“Оо, Томмот, Томмот!.. Миигин итээйэин буруйга-сэмээ тиксэн эрдэи. Миигиттэн сылтаан доотторгуттан туора крлннэи. Крлл да турдаа. Мин эйиэхэ хаан дааны атын оолорго этэр эйээс тылбыттан ордугу эппэт, кинилэргэ мичээрдиирбиттэн атыннык мичээрдээбэт этим. Ол эрээри, итээй, срэим саамай кистэлэ муннугар эйиэхэ иститэн исти иэйии – кии кииэхэ тылынан сатаан эппэт иэйиитэ уйалана сылдьара. Эн миэхэ бары атын оолортон ураты эти. Эн Томмот эти. Эн истибэккэр, бэйэм дааны истибэппэр тн тээн мин эйиэхэ дьикти нарын тыллары этэрим. Эйигиттэн кистээн, бэл бэйэбиттэн дааны кистээн мин эйигин таптыыр харахпынан кррм. Эн мин Томмотум эти. Эн бэйэ ону билбэтэргин дааны. Бэл мин бэйэм бэйэбэр ону билиммэтэрбин дааны. Мэлдьитин. Куруутун. Суох, ити сымыйалаатым. Мэлдьитин буолбатах. Кэлин миэхэ ити курдук, мин эйигин кн, халлааны крхпттэн билэрим курдук санаа скээбитэ. Мин эйигин бастаан атын оолортон соччо араарбат этим. Былырыын, саа рэнэрбит саана, Томмот Чыычаахап да, Сэмэнчик Долгунуоп да миэхэ син биир курдуктара. Бэйи эрэ, туохтан сааланна этэй мин эйигин атын доотторгуттан арааран крр буолбутум? Туохтан? Кии кииэхэ сыыана уларыйара, киниэхэ саа иэйии скээинэ хайаан да туохтан эмэ сааланар трттэээ буолуо дуо? Билбэтим. Сороор, баар, суоа буолуо. Мккспэппин. Таммахха таммах эбиллэн, крлгэн быыты тоо ктрн кэриэтэ буолуо. Оттон эн биикки сыыаммытыгар, чопчута мин эйиэхэ сыыаммар, уларыйыы сааланыыта баара. Чахчы, баара. Бэйи, хайдах-хайдах буолла этэй?..”

Бастаан рэнэр кннэригэр техникума атын рэнээччилэртэн барыларыттан ойуччу турар блх скээбитэ. Ким да ону тэрийбэтээ, бэйэтэ дьаалатынан скээбитэ диэххэ сп. Онно мааны таастаах, эмис-тот сирэйдээх, кыанар дьон оолоро тмсбттэрэ. Уон биэс-алта уол, кыыс. Кыыча кинилэргэ сыстыан соччо дьулуспатар дааны, бэйэлэригэр ыыралларын, угуйалларын аанньа чугасаан хаалбыта. Кинилэртэн ураты ким да кинини бэйэтигэр кытыара сатаабат этэ. Ити блхх сыстыаат, Кыыча ньылбаарыччы тарааммыт, уос-тиис оостуммут мааны уолаттар-кыргыттар аныгы олоу, аныгы сууту-сокуону, быыыны-майгыны барытын срглээн, гэргээн сааынаалларын, сблээбэтэр да, кн ахсын истэригэр тиийбитэ. Кинилэр абырахтаах сиидэс ырбаахылаах, трк ыстааннаах, ынах этэрбэи бэллэччи анньыммыт тыаттан саа киирбит дьадаы оолору, ол оолор аалаларын, кэнэннэрин, нууччалыы млтхтрн, дорооболоору, баыыбалыыры да сатаабаттарыгар, тойон эрбэхтээх смйэлэринэн ыга тутан сыытыылларыгар тиийэ кл-элэк оостоллоро. Кырдьык, кинилэр симэнэ-киэргэнэ таналлара, дорообону-дыраастыйы да сатыыллара, имигэстик клллэрэ, тупсаайдык ыллыыллара, нууччалыы уулуу суккуйаллара, сахалыы сааралларын дааны саатыргыыллара.

