1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета манайгы сессияа мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар лэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга кэллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимовиы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 кнгэр буолбута. рдк дуоунаска талыллыбытыттан рн атын иэйии баыйбыта. Ол тгээ кини трбт сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээинэи скптн толору йдн, бэйэтигэр олус рдк ирдэбиллээхтик сыыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын срн тгэннэрин тгрк сыыппаралара туолар кэмигэр рдк былааска кэлиитэ кннр кн-дьыл хабааттаыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ рдктэн, эттэн тутулуктааын санатар дьикти иэйии дьэбир кэ хам кууспута.

Ол курдук, икки ссчэкэ сыллааыта Сээн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааыны кытта крсэн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттааа. 350-ча сыллааыта номох буолбут Тыгын кырдьаас тумус дьоно, уолаттара р турууларын крээннээх кэмнэрин ргй этэ. Оччотооу кэмнэр мккрдэрэ биир йг-санааа тмэллэрэ: кл кмчлэппэккэ эрэ, бэйэ кыаын, дьоурун туанан, н-сайдыы, инники кэскили оостуу суолун тутууу буолуохтааа. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама с ааар йэ тухары р хараын р крбтх саха омук мунаах рдккэ тардыстар кл кнэ крэйэн эрдээ буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьинээх крэ Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьаанарбытын, туанарбытын ситиэр кыах скээбитэ буолуо дуо? Дьыла Хаан ыйааа ону туруулаар, олоххо киллэрэр сд сыалы-соругу ама миэхэ анаан сктэрбитэ буолуо дуо?»

Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан крднэ, кии рэ, ргйдэ суоа. Тттртн, инники ктллэр туга-ханныга биллибэт улаалаах уларыйыылар суо хаан арастарын сыысхала суох миинэ тэр манан аай холонуу буолбатаа, бтн норуот дьылатын илиигэ ылан, олох долгунугар трэ оустарбат крээннээх мккрн нэр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ тууламмыта, биирдэ санаан крдхх, срдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис ттнэн ыллахха, эмиэ дааны оо сааыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кыалалаах олоо хараын ортотугар ааан, эрэйи-муу эээринэн тэлэн, лэ-олох миэтин рдк уоратыгар ыттыар диэри ктэлтэн ктэлгэ сыыйа дабайан тлх сыратын-сылбатын бараан, клнн тоон, йн-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаатаына, бу кини хаан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдээр рдк соругу, ыар эбээинэи санныгар ыларга дьулуспатах кнэ диэн баара дуо? Оччотугар буоллаына, киниэхэ сктэриллибит рдк соло, кстээх былаас диэн норуот иннигэр нэр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да тгээ умнар бырааба суоун бигэтик йдбтэ.

Политика курдук халбархай дьыалаа тиэтэйэр чгэйи аалбата биллэрэ, оттон кини улахан политикаа сс ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах лэтин хайысхатын йн биир санааа тмсх кэринэээ. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, н туугар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун ситиии этэ. Онуоха ханнык дааны киинтэн туспа барыы туунан боппуруос турбата. Бары депутаттар (гстэрэ нууччалар, украинецтар, онтон дааны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун ситиэр туугар тмсхтээхтэрэ. Кини омугун историятын чгэйдик рэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьаанан н-сайдыы суолугар дьулууутун Россия прогрессивнай йдх-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут дааны таба йдллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол иигэр Саха сирэ, сайдыылара Россияа туох да куааны оорботун, тттртн судаарыстыбаны крдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, ааардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кииэ эрэ хоро таар имперскэй й-санаа, атын сыыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, саалыы й-санаа скээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары йдх, йх кэринээхтэрэ.

Итинник йнэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 кнгэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын манайгы съезтэрин рдк трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыаын уораан уораайа, этэргэ дылы, улааа эрээккэ олорор кии улар саа буолан кстр уун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-ст ыырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.

Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэин толорор манайгы улахан суолталаах хардыыны ооруохтааын санаан, т да долгуйа быыытыйдар, таыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтээ. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэкиин тэнитэн, чуолкай, холку куолаынан баараай аудитория иннигэр урут бу саала иигэр саха киитэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин саалаабыта:

– Бииги йбтгэр-санаабытыгар билиэ диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономикаа уонна культураа кинилэр хаааытааар да рдк кэрдиискэ тахсыбыттарын туунан эин-эгэлгэ тыллар кэм да ииллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала иэ иийэргэ дылы гыммыта. – рдк ргйдх тыл-с бу саала килбиэннээх киэлитин иигэр эмиэ дуораыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас ттгэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ рдк ситииилэрин туунан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыыа, кулууп, оскуола тутууларыгар п умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр уун крдрдэринэн тттр-таары сыбыытааллара.

Съезкэ крллэр Россия суверенитетын туунан боппуруос, бастатан туран, экономикаа, олох-дьаах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар скээбит быыыны-майгыны быаарар Россия Федерациятын политикаа систиэмэтин трдттэн тупсарарга туаайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох тгэннэргэ тохтуохпун баарабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьаах уонна культура сайдыыларыгар тэ бырааптаныыларыттан, биллэн турар, бииги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, ситиии гс сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит дааны, бэйэбит боппуруостарбытын быаарарбытыгар дьинээх кл туругурарыгар бииги эрэлбит улаатар.

Кырдьыгынан эттэххэ, трт ссчэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа ттгэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьылаларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник клгэ эрэллэрин хаан да стэрбэтэхтэрэ. Итиччэ уун кэм устата бииги Россияны кытта бары рбтн-хомолтобутун бииргэ ллэстэн кэллибит. Ол иин бгн Россияны холбуур история трттэрин трэнэтиини бииги срэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэээ суох, сс ордук эмсээлээбитэ. Ол гынан баран бгн онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Биигини холбооттообут уун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятааы уопсай дьиэбитин бргтр суолу-иии салгыы крдххэ. Бастатан туран, дьинээх тэ олоу уонна тэ бырааптаныы йдбллэрин кээр, дьдьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ кл трэйдиир кэмигэр кини «тлэрин» Саха сирэ, баар, кимнэээр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун сс билиэ да турдаа. Бииги республикабыт киниэхэ сономмут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри таынан быыыны-майгыны бииги сорунуулаахтык утарабыт…