Салгыы оччотоо?у о?о, билигин П.А. Ойуунускай аатынан С? судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, 90-тан тахсыбыт биллиилээх аксакал суруналыыс Дмитрий Васильевич Кустуров «Дэ??э кэлэ сылдьыбыт с?д? ыалдьыт» диэн ахтыытын киллэрэн, аа?ааччыларга били?иннэрэбит:

«Холкуостар бастаан тэриллэллэрин са?ана би?иэхэ оччотоо?у Таатта оройуонун Кириэс-Халдьаайытыгар Харытыанаптартан ордук бас-к?с ыал суо?а. Турбут-олорбут ини-биилэр кыайаллара-хотоллоро, дь???ннэрэ-бодолоро ыраа?а, этэргэ дылы, ки?и а?аар кырыытыттан к?р?р дьонноро этилэр. Убайдара Ба?ылай касыылканан от о?устарааччы, лабагырыайканан бурдук быстарааччы, алта о?ус тардар малатыылкатын к?р?н-истэн, бурдук астатааччы кини буолара. Иккис быраат Миитэрэй отчут-масчыт чулуута, мас уу?ун бэрдэ этэ. ???с быраатын Сэргэйи, к?рб?т?х ки?им эрээри, Харытыанаптартан орто ??рэхтээх учуутал этэ дииллэрэ. Кини хомсомуол сылдьан холкуо?у т?р?ттэспит уонна олорор сирдэрин аатынан «К?ндэ» диэн артыал дэппитэ ???. Кини эдэркээн саа?ыгар, сэлликкэ ылларан, ?л?н хаалбыт эбит.

Т?рд?с быраат Арамаан дьону арааран билиэхпиттэн холкуос бэрэссэдээтэлэ, ?т???йэн уол о?о этэ. Ол эрээри ыыс ара?ас хааннаах, арылхай киэ? харахтаах убайдарыттан атын, мото?ор, куба?ай сирэйдээ?э. Тас к?р???ттэн эбитэ дуу, хайдах дуу, дьон кинини ?т??с Арамаан, ?сс? судургутук ?т??с диэн ааттыыра. Кини, холкуос бэрэссэдээтэлэ ки?и, оройуоммут киинигэр Ытык К??лгэ т?тт?р?-таары сылдьара кэмнээх буолуо дуо. Ол сылдьан суолун ортотугар баар Уолбаттан биир т?р?т-уус ыал – «Хаарыллар дуо» дэппит дьон кыыстарын кэргэн ылбыта.

Арамаан кэргэнинээн т??рт сыл устата олорор да, убайдарын ?т?г?ннэрбит курдук, айбыта кинини о?о т?р?тт?р?н маанылаабатах. Чугас-ыраах сирдэринэн эргичийэн, кэргэнин илдьэн к?рд?р?, с?бэлэтэ сатаабыт да, ту?а тахсыбатах. Хомойуус да буоллар, хайыа баарай? О?о?о ба?арара бэрдиттэн, сири-буору аннынан, аатырбыт а?ай ото?укка Куома Чааскы??а тиийэргэ бы?аарынар. Ол ытык кырдьа?а?ы хайдах гынан тылыгар киллэрбитин билбит суох.

Оччолорго мин, т?рд?с кылааска ??рэнэр о?очоос, сааскы биир ?т?? к?н, с???? к?р??чч?лэр олорор дьиэбитигэр оттор маспыт б?ттэ диэннэр к?л? к?рд???, ол Харытыанаптарга тиийбиттээхпин. Эбэ алаа?ын сыырын ?р? с??рэн, аба?ам Дь?г??р о?онньор бала?аныттан чугас, тыа са?атыгар турар дьиэ?э к?т?н т?ст?м. Онно дии, урут ха?ан да харахтаан к?рб?т?х ки?им, а?аар илиитинэн кэтэ?иттэн тардыстан, у?а оро??о сытар эбит. «Ээ, Куома Чааскыннара ити эбит» дии санаатым. Ол ыккардыгар Арамаан то?о кэлбиппин истээт да, «Пиэрмэ сэбиэдиссэйигэр баар, от тиэйээччи кэлбитэ буолуо. Биир о?у?у к???ллээтин», – диэт, к?хс?б?ттэн аан диэки ?т?р?йдэ.

