Ки?и биирдэ олорор

Рома??а Саха сиригэр Гражданскай сэрии 1922–1923 сыллардаа?ы т?гэннэрин ту?унан кэпсэнэр.

Кыыы кылгас кн киээрэн, им стэн барда. Ууга-муура биллибэт халы тайаны соурууттан хоту хайа солоон тэр Амма рс кр тумарыктыйбыт хаардаах сыыылара сууктуйдар сууктуйан, ууоргу хара тыаны, клгрбт халлааны кытта силбээн, боруора симэлийэн истилэр. Тыаа суох мэн, чугааатар чугааан испит барык улам хойдон, харааран, уун субура мырааннары, рс туналы маан иэнин, блкй талахтардаах кытыллары, аппалары, томтордору, сыыынан сыыйыллар киэ айан суолун бтннтн ыйыстан кэбистэ. Бу орто аан дойдуга субу саба халыйан сири-халлааны силбэиннэрбит харааттан, кии тыынын-быарын тумнарар бытаран тымныыттан ураты туох дааны суоун курдук. Арай илии мыраан анныгар, сыыы хонноор, хараара багдайбыт балаан лэинэн ттэх кыымнар ртэ ыыахтаналлар. Хамнаабат халы хараа олору дааны, лэстэриттэн ыраатыннарбакка, сабыта тутан киэигэр кистээн иэр.

Тымтар тымныылаах им балай киээ сс ордук хабараан тымныылаах бтэй хараа тннэн солбуллара чугааата.

лэс кыымнара аыйыылларын саана балаан хааайына Миитэрэй Аргыылап оонньор таырдьа таыста. Кини бэргээтин кулгааын сэгэтэн тэлгэээ, ат баайар сэргэ аттыгар, чочумча ииллээн турбахтаата. Туох да биллибэт, им-ньим. Антах, дал диэки эрэ сылгылар хаамсан куучурааллар. Оонньор балаан иннигэр барыан турар ампаардарын клстэрин тардыалаан кртэлээтэ. Урут дьиэ-уот хатыылааар дуу, суоар дуу соччо кыаныллыбат буолуллара. Аны кии кл дааны эрэммэт кэмэ кэллэ. Аан дайды атыйахтаах уу курдук аймаммыта трт-биэс сыл буолла. Ол тухары сарсыы кн мин чахчы крм диэн кии иннин кыайан быа этиммэт лгэрэ тблээтэ. Билигин дааны уруккулуу нус-хас олох трнэн эргийэр чинчитэ биллибэт быыылаах. Аыйах сыллааыга диэри Аргыылап оонньор улахан атыы-тутуу, кэлии-барыы ааныгар, Ньылханныыр суол чугаыгар, олоробун диэн астына саныыра. Манна балаанын тэриммит ээтэ оонньору ырааы эргитэ саныыр кырдьаас эбит диэн иигэр хайгыыра. Онтуката бу сылларга букатын атыннык крн таыста. Бу суолунан тн-кнс аарыгырар кыыллар саа бырыкылаатынан дибдигирэйэн атын, аын-лн тутан бардахтарын ахсын аны былыр йээ лбт ээтин хсэн кыбдьыгырыыр идэлэннэ: “Тээки, ак-каары! Суол ааныгар ордууламмыт буола-буола!..”

Аргыылап ол-бу диэки олоотоон эмиэ ииллээмэхтээтэ уонна тугу эрэ кппт курдук эргичинээтэ. Туох эрэ итээскэ дылы. Туох? Оонньор умса крн турбахтаата итиэннэ дьэ йд тстэ. “Ээ, сп!.. Били барахсаным… Баыраым… Киээ ахсын бу курдук ампаардарым клн кр таыстахпына, ойон кэлэн икки илин атаынан тспэр чарбачыйан эккэлиир буолаахтыыра…” Аргыылап хараын кырыытынан ампаар муннугун диэки хараарар ыт уйатын крн ылла. Итиннэ билигин кураанах. нрн эмиэ кл, ас крдн дибдигирэйбит кыыл саллааты уйатыттан сулбу ойон тахсан тнэри ктн кэбиспитэ. Онуоха иккис кыыл саллаат ыт тбтн хампы ыппыта.

