Халлаан сс бтэй хараа эрдэинэ сыаралаах ат иэр тыаа иилиннэ.

Аргыылап оонньор оронугар олоро тстэ.

тр аан сабыллан “лип” гынна.

– Суонда, эн дуо? – оонньор, хамначчытын тыынарыттан эндэппэккэ биллэр да, ыйытта.

– Ыык…

– Бэлиэрий чгэйдик барда дуо?

– Ыык…

Аргыылап кириэстэнэн сапсынан иэн сиргэ силлээтэ: кини абааыны да, таараны да итээйбэт этэ. Итээлэ, эр рдк эмэгэтэ атын: п-баай, кс-кдэх.

Оонньор тбтн сыттыгар уураатын кытта халтаалара ыпсыан бардылар.

Ытыс таынар ыас харааа аллаах ат айаннаан халыытан истэ. Чэпчэки хаыапка сыара, кыараас омоон суол лллэрин аайытын тииттэргэ охсуллан ртэ кыырайан, суол кырсын хам-тм таарыйан ыларга айылаах. Суонда тннбтэ икки чаас кэриэ буолла да, ат айанын быыах чинчитэ биллибэт. Оонньор ол иин да куаан клн миинэр миэ оостуо дуо? Хата кыыы тн ууна абырыыы. Сарсыарда чугааан эрэр да, халлаан кэм да хабыс-хараа. Бу ойоос суол сотору айан суолугар холбоуохтаах. Улахан суолунан икки кс кэриин айаннаабыт кэннэ хаас туоруур суол кэлиэхтээх. Ол устун аыс-сэттэ биэрэстэни бардахха, ыал баар буолуохтаах. Аата оонньор былыр-былыргыттан иэс-кс биэрэн сыл тааарар ыала. Валерий онно тиийэн атын сынньатыа, бэйэтэ утуйуо. Киээ хараарыыта эмиэ суолугар турунуо. Кыыл да, р да ол туора рэх баыгар тугу сии тахсаллар – онно тиийбэттэрэ чахчы.

Бытарытан тымныыта срдээх быыылаах. Хараата да бэрт. Сир-дойду оттуун-мастыын, ыас хара халлаанныын бтнн эпсэри тоон хаалбыкка айылаахтар. Клннэммит ат самыыта, маан кырыанан брллэн, биллэ-биллибэттик турталдьыйар. Т да тымныы буоллар, Валерий тоуох чинчитэ биллибэт, кыараас суол ойооунааы тииттэри, сирэйгэ-харахха анньыллар лабаалары аара сатаан, мхсн хата дэлби тириттэ.

Кырдьыга, Солобуда чугаа улахан сэрэхтээх сир. Сирин-уотун, тумнар суолун билбэт кии тоуурга кэтиллэ тстэинэ да клэ. Кыыллар кэтэбиллэрэ сылдьар сирдэрин ааа кттм ини диэн эрэнэ санаан, Валерий ээ-дьээ буолла. “Чэ, дьоллоохтук айаннаа, Ийэ дойдугун коммунистар диктатураларыттан босхолоор рдк миссияын чиэстээхтик толор!” – диэбитэ Пепеляев генерал арахсарыгар уонна уа-хаас иэдэиттэн стэ уураан ылбыта. Билиитэ генерал сорудаа туолуох курдук: бачча ыраах сири чгэйдик кэллэ, мантан да антах этээ буолар ини. “рдк миссия…” Чахчыта оннук. Аам оонньор эрэйдээх, былыргы кии сиэринэн, тэлгээтиттэн тэйиччини кыайан эргитэ санаан крбт ээ. “Эйигиттэн атын киини булан ыыппаттар дуо?” – диэхтиир. Талан-талан, смэрдээн-смэрдээн ыыттахтара дии. Ону йдбт. Дьиинэн кини киэн туттуон сп этэ. Кэлин йдэ. Кэлин, Дьокуускайга р былааа туругурдаына, Саха сирин бтннтн бииги бас биллэхпитинэ. Онно дьэ крлл: Саха сирин салалтата ким илиитигэр киирэр? Ким бу бара баай хотугу кыраай аа баылыга буолар? Оччоо, баар, Валерий Аргыылап ттэ-т, ордуга ахтыллар кэмэ кэлээрэй? Ттн да иин билигин дьон кэннигэр срстээччилэри, былааы ллэстэр кэм кэллэинэ, тэргэн тэбиитин да саа сиргэ чугаатыллыа суоа. Дьаабылы охсууу уотун ортотунан ааспыт, лр-тиллэри крбт дьон бэйэлэрин илиилэригэр ылыахтара. “Кэлин бэйэбит былааспыт туругурдаына, бу кчмээй кннэргэ ким хайдах быыыламмыта, тугу-ханныгы гыммыта бэски хараар ыйаныаа, – диэбитэ саха р этэрээтин командира Мэхээлэ Артемьев. – Кыайыы кэнниттэн бэлэмэ мээтиргиэм диэн ким дааны саарамматын!” Оннук буолуохтаах. Онтон атын буолуон сатаммат”. Генерал дааны Валерийы кытта кэпсэтэригэр эмиэ оннук санааны быктарбыта. “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт. Саха сирин эиги дьаайыаххыт”, – диэбитэ. “Онон, оонньоруом, саарбаалаама: тиитин охтордорбут эрэ, тииин бэйэбит ичигэстиэхпит! Ол-бу ВЯОНУ* тойотторун, уобалас “управляющайа” Куликовскайдары эин рдгэ ытыарар биллибэт…”

