– Оо, быданнааы кэм эбиит, оччотооута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буоллааа, – Сэмэн Ыстапаанабыс схптт ааатынна.

Куодайыысап, ээлээхтик клэн мчнээт, бэркиээбит-тии, баын быа илгииннэ.

– Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга сс дакаастаныан наада. Тоо эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотооу дьон бастарын ууоун баччааа диэри була илик дии.

– Дьээ-э диэ эбитээ, доор.

– Ок-сиэ, дьэ тордуох кии буолан биэрди ээ. Ол гынан баран онту Мочановынан эрэ быаарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.

Куодайыысап, сол да ээлээхтик ыманыырын кубулуппакка, сс тугу этэр эбит диирдии, Дьгр диэки хайыста. Киитэ, кинигэтин тттр-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары быыта тутан ааан биэрэ-биэрэ, быаара олордо:

– Т былыргы дьону, т да дьиикэй ааардаах буоллаллар, холбоон рнэн сылдьан бултуурга рэммиттэрэ чуолкай. Холбоууттан, сомоолоууттан, судургу да буоллар, итээл крнэрэ скллэр. Тыын ллй буолбут булт срн крнэрэ тайах кыыл, таба оччотооу дьон сгрйэр тааралара буолаллар. Тайах, таба, ээ уобарастара йээннэригэр, гэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар иэр тбэлтэлэрэ нуучча сирин хоту ттгэр эрэ буолбакка, киин, соуруу уобаластарыгар, Украинаа, Польшаа, Араа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.

– Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? – аны Сэрэх Сэмэн, саарбаалаабыттыы, туоулаан унаарытта.

– Дьэ дакаастабыл дааны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буоллаа дуу, хаспахтан неандерталь уол оо баын ууоа кстбт. Тула ттгэр тгрчч хайа бараанын муоа кэккэлэтиллибитинэн сабаалаатахха, бу культ, итээл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх ээ ууоа дьапталаламмыт (тыыынчаа тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Грецияа эээ аналлаах «комедиа» диэн крдх бырааынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан скээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие блх сулуун Россия хоту ттн нууччалара соторутааа диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулуу «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица блх сулуу «Хэглэн оото», оттон эбэкилэр Большая Медведица сулус блн эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара .

– Ити саарбах легендалар, тупсаран тугу баарар кэпсиэххэ сп, – Куодайыысап соччо сэргээбэтэх быыынан уоун уугунан эмиэ ээлээхтик ымах гынна.

– Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан ктрдрн ээ ттлэринэн ойууламмыт. Ол аата итээл бэлиэтэ – халлаан табата буолар. Украинаа, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да урууйдардааар хойуутук кстр эбит.

– Муодатыын, доор, дьиинэн ынах-сылгы сгээ сгрйхтэрин спк дылы эбиит.

– Спк этэин, кии эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар иэн хаалбыт йдблнэн, былыргы бгэлэрин гэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итээллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар кстр.

– Дьээ дьиибэ диэтэии.

– Онон маннык тмг оорор, – Дьгр, истээччилэрэ болойоллорун курдук, смйэтин чочоноппохтуур, – снэн тыыынча, млйннэн сыллар усталарыгар бииги т былыргы бгэлэрбит бииргэ алтыан, буккуан олорбуттар уонна билии йдблнэн «кии аймах уопсай сыаннастарын» скэппиттэр. Дьэ хайдаый?

Дьгр, дьоно тугу этэллэрин кэтээн, иккиэннэрин диэки хардарыта крбхтт. Балай да саа суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ рдн одуулаан мэндээриччи крн сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:

– Кии скээинин теориятыгар ити туох сыыаннаах ?

– Дьэ сыыаннаах, доор. Ол аата, муус йэ кэмигэр дьон хотуттан соуруу диэки сыарыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория быыытынан, кии аймах сылаас сиргэ Африкаа скээн баран, онтон Сир шарын бары ттгэр тараммытын туунан этии манна сп тбэспэтэ кстр.

– Ноо, ол тугунан сп тбэспэтиий? – аны Сэрэх Сэмэн тутуардыы унаарытта.

– Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушариеа Африкаттан трттээх кии сылдьыбытын туоулуур туох да суол-иис баччааа диэри кст илик. Этэргэ дылы, соурууу кии сыта да суох эбит бииги дойдубутугар.

– Кырдьыга даа, туох кыалаттан сылаас дойду киитэ хоту талаыа-ай? Арааа, ити сп этии быыылаах.

– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, сптх тмг оорду. Аны саамай интэриэинэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итээл, сиэр-туом, гэс диэн бииэхэ, сахаларга, хаан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол туунан ханнык дааны йээммитигэр, олохобутугар, былыргы сээннэрбитигэр ахтыллыбат.

– Кырдьыык даа оннук баара ииллибэт ээ-э.

– Онон буоллаына, оччолорго бииги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, бииги бгэлэрбит ол кэмэ соуруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис ктр боппуруоа.

– Хантан кэлбиппит билигин дааны чуолкайдана илиик буолбаат?

– Манна хас да араас варианы, гс учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох т былыргы биис уустарыттан трттээхпит итээтиилээх соус курдук. Генетиканы чинчийиинэн дьарыктанар сорох ааптардар этэллэринэн, сахалар геннэрэ европеоидтарга киирсэр курдук, трттэрбит арийдар буолалларын сабаалыыллар эбит. Нууччалар, индиецтэр, сахалар хааннарын састааба маарыннаар рттээхтэрэ бэлиэтэммит.