Итилэр ортолоругар биир Пана диэн уол баара. Бл умнаын диэкиттэн. Бэрт сэниэ кии оото. Эппит-тыыммыт, кэлбит-барбыт сытыы уол. Ол уол Кыычаа иээниир идэлэммитэ. Кыыс ону трт чугааппат этэ. Кини рэнэр сылларыгар ол-бу ухаасыбайдаыыга аралдьыйбат кытаанах санаалааа. Былырыын, манайгы курска эрдэхтэринэ, ктп бырааынньыгын биэчэригэр, ол Пана айаар арыгы сыттаах кэлбитэ уонна Кыычаны кл барыах, сээкэйи сээргэиэх, кылааспытыгар киирэн олоруох диэн арахсыбакка эрэйдээбитэ. Кыыс крэнэ хааман куота сатаабыта. Табыллыбатаа. Уол адьас сымала курдуга. Томмот ол киээ дьууурунай эбит этэ: сиээр кыыл таастааа. Айаалыы сатаан Кыыча дьиэлииргэ быаарыммыта. Иккис мэндиэмэнтэн кирилиэинэн тэн эрдэинэ Пана ситэн харытыттан харбаабыта уонна э соспута. Кыыс, кыыытыттан ытамньыйа сыа-сыа, чирэкэчиспитэ. Уол кнэн кинини киилиии дуо: э ньылбы соон тааарбыта. Онуоха Томмот баар буола охсубута. Уолу санныттан эргилиннэри тардыбыта:

– Ыыт!

Пана, кыыы ыыппакка туран, Томмоту сэнээбиттии эттэн танары крбтэ, онтон аллараттан р крн тааарбыта.

– А эн кто такой? – диэн сиргэммиттии чараас уоун хаанньатан нууччалыы саарбыта. – Тебе какое дело? Она моя барышня. Понимаешь ли ты слово “барышня”? Ну, она моя девушка. Понятно? Ну тогда уходи. Прочь!

– Кини миэнэ да буолбатах, эйиэнэ да буолбатах, – Томмот тылларын биир-биир араартаан кытаанахтык эппитэ. – Кини – кии.

– Говорят тебе: уходи! Прочь отсюда, нищий, – Пана суоуранан тн тпптнэн дьохсооттоммута. – Ты по-онимаешь русский? Иль нет?

– Оттон эн маны йдгн дуо? – Томмот куттамматаа: ынан кэлбит Пана муннугар сутуругун лпптэ уонна кыыс харытын уол илиититтэн тл тардан ылбыта.

Анарааыта бабдьыгырыы тсптэ. Томмоту уолугуттан харбаан истиэнээ ыга аспыта:

– Я тебя проучу!

Томмот онуоха дааны улаханнык уолууйбатаа.

– Ыыт, – диэбитэ аргыый, киитин тарбахтарын биир-биир тттэн араартыы-араартыы.

Кыычаны ким да туппат этэ. Ол рднэн кини бу крэстэии тугунан бтэрин крр хамсаабакка турбута. Томмот уол илиитин араарара чугааабыта: икки эрэ тарбах ордубута. Тн босхолоотор эрэ киэр хаама туруо, крэстэии онон бт эбитэ буолуо. Ону баара Пана, илиитин сс да ыыктыбакка туран, садьыс гыммытыгар Томмот кэлтэгэй уолуктаах хара сатыын булууата хайдан маан ис ырбаахыта килбэйэ тсптэ. Дьэ онтон туох-ханнык буолбутун Кыыча кыайан йдбкк хаалбыта. Биирдэ крбтэ: Пана трт лабаата адаарыйбытынан кирилиэинэн аллара курулаабыта. Тэригэр уйан сирдэринэн охсуллубут быыылааа. Кирилиэс анныгар сыппахтыы тэн баран, таас ыйыыр сир диэки салбынаабыта. Онтон ыла кыыска чугааабат буолбута. Хаан эмэ кынчарыйан ылара уонна гэргээтэим оостон “комсомоллар барышнялара” диэн ааттыыра.

Томмот дааны биирдэ эмэтэ холуочук уолтан быыаабыттааым диэн ахтыбатаа, тлээх киилии туттубатаа. Кыыча буоллаына сарсыныгар баыыбалыырын оннугар хата тугун эрэ кмчлэттэрбит киилии с-саа буолан охсураламмыта:

– Махтаныа диэн ктэин дуу? Кураанаы ктэн эрэйдэнимэ. Нахааллары да, кмскэстэри да хайаларын баарар абааы крбн.