Итини таынан Валерий иигэр чып кистэлэ былааннаах: Пепеляев Дьокуускайы сэриилээн киирэрин былааы бэйэ илиитигэр ылан крсххэ диэн. Чэ, холобура, генерал кэлэрин кини Саха правительствотын баылыга биитэр Саха уобалаын губернатора дуу аатыран тоуйдун? Генерал бэйэтэ Саха сирин баылыга буоларга суудайбата чахчы. Кини сыала атын, киэ, улахан – Сибиир, Россия, тмгэр рмэччи маан атынан Спасскай боруотанан Москва Кремлигэр киирии. Онон, чгэй кмн тэрийэр эрэ буоллаына, Валерий Аргыылап да Саха сирин аа баылыгынан ананарын кини утарсыа суоа. Дьиэ Валерий ол иин бу кутталлаах сырыыга улгумнук сблэммитэ.

Генералтан сорудах ылаат, Валерий командирыгар Артемьевка тиийбитэ. Барар буолбутун этэн эрдэинэ, анарааыта саба саарбыта: “Билэбин. Кэпсээмэ. Тылгын кыана тутун. Эн бараргын ким да билиэ суохтаах”. Дьокуускайга кими ыытары, арааа, кини бэйэтэ ыйбыт быыылааа. “рэн аллайыма. Ыыахтаан эрэр буолбатаххын”, – диэбитэ уонна Дьокуускайга кими-кими кытта кэпсэтиэххэ сптн ыйыталаабыта. Ити эрээри кини биир дааны бк эрэнэр киитэ суох кэриэтэ эбит этэ. “Билигин хайдах санааламмыта буолла – билбэтим. Сэрэнээр…” – диэн буолан испитэ. Тмгэр тиийэн, интеллигенция санаатын иирдибит бассабыыктары, албын тылга киириммит саха рэхтээхтэрин хсэн, тииин быыынан сыыйбыта: “Чо-орт!..”

Валерий бу омос кррг соччо суоа-суодала суох эрээри, дьиэр дьэбир майгыннаах, кытаанах санаалаах хатыыр кииттэн улаханнык саллара, киниэхэ срн баттатара. Артемьев хаан да ыыытаан-хаыытаан силбиэтэммэт, охсон-тэбэн бырдаалаабат этэ. Ол да буоллар кини, тымныы хараа хараынан хайдах эрэ барыны барытын самнары кррг дылы буолан, ордук дьулааннааа. Валерий Артемьевтыын биир дойдулаахтар – Амма улууун дьонноро. Артемьев уолтан сааынан да аата, билиитинэн-кртнэн да быдан баыйара. Кини Дьокуускайдааы учительскай семинарияны рдтэ бтэрбит, хас да сыл учууталлаабыт кии этэ. Ол иин эбитэ дуу, кинилэр биир этэрээккэ сырытталлар да кыайан доордоспотохторо. Итиэннэ доордоуохтарын иин сптх тгэн да суоа: наар сэриилэии, тоуйсуу, наар айан – эккирэтии биитэр эккирэттэрии. Ити билигин Валерий Саха сирин баылыыр туунан ыраланар да, кырдьыга, Артемьевтаах, бастарын ууоа бтн буоллаына, ол рдк соло иин тиистэринэн-тыырахтарынан тсэллэрэ чахчы. Ити эрээри оччотооу билиэ. Маннык крээннээх кэ-дьылга кии йбэтээ-ахтыбатаа буолуон сп…

