дўстларимиз зикр илинган бу даврни кенгро ёритиб мукаммал асарлар яратишади деб умид иламан. анаадир хатолик ёки чалкашликка йўл ўйган бўлсам, олдиндан узр сўрайман. Бу асар мукаммал илмийлик ёки бадиийликка даъвогарлик илмайди.