Кэргэннии, доордуу Дора, Михаил Николаевтар эт-хаан, й-санаа, быыы-майгы ттнэн биир иитиилээх, тэ сайдыылаах дьон буоланнар, бэйэлэрин омуктарын саамай чгэй хаачыстыбаларын: норуокка, дойдуга бэриниилээх, чиэинэй, срэхтээх, лэит буолууну, эппиэтинэи, тулууру, сэмэй быыыны – барытын иэринэн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, йн, норуоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин туугар тмэн г ооро, лэлии-хамныы сырыттахтара. Суруйар кии иээ, лэтин-идэтин соруга маны барытын туох баарынан, тугу да уларыппакка, энчирэппэккэ норуокка, ааааччыга тиэрдии буолуохтаах.

Михаил Ефимович олох укулаата, баылыыр система тосту уларыйар, урукку ыыллан, сааны олоххо киллэрэр тыырыллыбатах суолу тэлэр уустук, ыарахан кэмнэригэр куруук ааспыт историяттан тирэх, бг кн боппуруостарыгар эппиэт крдчч…

Ыраахтааы былааа, олохтоох баайдар саха дьадаытын талбыттарынан баттаан-ктээн олороллорун кр улааппыт, бэйэтэ алын дьадаы арааттан эрэйи-кыаланы эээринэн тэлэн кии-хара буолбут Былатыан аа клнэ саха рэхтээхтэриттэн атын, саа кэмэ трбт, атын йнэн-санаанан салайтаран, уоттаах-тлннх рблссйэ суолун тутуспут кии буолар. Тустаах кэм ирдэбилэ, олох уларыйыыта-тэлэрийиитэ дьинээх чаылхай личностары ол курдук инники кэ тааарар, сайыннарар, история хаамыытын иилээр-саалаар эппиэтинэи сктэрэр.

Кулаковскай интеллигенцияа туаайан суруйуон сыл иннинэ тлннх Былатыан Ойуунускай уон сэттэтин туолбута. Кини сыылынай марксистар сабыдыалларынан йн-санаатын, эдэр эрчимин сытыы кылаассабай охсууу идеяларыгар анаабыта. Учуутал семинариятыгар бииргэ рэнэр дооро Максим Аммосовтыын ыччат лидердэрэ, рблссйэ буолан саа былаас олохтонуутугар эдэрдии эрчиминэн лэлээн, эдэркээн саастарыгар бтн уобалаы салайар дьон буолбуттара.

1921 сыллаахха кулун тутар 20 кнгэр Москваа Кремль дыбарыаыгар бассабыык партия Х съеэ аыллыбыта. Съезкэ Саха сириттэн Ойуунускай уонна Барахов кыттыбыттара. Бу мунньахха крллбт гс боппуруостары сэргэ партия национальнай политика боппуруоун туруорбутун Ойуунускай олус рэ, биирии истэн, ахтыытыгар маннык суруйбута: «Ол кэнниттэн турбута партия икки сэбиэскэй былаас икки омук омугу баттаабат, урут баттаммыт омуктар партия ыйбыт социализм ыллыгынан р ктллэн сайдалларын туунан. Национальнай боппуруос туунан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны сананныбыт Барахов биикки…

Омскайга кэлэн баран, Сибнац суут лэитин Плич диэн табаарыы кытта сбэлээн баран (муус устар 9 кнгэр этэ), табаарыстарбын Бараховы, Агеевы кытта сбэ тааардыбыт автономия кэлэрин туунан. Бука барыбыт саха норуотугар автономия кэлэрэ сп диэммит миигин дакылаат оорорго анаатыбыт. Онон муус устар 13 кнгэр бу дакылааты суруйаммын Сибнацка биэрдим…»

Ахтыыны аахтаын аайы ол тыйыс дьыллардааы быыы-майгы эйгэтигэр киирэн йгэр оорон крд…

…Трт кн быа тннэри-кнстэри лэлээн, дакылаатын бтэрэн сарсыарда Пличкэ илдьэн туттарбыта. Кн иккис ааарыгар Пличкэ иккиин киирэн дакылаатын туунан ыйыталаа сылдьыбытын сблээбит уонна йбл бэлэмнии таарыйа Чуцкаевы кытта кэпсэппит буолан биэрбитэ. Онон сарсын иккиэн ол кииэхэ тиийиэхтээхтэр. Дьэ туох диэн тыллаах-стх кии буолар…

Былатыан уйууйан хойукка диэри, уута кэлэн биэрбэккэ, оронугар эргичинии сытта. Кн-дьыл ааара тргэнэ срдээх, иэрэгэй ойуун курдук, эргичинээн, элэнээн олорор.

