Шрифт:
Дарэчы, учора, перад паўлаўскай абразаю калектыву, я быў у выдавецтве. У былым маім кабінеце застаў рэдкалегію “Беларускага каляндара на 1987 год”. Усе баяцца, што можа з ім стацца, як з той “Спадчынаю”. Тут пададзены быў некім і “рэцэпт”: гэта год юбілейны – 70-годдзе рэвалюцыі, ёй і прысьвяціць “тады будуць лады”. Усе прамаўчалі. Я ведаю зьмест календара – ён далёкі ад усхваленьня 25 кастрычніка 1917 году і яго вынікаў. Вера настаяла на невялікім фармаце ў чорна-белай “гаме”. “Інакш кажа, не пасьпеем”. Я кінуў думку, што лепш на месяц-другі спазьніцца, але ж выпусьціць шматколерным, не на беластоцкім паліграфічным узроўні. Ёсьць жа яшчэ спосаб “падложкі”…
6 красавіка 1986 году. Нядзеля. Пасьля дзесяці гадзінаў. Мы пасьнедалі ўжо. Надвор’е – ненадзейнае. Неяк няўтульна і журботна. Учора цэлы дзень займаўся сваёю бібліятэкай, дык нічога падобнага не адчуваў, было цікава. А сёньня… Можа, яшчэ не ўключыўся ў жыцьцё. Неўпрыкмет для сябе дакрануўся да кнопкі тэлевізара першай, “усесаюзнай” праграмы ЦТБ. Па першых жа кадрах здагадаўся, што ідзе традыцыйная перадача “Служу Савецкаму Саюзу” – прапаганда вайсковай “рамантыкі”. На экране зьяўляецца нейкі малады чалавек у марской форме, толькі без пагонаў. Прадставіўшы яго тэлегледачам, вядучы пытае:
– А ў вас якая найвялікшая мара ў жыцьці?
Нечакана для мяне на гэтае банальнае, але няпростае пытаньне прагучаў адказ паскуднейшы за тое надвор’е, што цяпер за маім акном.
– Вярнуцца зноў у Афганістан! – адрэзаў гэты яўна крэтын.
– А што вы там пакінулі? – лагічна паставіў сваё пытаньне тэлежурналіст. Крэтын нешта няўцямна прамямліў. Я з агідаю і абурэньнем выключыў гэты “міратворны” гарбачоўскі (!) рупар. Запякло ў грудзях і я пацягнуўся за нітрагліцэрынам. Цяпер, ведаю, доўга не супакоюся…
7 красавіка 1986 году. Зранку патэлефанаваў А. І. Бутэвіч. Папрасіў вельмі ветліва, калі маю час, завітаць да яго. Я з задавальненьнем даў згоду. Можа, ён пакуль і не прадчувае, што гэты візіт больш патрэбны мне, чым яму. Так званыя “справы” мне яму проста перадаць (дарэчы, мне іх ніхто не перадаваў). Але перш за ўсё трэба перадаць душу, дух выдавецкі, прышчапіць яму свае погляды на месца гэтай установы ў культурным жыцьці беларусаў, у літаратурным працэсе, свае “сакрэты” рэдактарскія. Не зашкодзіць адразу адкрыць яму і мае метады адносінаў да каманд і распараджэньняў “інстанцыяў” – што мусіў выконваць, а што на словах прымаць, у далейшым нават ствараць выгляд, што нешта робіцца, а на самай справе “зацягваць” выкананьне, каб ніколі і не былі выкананыя шкодныя для культуры “партыйна-савецкія” патрабаваньні”. А іх будзе ня так ужо і мала! Будуць каманды “Выдаць!”, Будуць і “Спыніць!” “И думать не моги!”
З такімі думкамі з такім настроем я пабег туды. Працавалі без пабочных перашкодаў (сакратарка сьпецыяльна была папярэджаная) да 19 гадзінаў вечару з адным толькі звычайнай даўжыні перапынкам на абед.