Томмот тугу дааны саарбатаа, кыыы йдбтхт крн эрэ кэбиспитэ. Дьиинэн ити Кыыча тыла эрэ этэ. Кырдьыгы эттэххэ, кини сити киээттэн ыла Томмоту атын оолортон барыларыттан арааран крр буолбута. Томмот аны кннр студент Чыычаахап эрэ буолбатаа, “били кинини холуочук Панаттан быыаабыт уолга”, “били киэбирисэ Пананы чгэй аайдык кээппит уолга” кубулуйбута. Итиэннэ ити “абааы крбн” диэбитэ эмиэ сымыйа. Чэ Пананы буоллун дааны. Оттон Томмоту абааы крр кэлиии дуо? Иигэр сбл санаабыта диэххэ сп. Ол кырдьыкка арыый чугас.

Ити итинэн бтэн хаалбыта буоллар, баар, кэлин умнуллан барыах этэ. Кии киини омнуолаан биитэр сблээн ылара кэмнээх . Онтука ксэ улахан, дири иэйиигэ кубулуйбакка, кн-дьыл тумарыгар стэн-оон барааччы. Кыычалаах Томмот сыыаннара эмиэ оннук дьылаланыах эбитэ дуу, скт… арай били сааскы сааан кэрдиитигэр тахсыбатыннар? Ким билэр… Барыта тбэлтэ курдук. Кии олоо диэн, баар, тбэлтэттэн тбэлтэлэр ситимнэиилэрэ буолуо. Эбэтэр ити бииги тбэлтэ диэн ааттыырбыт дьиэр тбэлтэ ааттамматтара, хайаан да мччрйбэккэ буолуохтаах суоллар эбиттэрэ дуу? Чэ хайата да син биир…

Саас этэ. Бтн курсунан Кэкэмэлиир суолунан тахсыбыттара. Хаар харааран, мутукча саардыы тыллан турара. Дири аппалар тгэхтэригэр эрэ хаар тобоо, куобах тириитин тырыта тыытан ыан кэбиспиттии, онно-манна туртайара. Кыыдааннаах кыын кэнниттэн куораттан саа таыстахха, хара тыа тбн туймаардар дыргыл сыта сытыытын, минньигэин, чгэйин эриэхсит! Итиэннэ куораты тулалыыр бэс чагдаа холуйдахха, тиит ойуур эчи сымнааын, эчи намылхайын!

Сааан кэрдиитигэр араарсыыга Кыыча эмиэ били блх уолаттары, кыргыттары кытта тбэспитэ. Кырбанналлар, “комсомол барышнята” диэн хомуруйдаллар дааны, ол уолаттар кыыы бэйэлэриттэн араарыахтарын баарбаттар этэ. Итиэннэ т да “барышнята” аатырдар, Томмоттоох Кыыча икки ардылара ырааын харахтаах дьон ама крллр буоллаа дии. Дьэ ол курдук кыыс кинилэри кытта лэлээ сырыппыта. Аттыларыгар Томмоттоох лэлииллэрэ. Кыычалаах биир срдээх баараай тиити охторорго быаарбыттара. Икки уол эрбээбитэ. Кыыс с уоллуун тугу эрэ суолтата суоу сэлээ турбуттара. Тиит эрбэнэн охтуо ыраахха дылыта. Онтон… ыарахана бэрдиттэн инэри баттаан эрдэлээбитэ дуу, эрбээччи уолаттар эмискэ: “Тиит суулла-а!” – диэн хайа барбыттара. Кыыча аттыгар турбут уолаттар крх бэтэрээ ттнэ туора ыстаммыттара. Кыыс, соуйан буолуо, даллайан туран хаалбыта. рдгэр халлааны клктр аарыма тиит иээйэн эрэрин крдр да, атаа сиргэ хам сыстыбыкка дылыта. “Бттм…” – диэн оччо чуолкайа суох, дк-бадык санаа тбтгэр кылам гыммыта. Кмскэннээ буолан, хараын быа симмитэ. Онтон биирдэ йднн кэлбитэ: сирэйинэн отон угар умса тэн сытар этэ. Хайдах буолан манна сытарын, хаан манна охтубутун билбэтэ. Тиит сиргэ барчаланар тыаын дааны истибэтээ. “Хайдах хайдаый?” – диэн дьиктиргээн кэннин хайыспыта. Тиит сууллан мутуктара адаарыйан сытара. Кыыс кэнниттэн мутуктар быыстарыттан Томмот туран эрэрэ. Ааар атаынан ктэнэн иэн сирэйин куааннык туттан ылбыта.