Икки сыллааыта саас Казанка дэриэбинэтиттэн сыылкаттан Максимныын аргыстаан кэлиэиттэн ыла лэ гэр сылдьаллар. Кэлэн иэн аара Иркутскайга бэрт элбэхтэ мунньахтаабыттара. Сибиир ревкома Саха уобалаын Иркутскай кбрнээ холбоон оройуон оорон кэбиспит этэ. Ону бырачыастаан, бу алас, сыыа диэн мккр буолбута.

Сибиир ревкомун ыйааынан Максим Аммосов Дьокуускайга бэрэстэбиитэл быыытынан кэлбитэ. Кэлээт, уопсай салайыыны бэйэтин илиитигэр ылбыта, оттон киниэхэ уокуруктарга, улуустарга, нэилиэктэргэ былааы олохтооуну, кинилэр лэлэрин срннээини анаабыта. Ревкомнары тэрийии, продразверстка, сир тэтигин курдук уустук соруктары таынан сс саханы Бодойбо кмн лэтигэр тутан ыытыы курдук сыыа дьаал тахсан улахан бутууру скэппитэ.

Сайын биир сарсыарда Былатыан саардыы туран эрдэинэ трмэттэн тлпэ ыырбыттара. Кэпсэппитэ, Амма улууун ревкомун бтнн: Сэмэнэп-Дэхсилээхэби, Уйбаан Емельяновы, Мэхээлэ Дьоскуоскайы-Тыытыйбаы, Уйбаныап-Кралины – милииссийэ начаалынньыга Зедгенизов диэн кии тутуталаан ылан хаайталаан кэбиспит эбит. Ревкомун дьонун босхолотон баран кэпсэтэн билбитэ, сир тэтигин сблээминэ, Амма баайдара Ксенофонтов, Белолюбскай Зедгенизовы кигэннэр ревкомнары хаайтаран бараннар, бэйэлэрин дьоннорун Артемьевы уонна Божедоновы олордуталаабыттар. Баайдар бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытары тттр былдьаан ылбыттар. Туох буолтун миэстэтигэр быаарса Аммаа тахсыбыта, Артемьев, Ксенофонтов, Белолюбскай саан хаалтар. Божедоновы ыыртаран, ревком дьыалатын дьонугар тттр туттарбыта. Зедгенизовы туттаран ылан, хаайан олорон доппуруостаан баран, куоракка атаарбыта. Крээбит дьону, этиллибит болдьох иигэр кэлбэтэхтэринэ, сокуон таыгар биллэриллэллэр диэн дьаал биэрэр. Оттон ревком лэиттэрэ таастара-саптара млтн крн уонна хас да улуус мунньахтарыгар урут крд киирбитинэн кыыы итии таас тутуурун кллээн баран Дьокуускайга тннбтэ.

Кыыныгар ЧК-лар туран партия комитетыгар Ойуунускай нааалаабыт, итии тааы кимтэн да клэ суох хомуйтарбыт, дьону сокуон таыгар биллэрбит диэн дакылаат тэрбиттэрэ. Бэрт р мккр буолар, партия комитета йр: итии таас тутуура саамай сптх уонна ол дьону сокуон таыгар биллэрбитэ эмиэ сп, кулаак бастаанньата буолбутун хайдах дьаайбакка киириэй диэн буолар. ЧК дакылаатынан Сибиир ревкомуттан кини ревкомтан, партия комитетын бюротуттан, бары эбээинэиттэн ууллар, бары матырыйаалларын, бэйэтин кргэ-дьлгэ партия Сибиирдээи бюротугар ыыта охсу диэн бирикээс кэлэн, тптэ-трлн э тэн хомуммутунан бардаа дии.

Сарсыардааы дьаамынан бараары докумуоннарын, кумааыларын бэрийэ сырыттаына, лэлиир хоугар убайа Никиитэ киирэн кэлбитэ. Сирэйэ-хараа суулбут, тлгн, бэргээтин устан ыскамыайка рдгэр бырааат, остуол утары турар олоппоско олоро тсптэ.

– Дьэ, Былатыан, эрэпкиэммиттэн уурат диэн этээри анаан кэллим, сатаан лэлиэ суохпун. Нэилиэгим дьоно бары дааны кырыы харахтарынан кынчыатыы крр буолан эрэллэр.

– Ноо, сатаммата диэн туох баарый? Ол баайдартан хайабыл истээри гыммыты дуо? Ким сирин-уотун бэйэтин баатынан туран биэриэй? Уураах туолуутун ситиэ сатыахха. Дьон саатын-иэтин хоту сырыттаххына, кырдьык, сатаан лэлиэ суоа.