Нiхто не абзываўся, i панавала цiшыня. Немец выварочваў сваю душу далей:

– Падыходзiць мая старасць. Мяне мабiлiзавалi не спачатку вайны. Тры месяцы таму назад дывiзiя наша была разбiта да канца. Мы беглi хто як мог. Пагiбель гналася за намi. Мы пайшлi па два, па тры, каб нас не баялiся людзi. Дык тады сяляне пачалi паляваць нас нават не зброяй, а вiламi i каламi. Мы ўдвух выйшлi ў такую мясцовасць, дзе ўсё было папалена. Мы цяглiся ў пустынi. Другi, што быў са мной, - гэта камандзiр майго палка. Мы начавалi ў ямах пад дажджамi, i я кожную ноч плакаў аб сваiм доме. Мы елi траву. Камандзiр палка маладзейшы, а я ледзьве цягнуўся. Мы згаварылiся iсцi па адным. Мы бачылi, што нас i свае расстраляюць, як дызерцiраў, i сяляне заб'юць. А над адным можа якая добрая душа злiтуецца. Мы яшчэ некалькi дзён бадзялiся ў адзiноце. Усюды пажарышчы i пустыня. Цi мы дзе поблiзу адзiн ля аднаго брадзiлi, цi далёка разышлiся, я не ведаў. Я быў адзiн. Маё цела за гэтыя месяцы вымерзла навылёт. Я прыцiснуўся лбом да дрэва ў чыстым полi i шаптаў iмя Гертруды. I раптам пачуў бычыны голас. Я ведаў, што не саўладаю з iм адзiн. Але мяне павяло ў той бок. На паўдарозе я ўбачыў яго. (Ён падняў твар у бок студэнта.) I ён iшоў туды. I ён ледзьве ногi цягнуў. Калi мы падышлi да быка, там я ўбачыў майго палкавога камандзiра. Вось гэты. (Ён паказаў на таўсматага.) Калюбка. Цi чуеш ты аб маiх пакутах?

– Так, так, цi чуеш ты аб нашых пакутах?
– як бы механiчна абазваўся таўсматы.

– Вы цяпер выстаўляеце напаказ свае пакуты?!
– абазваўся студэнт. Чаму ж вы ў палон на полi бою не пайшлi, а на захад павалаклiся?

– Нямецкiя свiннi!
– гукнуў той, што быў у летнiм пiнжаку.

Таўсматы раптам абвяў, i новая рыса з'явiлася на яго твары. Гэтай рысай ён стаў падобны да таго, з апухлым тварам, што нядаўна выспавядаўся перад Ганусяй. Здавалася, што i гэты зараз стане ў паставу просьбы i споведзi. Ён схiлiўся перад Мiкалаем Сямагам i сказаў:

– Дазволiце запалiць у печы i зварыць мяса? Голад мучыць, i мяса сапсуецца.

Мiкалай Сямага кiўнуў галавой. Той жа, што ў летнiм пiнжаку, адразу рынуўся з хаты i прынёс бярэмя дроў. Як вiдаць, ён даўно ўжо думаў аб вараным мясе. Неўзабаве ў печы запалаў агонь, i рухавы водсвет яго лiнуўся ў вокны. Вада ў чыгунах пачынала ўжо кiпець, як на двары выбухнуў раптам траскучы стук грузавiкоў. Дух маўклiвай трывогi як бы прайшоў па хаце. Можа прайшло яшчэ тры хвiлiны, як загрукалi ў дзверы. Сямага пайшоў адчыняць сенцы i ўвёў у хату шасцярых немцаў. Сярэднiх чыноў афiцэр увайшоў самы заднi.

– Хто тут жыве?
– сказаў ён па-расейску.

– Людзi, - адказаў Сямага.

– Здаць зараз жа зброю!

– Зброi тут няма.

– А партызаны?

– Няма нiякiх партызан.

– Хто гаспадар?

– Я, - сказаў Сямага.