Суол сыыры р ыттан барда. Арааа, улахан суол мантан аыйах биэрэстэ хааллаа. Хараа дааны арыый убуу быыытыйда, тыа биир кэлим хара истиэнэ кэриэтэ саба барыйара уурайан, биирдии тииттэр тус-туспа кстр буолан истилэр. Ат айана биллэ бытаарда. Валерий тыын ылан саалын, бэргээтин кырыатын соттон суураланна. Хараа иннин, хараа суолу, одуулаа сатыыр да, санаата кэннигэр, генералы кытта кэпсэтиитигэр иэиллэн тнн турар.

“Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт…” Пепеляев ити тыллары – Валерий срэин уйадыппыт, уйууппут тыллары – адьас туох да саарбаа суохтук, бигэтик эппитэ. Итиэннэ кимиэхэ эмэ буолбатах – киниэхэ, соотох киниэхэ туаайан эппитэ. Кэлэри, кэнээскини дьи чахчы тр крн турар кии быыытынан. Пепеляев ол-бу кураанах дарбааннаах тылларынан чабыламмыт, сирэй-сирэйгэ анньыан сэриилээри сатаабат, уоран, тоуйан лрр эрэ сатыыр, кимэн киирэри билбэт, куотарга улгум корнет Коробейников, подпоручик Деревянов эин буолбатах. Кини аата-ахсаана биллибэт гс кыргыыыга сылдьыбыт бойобуой генерал. Колчак саана Пермь куораты кыыллартан ылан аатырбыт легендарнай герой. Кыыллар быаарыылаах тмк кимэн киириилэрин саана тифтээн ыалдьан хаалбыт этэ. Кини ыалдьыбатаа буоллар, баар, сэрии атыннык салаллыан да син эбитэ буолуо. Бары-барыта дьаалтатыттан ээ. Политическай охсууу дааны, сэриилэии дааны. Убайын Виктор Пепеляевы, Колчак правительствотын премьерин, бассабыыктар Колчагы кытта бииргэ ытан баран, ойбонунан Ангара мууун анныгар уган кэбиспиттэр … “Генерал Пепеляев Сибииргэ эрэ буолбатах, бтн Россияа, ону ааан омук правительстволарыгар эмиэ биллэр буолуохтаах. Маннык улахан кии кэнээскитин йдн, тгэин тургутан крбкк, санаабычча бас-баттах кэлбэтээ чахчы. Итиэннэ убайын суолун батыыан дааны баарбата дьэкэ. Оннук буолуон биллэр, тоо да кэлиэх этэй. Чэ, быата, бииги дьолбутугар кстбт кии…

Пепеляев армиятыгар соотох да генерал буолбатах ээ, элбэхтэр: генерал Ракитин, генерал Вишневскэй, полковниктар Леонов, Андерс, Рейнгардт, Шнапперман, Иванов, Варгасов… Эчи, кии ааан сиппэт. Саха сирэ айыллыаыттан итинник улахан байыаннай чыыннары харахтыы илик. Итиччэ баырхай чыыннаах-хааннаах дьон дьэ ама хайдах быстах дьыалаа турунуохтарай? Пепеляев кыайарыгар кытаанахтык эрэнэр, кыайарын бэркэ диэн билэр, ол иин саарбаа суох: “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт”, – диэн этэр буоллаа дии. Уонна кини итинэн Саха сирин дьаабылын эиги илиигитигэр туттарыам диэн этэр. Онон, ааа, бигэтик эрэниэххэ. Эрэнэр диэн сс кыра – бары кнэн-кыаынан кмлххэ наада. Оттон генерал бииэхэ эрэннин. Бииги кинини тэн биэриэхпит суоа!”