Оонньор онно аны бэйэбин кытта ытыахтара диэн дьулахачыйбыта. “Баырас эрэйдээх иччибин кмскээбин диэн лхтбтэ. Ыт акаары дииллэр да, барахсаны ким кыылын, ким рн хата эндэппэккэ билээхтиирэ. Кыыллар эрэ кэллэллэр, уйатыгар киирэн ырдьыгыныы сытар буолаахтыыра… рнэргэ эккэлэс б этэ… Ээ, чэ!..” Аргыылап, крдьккэ баран турбахтаат, балааныгар киирдэ. Балаан таырдьаттан харааа эрэ улаатан кстбэт, иирдьэ киирдэххэ да, кырдьык, киэ уорук эбит. Аыс сааан усталаах, биэс сааан туоралаах толуу бэрэбинэ балаан ортотунан хаппытаалынай истиэнэнэн быыаммыт. Бэтэрээ тт – р ааар, дьиэлээх тойон бэйэтэ дьонунаан олорор тт, анарааы – хара дьиэ, хамначчыттар, чаардар уйалара. Ол дьиэ бэйэтэ кэннинэн таырдьа тахсар туспа ааннаах. Ону таынан сс тэлгэээ чугас туруору эркиннээх балаан баар. Онно эмиэ илии-атах дьон олороллор. р ааар хара дьиэ ттгэр икки хаппахчылаах. Хаппахчылар иккиэн анараа да, бэтэрээ да тахсар ааннаахтар. Балаан киирэ тээти кытта кстр ттн тгээ хос ортотугар диэри соуруокканан быа анньыллыбыт. р ааары икки сирэйдээх баадай бэйэлээх кмлк оох ититэр эбит. Оох биир сирэйэ бэттэх, киирэ тэр хос диэки, иккиэ тойонноох хотун сытар тгэх хаппахчыларын диэки хайыспыт. Улахан балаан хара ааарыгар уонна тэлгээтээи кыра балааа урут аыс-сэттэ кэргэн ыга симсэн олорор буолаллара. Ол аны аыйаан турар. Кыыллар былаастара олохтоноотун кытта трт хамначчыт ыал арахсан сс саа былааынан кыарыйтаран хамнас уурдаран, с-ас чаастатан ылан, туспа буруо тааарыммыттара. Билигин тэлгээтээи балааа Хоохойдоох диэн элбэх ньидьири оолоох ыал, оттон хара ааарга былыргыта олус баартаах булчут кырдьыбыта, оото-уруута суох Айаыт оонньор эмээхсининээн итиэннэ Халытар диэн дьоо-сэргээ итээппэт сымыйа-кырдьык иккэрдинэн сиикэрик тыллаах-стх, дэбдэ, йнэн да соччо чуолкайа суох гынан баран кыайыылаах туттуулаах, хотуулаах лэит кии олороллор. Олор аны хамначчыт диэн аатырбаттар. Дьукаахтар диэн буолаллар. Арай р ааарга тойотторун кытта бииргэ олорор, йэтин тухары кэргэн, оо диэни билбэтэх саас ортолоох Суонда хамначчыт аатырыан сп этэ. Иллэрээ сыл рпкмнэр хамначчыттанаргын уурат диэн Аргыылабы ыкпыттара. Онуоха оонньор Суонданы барар буоллаына бардын, мин трт туппаппын диэбитэ, сс ааа тэн, хамначчыт аатыран миигин сирэй-харах астара сылдьыбатын, араыстын, инньэ диэн эиги киниэхэ тылгытын ылыннары диэн рпкмнэртэн бэйэлэриттэн крдсптэ. рпкмнэр баай батталын, хамначчыт сордоох дьылатын, кл чгэйин туунан араас элэ-была тылларын этэ сатаан кэбиспиттэрэ да, Суондалара Аргыылап оонньордоохтон арахсарга трт сблэспэтээ, наар тбтн илгистэ олорбута. Онон кл ттнэн, ону ааан хара кнэн хаалбыт киини хамначчыт диир хайдах эрэ сатамдьыта суохха дылы. Ол эрээри дьиэр ама кини хамначчыт буолбатаына, ким хамначчыт аатырыан сбй?

Дьиэлээх тойон, таырдьаттан киирэн, аан аттыгар сыгынньахтанан, онон-манан соролообут тии истээх сонун ыйаан, эргэиэр быыык бэргээтин, кытарымтыйбыт саарба кутуруга моойторугун, уостаах сарыы тлгн оох иннигэр кирээдээ ууран баран, срйэн эрэр уокка аргынньахтаан багдаллыбыт Суондаа дьаайар быыынан эттэ:

– Утуйаргар лэскин блээр, ааын хатаар эрэ.

Анараа киитэ, тойонум саарда диэн соччо ороуйбакка, кхсн тгээр ииллэр-ииллибэттик хордьугунаата:

– Ыык…

Дьиэлээх тойон хаппахчыга киирдэ. Кэргэнэ хайыы-йэ орон тгээр тэн истиэнэ диэки хайыспыт. Аргыылап урут утуйар чгэйин, минньигэин туунан этэллэрин сонньуйа истэрэ. Срээ суохтар дойохторо диирэ. Кии тбтн уурдар эрэ хайаан да туох да тутула суох утуйуохтааын курдук саныыра. Хата кыратык утуйар кии абыраныа, лэни-хамнаы ордук мрт этэ диирэ. Ол аньыытыгар буолуо, утуйар уу диэн кндтн бу дьылларга дьэ бэйэтин этинэн-хаанынан биллэ. Утуйбат диэн баар эбит бу кн сиригэр саамай улахан сор. Бу да киээ Аргыылап уута кэлэн быстыбата. Хараын симнэр эрэ, урукку, билии кэм туунан, ииссибит илим курдук, ииччэх-бааччах санаалар стэ-стэ крэйэн кулахачыан бараллар. Ол ахсын халтаата улам ыпсыспат буолан кэлэр. Оох уота бтээтин кытта тас аан диэки мурун хаыыраата. “Били баайы тбтн сыттыгар даайыа эрэ кэрэх, – Аргыылап хамначчытын сн дуу, мн дуу чыпчырынан кэбистэ. – Ити ктр туох санаалаах буолан утуйбакка эрэйдэниэй? Хаарыаны!..”