– А яна?

– Мая дачка.

– А ты хто?
– афiцэр паказаў пальцам на студэнта.

Таўсматы раптам заварушыўся i сказаў па-нямецку:

– Расейскi салдат ён, уцякае з Германii, з палону.

Сямага ўздрыгануўся. Студэнт хацеў прыўзняцца.

– Ляжаць!
– крыкнуў афiцэр.

– А ты хто?
– крыкнуў афiцэр, зiрнуўшы на Эдуарда Новака.

– Чэх! Уцякае з германскай армii, - крыкнуў таўсматы.

Новак пачаў кiдаць па хаце вострым позiркам.

– Не варушыцца!
– скамандаваў афiцэр.
– Маўчаць i не варушыцца!.. Усiм!.. А ты хто?
– павярнуўся ён да таўсматага.

– Я германскi афiцэр. Палкоўнiк. Унь мой салдат. (Ён паказаў на таго, з апухлым тварам.) Разам з iм мы ўцякаем з партызанскага палону.

– Так. Так, - сказаў апухлы i, перамагаючы боль дзесьцi ў целе, стаў роўна па-салдацку. З iм у адзiн момант адбылася вялiкая змена. Твар яго паспакайнеў. Калi ён нядаўна спавядаўся перад Ганусяй, ён увесь быў напоўнен прагай да ратунку. Страшная пячаць гэтай прагi была тады на яго твары. Цяпер можна было падумаць, што свой ратунак ён ужо знайшоў.

– А што за чалавек гаспадар?

– Схiлен быць партызанам, - тонам суддзi сказаў таўсматы.
– З кiм маю шчасце гаварыць?

Афiцэр назваўся i сказаў, што з камандай салдат ехаў па шашы ў маёнтак, якiм цяпер уладае яго швагер з Брэслаўля. Яны зблудзiлi, трапiлi не на тую паваротку i ўбачылi, як свяцiлiся вокны гэтай хаты. Таўсматы рвануў у паяснiцы нагавiц нiтку, дастаў з паяснiцы нейкi свой зложаны i згорнуты дакумент i падаў афiцэру. Афiцэр прачытаў i далiкатна скланiўся таўсматаму. Пяць салдат тым часам пiльнавалi, каб нiхто не варушыўся ў гэтай хаце.

– А гэты хто?
– афiцэр кiўнуў на таго, што быў у летнiм пiнжаку.

Той раптам хiстануўся назад, як бы не ўстаяў на нагах.

– Хто ты такi?!
– крыкнуў таўсматы.
– Ты назваў мяне нямецкай свiннёй нядаўна? Чаго маўчыш?!

Тут апухлы падышоў да афiцэра. Хрыпатым голасам ён стараўся штосьцi растлумачыць:

– Партызаны забралi нас у палон. Нам пашанцавала ўцячы.

Ён гаварыў па-нямецку, i Сямага разумеў яго.

– Тут партызаны ёсць?
– устрывожыўся афiцэр.

– О, далёка, - збянтэжыўся апухлы i адышоўся.

– Гавары, хто ты!
– яшчэ крыкнуў афiцэр, сам устрывожаны i неспакойны.

Той апошнi, што яшчэ нi перад кiм не выспаведаўся i не сказаў, хто ён, угнуўся яшчэ больш у свой лёгкi пiнжак i сказаў голасам як з-пад зямлi:

– Я дзесяць год служыў Германii.

– Хто ты цяпер?!

– Я з фамiльнага свайго маёнтка пад Варшавай.

– Паляк?

– Паляк. Але быў яшчэ i тут маёнтак, куплены за грошы. Бранчычы. Мяне малога бацька прывозiў летам сюды з-пад Варшавы. Кожнае лета. (Слiна капала ў яго на грудзi.) Дзесяць год таму назад памёр мой бацька, а мне было дваццаць год. Я быў патрыёт свае дзяржавы. Я належаў да тых, што дбалi аб вялiкай Польшчы.