Мне цікава было ведаць яго адносіны да паўлаўскіх выпадаў супраць выдавецтва, да таго непрыхаванага хамства, што было прадэманстравана. Анатоль неяк сам выйшаў на гэта пытаньне, і, да маёй радасьці, асудзіў паводзіны свайго начальніка. Больш за тое, ён пасьпеў перадаць гэта іншым “уплывовым” асобам з ЦК КПБ – свайму непасрэднаму шэфу Сяргею Законьнікаву і намесьніцы Паўлава Ганьне лазоўскай.
Дзень гэты я лічу плённым. Анатоль вельмі тактоўна папрасіў мяне, каб я, “калі гэта магчыма”, падарыў яму і заўтрашні дзень. Я, натуральна, даў такую згоду…
8 красавіка 1986 году. Сёньня зноў цэлы раборчы дзень tet-a-tet правёў з Анатолем Іванавічам. Зноў круціліся вакол “забароненых”, значыць, антыпартыйных, антысавецкіх матэрыяў: магчымасьць выданьня Скарынаўскай “Бібліі” і астатняй яго спадчыны, а таксама “Мужыцкай праўды” Кастуся Каліноўскага, “Матчынага дару” Алеся Гаруна, зборніка твораў казіміра сваяка і іншага. Я даводзіў магчымасьць і неабходнасьць ажыцьцяўленьня гэтых выданьняў “любой цаною”. Сказаў, што я б выпусьціў усё гэта “легальна-нелегальна”. Убачыўшы яго зьдзіўленьне, я растлумачыў кожную частку-антыпод майго дуалістычнага тэрміну.
“Легальна” – уключыць у план, рыхтаваць праз адпаведныя рэдакцыі і службы, афіцыйна друкаваць, скажам, на Менскім паліграфкамбінаце.
“Нелегальна” – само ўключэньне ў планы шыфраваць. Напрыклад: “Выбраныя пераклады Ф. Скарыны”, “Публіцыстыка К. Каліноўскага”. Другое, тое, што зусім не прапусьціць цэнзура і цэка, не абвяшчаць загадзя ў сваіх прасьпектах (часам такое можа праскочыць), а пасьля адпаведнай падрыхтоўкі несьці непасрэдна ў друкарню. Тут будуць патрабаваць, па-першае, галоўлітаўскага дазволу, па-другое, скажуць, што “яна ў вас не плануецца, нам”, замест чаго выпускаць. Адказваем па парадку: 1) пішам на “рабочым” экземпляры, што згодна з правіламі Галоўліта СССР публікацыі такога парадку не “падвяргаюцца” папярэдняму цэнзарскаму кантролю”. Подпіс “вядучага” рэдактара і дырэктара выдавецтва – і wszystko w porzadku: 2) здымаем ці “пераносім” на наступны год любы “твор” любога Дайліды і “кампенсуем” такую “страту” вось гэтым, сапраўды патрэбным культуры нацыі.
Я сказаў яшчэ Бутэвічу, што ў такіх выпадках я меркаваў кожны раз абыходзіцца бяз новых прадмоваў, каментарыяў і г. д., бо іх абавязкова трэба “літаваць”. А як трапяць яны туды, дык там абавязкова запатрабуюць усе матэрыялы. Вось тут і наступіць “Юр’еў дзень”, а то і “Варфаламееўская ноч”.
Не спадабалася мне сходу выказаная Бутэвічам асьцярожнасьць, якая ў сваю чаргу паказала яго палітычную афарбоўку.
Выслухаўшы ўсё вельмі ўважліва, ён, паміж іншага, сказаў, “паведаміў” мне што “Гаруна, напрыклад, Міхась Фёдаравіч, ні ў якім разе нельга выдаваць, бо Галоўліт яго імя выкрэсьлівае літаральна з усіх публікацыяў. Ды і ўсё-такі больш доказаў у нас, што ён ня наш”.