Итинник бэйэтэ да сбн эрэйдэнэ сыттаына, аны улаа диэки суорана дьигинээн барда. Киэ холлон сытар оонньор абатыйан орон тгэин тоолоунан хаыйбахтаата.

– сс тугу тутах буолан сыыргыы сытаын? Эмиэ кыыскын санаан ытаан ыгылланааты дуо? Куттаныма: кыыскын туох да сиэ суоа. Бэркэ муутаатаына эргэ барыаа. Хата уолгун санаа. лбтэ-тыыннааа биллибэт уолгун. Кини туугар таараттан крдс. Ол туалаах буолуо!..

Суоран ньим барда.

Аргыылап уута букатын ктн хаалла. р сытта. Кэнникинэн кыыырбыта улам уараата. Абатыйбыт уоа ааыыта аны кэмсинэ быыытыйда. Соотох мин эрэ уун тн утуйбакка килэччи крн тахсабын диэн алдьаммыта, Ааныа эмиэ санаараан, мунчааран мунана сытар эбит. Ону аралдьытыан, уоскутуон оннугар кргйдээн бобулланаата дии. Ол эрээри, кии кыыырыах, Ааныс дааны кхснэн сытан крср дии. Итиэннэ “манныктан мунчаарабын” диэн саа таааран кэпсиэн дааны тоо сатамматый?.. Оннугун оннук буолуо да, кырдьыга, хаан эйэргээ рэнэн илиитин даллатан тоуйуой? Уонна кии кэм сэээрэр, сэлээр киитигэр онтун-мантын кэпсиирэ буолуо. Кинилэр буоллаына отуттан тахса сыл бииргэ олордулар да, истиник эйэргээн хоммут тбэлтэлэрин Аргыылап дьиэ бэрт ахсааннааы йдр. Эдэрсин эрдэхтэринэ аыйах оннук тбэлтэ баара. Баар быыылааа. Билигин, кырдьан-бохтон, кэлэр-барар кыах млтбтн, кс-уох аыйаабытын кэннэ санаатахха, ойох кииэхэ кини хаыс соус эр эбитэ буолуо ээ.

Дьахтар мунааы кэм эйэргээри, атаахтыыры, имэриттэрэри-томоруттарары, сыллатары-ууратары, сымнаас сыыаны, сылаас хоонньу сблр буолуохтаах. Оттон Аргыылап мр, дьарыйар кргйтэн, ардыгар сутурук да ыарыттан, хаан эмэ таылы таратан тиргиллэртэн ураты тугу биэрдэ киниэхэ, хоойго сытыарар хотун ойоор? “Хотун ойох…” Кырдьыга, Аргыылап кинини соччо-бачча хотун да курдук санаабат, бэйэтигэр тэнээбэт, дьрэлээбэт этэ. Аата оонньор ыаллыы улуус баайын кыыын ыллаттараары гыммытын буолуммакка, сэргэ нэилиэк сэниэ эрэ соус ыалын кыыын кэргэн кэпсэппитэ. Дьнэ тупсаайыгар умсугуйан. “Кэпсэппитэ” диэн, тылга эрэ итинник. Дьиэ кыыы кытта кэпсэтэр, кини сблрн-сблээбэтин ыаспыйалаар диэн кэлиэ дуо? Ымсыы соус аатыттан син кбчч харчыга, отучча сгэ атыылаан ылбыта. Ол да иин эбитэ дуу, кини кэргэнин хара манайгыттан атыылаыллыбыт мал, кэрэ, кыраыабай мал кэриэтэ крбтэ. Бу мал киниттэн тугу дааны, исти сыыаны, ичигэс тылы, эйэргээр тапталы дааны эрэйэр бырааба суоа. Кини соруга диэн эрин наадатын толоруу, кини дьиэтин-уотун кр эрэ этэ. Хайа уонна таптаан илэ-сала ктэргэ соло-билэ наада ээ. Аргыылап буоллаына сэр туруоуттан биир кэм тыын былдьаыгынан сылдьар курдуга: баранары-уарыыры билбэт лэ-хамнас, атыы-тутуу, кэлии-барыы. Ол лскэнигэр кнэ-тнэ да тиийбэт, тптээн да утуйбат этэ. Ыгылыйбыт кии илиитигэр туох тбэспитин хабыалаан ааарын кэриэтэ кини суоран анныгар тиэтэйэ-саарайа киирэн тахсара. Онно хайаан силигин ситэрэн эйэргээ, сыллаа-уураа сатыы сылдьыаай?