Дьиэбэр тиийбиппэр, ким-хайа иннинэ Бааска уол, Дьэбдьэкэ кыыс ыйыт да ыйыт буоллулар: «Хара?а уоттаах», «дьиппиэрэн с?рдээх даа?», «та?а?а хара?», «этэрбэ?э т?нэ даа?». Ону баара кыыс ийэтэ: «Ыраахтан кэлбит улахан ки?и ту?унан ону-маны лахсы?ыма?!», – диэн саба са?арда. Кэлин истибиппитинэн, Арамааннаах утуу-субуу икки кыыс о?оломмуттара. Сэттис кылаа?ы б?тэрээт, куоракка ??рэнэ киирэн-хайаан, ол кыргыттар туох дьон буолбуттарын субу диэн чуолкай билбэппин. Бы?ата, мин кэпсээбит Харытыанаптарбыттан били??и Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар, иитиэх уоллара Б??т?ртэн ураты, ыал буолан ??скээбит-тэнийбит суо?ун курдук ?йд??б?н. Кэм-кэрдии хамсаа?ына арыт итинник кэри-куру ?р?ттэнэр бадахтаах. Эбэ алаа?ын Илин Бас дэнэр сиргэ урут биэс уонча чилиэн ха?аайыстыбалаах б?т?н холкуос олорбута. С??рбэччэ дьиэттэн, биэс с??счэкэ с???? кыстыыр икки с??нэ хотонуттан, холкуос хонтуоратыттан, ?с ма?хаа?айдаах бурдук куумунатыттан дь?р? биирдэстэрэ эмэ ордоохтооботох. Дьон олорбото?ун курдук барыта к??рэ-ла?кы…

Саха тустаах кэмигэр аатырбыт ото?ут Фома Чашкин ?т??н? санаан сылдьыбыт биир сирэ субу соторутаа??а диэри итинник б?р?к?тэ суох к?р??нэнэн турара.

Бу ахтыыны суруйдум Эбэ алаа?ын Илин Ба?ын урукку олохтоо?о Миитэрэй Кустуурап

2014 сыл, ахсынньы 3 к?нэ»

Дьэ ити курдук, ытык ки?и дьо??о-сэргэ?э к?м?л?сп?тэ, абыраабыта му?ура суох элбэх. Улуу эмчит ту?унан кинигэни хомуйан, 2009 с. о?орорбутугар, Уолбаттан Куома кырдьа?ас идэтин сал?аан, ?т?мэн элбэх ки?ини эмтээн ?т??рд?б?т уола Михаил Фомич Чашкин дьиэ кэргэнэ, кини оло?ун до?оро Альбина Саввична Чашкина уонна дьа?алта?а ?лэлээбит Людмила Ильинична Бурнашева, музей ?лэ?итэ Оксана Петровна Егорова, Баайа?аттан кыраайы ??рэтээччи Татьяна Игнатьевна Андросова к?м?л?сп?ттэрэ. Оттон урут Байа?антай, Таатта улуу?угар киирэр Томпо Кириэс Халдьаайытын э?ээриттэн суруналыыс Евдокия Семеновна Неустроева, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Иван Иванович Павлов матырыйаал хомуйан ыыппыттара. Ол курдук элбэх ки?и к?м?т?нэн хомуллубут ахтыылар т?м?ллэннэр, балачча баай матырыйааллаах дьо?ун кинигэ «Айыл?аттан айдарыылаахтар» серия?а 2009 сыллаахха к?н сирин к?р?р кыахтаммыта.

Саамай ??р??лээ?э диэн, ити ыарахан, уустук идэтин кини т?р?пп?т улахан уола утумнаан, саа?ын тухары бар дьонун эмтээн эрэйдэрин чэпчэттэ. Михаил Фомич Чашкин ?йэ а?аарын кэри?э кэм устата ити ытык эбээ?инэс о?остубут эмтиир дьарыгынан ыалдьар дьо??о к?м?л???н, дьон-сэргэ махталын ылыан ылла.

Хомойуох и?ин, би?иэхэ сахаларга сэбиэскэй кэмтэн т?р?т итэ?эли билиммэт атеистыы иитии содулугар, онуоха эбии урут алаастарынан, ?рэхтэринэн тар?а?ан быданан олорбуппут таайан дуу, аттыбытыгар баар талааннаах, дьо?урдаах дьоммутун аанньа аахайбат, ситэри сыаналаабат кэрэгэй кэмэлдьи баар. Оннук к????н сы?ыан урукку итэ?эли-?гэ?и билиммэт, киэр илгэр, сада?алыыр адьынат, репрессия са?аттан ыла силис тардан, ордук айыл?аттан айдарыылаах идэлээхтэрбитигэр уларыйан биэрбэт. Урукку идэлээх дьоннорбут ыалдьар, эрэйдэнэр биир дойдулаахтарыгар к?м?л?р?н, эмтээ?иннэрин и?ин ?т?ргэ??э т?бэ?эн, эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н туран, ?йэлэрин тухары айыл?аттан анаппыт, ?б?гэттэн утумнаабыт идэлэриттэн аккаастаммакка, ?лэлээн ааспыттара. С?д? дьоммут ту?унан кэли??и сылларга эрэ кэккэ ахтыылар хомуллан бэчээттэннилэр.

«Бичик» (Айар) кинигэ кы?атыгар 2007 сылтан са?алаан, анал сериянан К?ст?к??н Чирков, Ньыыкан, о.д.а. уонна били??и кэм айдарыылаахтарын тустарынан кинигэлэр тахсан барбыттара. Оттон Куома Чааскы??а аналлаах кинигэни Е.Д. Андросов, П.Х. Андросов, Т.И. Андросова, о.д.а. хомуйбут ахтыыларын холбоон, эбии матырыйаал булан т?мэн, 2009 сыллаахха хомуурунньук та?ааттарбытым. Бу кинигэ?э Куома кырдьа?ас уолун Михаил Фомич ??лээннээ?э, талааннаах суруналыыс, т?р??б?т Тааттатын ис с?рэ?иттэн таптыыр Анастасия Морхоева кини ту?унан аан ма?най бэчээккэ та?аарбыт матырыйааллара туспа салаанан киирбиттэрин киэн тутта саныыбын. Анастасия Александровна барахсан биир саастыылаа?ын дири? ытыктабылынан кэпсиир, суруйар буолара.

Манна ?сс? биир саха саарына, ?т??кэн ки?и ту?унан ахтан а?арыахпын ба?арабын. Кини – саха биллиилээх учуонайа, билим дуоктара, ?рд?к ??рэх ти?игэр экономиканы ??рэтиини тэрийбит, кэлин суруйааччы бы?ыытынан аа?ааччылар бол?омтолорун тардыбыт Василий Романович Дарбасов. Уолбаттан а?ыйах к?ст??х Дабаччыма диэн Мэ?э Алдан нэ?илиэгин сиригэр-уотугар т?р??б?т-??скээбит Ба?ылай Арамаанабыс оло?ун ти?эх сылларыгар доруобуйатынан улаханнык мо?уогуран, Михаил Фомичтыын билсибитэ. Эмчит хайдахтаах курдук ту?алаа?ын, наадалаа?ын бэйэтинэн билэн, ыарахан ыарыыны кытары туруула?ан, ?йэтэ арыый у?аан, Николай Островскай, Эрилик Эристиин холобура суох хорсун бы?ыыларыгар ханыылыы, к????н т?м?нэн хас да?аны кинигэ суруйбута. «Куома Чааскын» диэн дьи? олоххо буолбукка оло?урбут уус-уран сэ?энин суруйан норуотугар кэриэс кэби?эн хаалларбыта. Дабаччыма ити айымньытын суруйарыгар Михаил Фомич бэйэтэ, кини оло?ун аргы?а Альбина Саввична о.д.а. улаханнык к?м?л?сп?ттэрэ.