– Сёння?
– Яна здзіўлена паглядзела на яго і нахмурылася.
– Паехаць сёння? Што за дзіўная фантазія?.. і толькі таму, што гэтыя людзі табе не падабаюцца... Зрэшты, ніхто цябе не прымушае сустракацца з імі.

Але ён не ішоў, ён стаяў перад ёю, умольна склаўшы рукі.

– Я не вытрываю гэтага... я ж сказаў табе... не вытрываю... я не магу. Не пытайся ў мяне, чаму... прашу цябе... але павер, я не вытрываю гэтага... Хоць раз у жыцці зрабіце што-небудзь для мяне... адзін раз...

У суседнім пакоі зноў забарабанілі на раялі. Яна паглядзела на мужа, быццам кранутая ягонаю роспаччу; але які ён смешны - маленькі, тоўсценькі чалавечак, з пачырванелым тварам, з запалёнымі вачамі, з дрыготкімі рукамі, якія тырчаць з занадта кароткіх рукавоў; цяжка бачыць яго такім убогім. І спагада, якая шавяльнулася была ў ёй, адразу саступіла месца халодным словам:

– Гэта немагчыма. Мы паабяцалі паехаць з імі сёння катацца... а паехаць заўтра, калі мы нанялі пакой на тры тыдні... з нас будуць смяяцца... Я не бачу ніякай прычыны для ад'езду... я застаюся тут, і Эрна таксама...

– А я магу ехаць, так?.. я тут толькі псую.. псую вам... забаву, - хрыплым голасам перабіў яе стары. Ён рэзка выпрастаўся, рукі сціснуліся ў кулакі, на лбе пагрозліва выпнуліся жылы. Ён, відаць, намагаўся нешта сказаць або зрабіць. Але раптам крута павярнуўся і, цяжка перавальваючыся з нагі на нагу, хутка затупаў да лесвіцы, каб таропка, паскараючы крок, як быццам ён ратаваўся ад пагоні, падняцца наверх.

Стары, задыхаючыся, бег уверх па лесвіцы: толькі б дабрацца да свайго пакоя, застацца аднаму, авалодаць сабою, утрымаць нервы ў кулаку, перастаць вар'явацца! Вось ён ужо дасягнуў верхняга паверха, і раптам - быццам вострыя кіпцюры ўпіліся ў яго вантробы; ён пабялеў як палатно і прыхіліўся да сцяны. О, гэты шалёны, пякучы боль! Ён сціснуў зубы, каб не закрычаць, і, заглушаючы стогны, курчыўся ад пакутлівых колікаў.

Ён адразу зразумеў, што з ім: гэта быў прыступ жоўцевых колікаў, адзін з тых жахлівых прыступаў, якія нярэдка мучылі яго ў апошні час; але ніколі ён не адчуваў такіх жахлівых пакут, як на гэты раз. «Пазбягайце хваляванняў, - прыгадаў ён параду ўрача, і, нягледзячы на боль, пачаў злосна здзекавацца з сябе: - Лёгка сказаць, пазбягайце хваляванняў... хай пан прафесар сам пакажа, як можна не хвалявацца, калі... ой... ой...»

Стары гучна застагнаў - так пякуча ўпіліся нябачныя кіпцюры ў змучанае цела. Насілу ён давалокся да дзвярэй свайго нумара, адчыніў іх, паваліўся на канапу і ўпіўся зубамі ў падушку. Боль крыху суцішыўся, як толькі ён лёг; распаленае вастрыё ўжо не так глыбока пранікала ў зраненыя вантробы. «Трэба б кампрэс пакласці, - успомніў ён, - прыняць каплі - адразу палягчэе». Але нікога не было, каб памагчы яму, нікога. А ў самога не хапіла сіл дабрацца да суседняга пакоя ці хоць бы да званка.

«Нікога няма, - з горыччу думаў ён, - вось гэтак і здохну дзе-небудзь, як сабака... Я ж ведаю, гэта не жоўць баліць... гэта смерць падкрадваецца да мяне... я ведаю, што мне канец, ніякія прафесары, ніякія лекі не дапамогуць... у шэсцьдзесят пяць гадоў не папраўляюцца... Я ведаю, што боль, які пераварочвае мне ўсё нутро, - гэта смерць, і некалькі гадоў, якіх мне засталося пражыць, гэта ўжо не жыццё, а паміранне, адно паміранне... Але калі... калі ж я жыў?.. Калі я жыў для сябе?.. толькі для самога сябе?.. Ці ж гэта было жыццё? Вечная пагоня за грошамі, толькі за грошамі... і толькі для другіх, а цяпер што гэта мне дасць?.. У мяне была жонка: я ўзяў яе дзяўчынай, знайшоў да яе дарогу і кахаў яе, яна нарадзіла мне дзіця; год за годам мы спалі ў адным ложку, дыхалі адным дыханнем... а цяпер што стала з ёю?.. Я не пазнаю яе твар, яе голас... як чужая гаворыць яна са мною, ёй няма дачынення да майго жыцця, да маіх пачуццяў, думак, пакут... яна даўным-даўно зрабілася мне чужою... Куды ўсё знікла, куды прапала? І дачка была ў мяне... няньчыў яе з малых гадоў, думаў - пачынаеш жыць зноў, лепей, шчаслівей, чым выпала табе на долю, і не памрэш увесь, будзеш жыць у ёй... і вось яна ноччу аддаецца мужчынам, выходзіць з чужога пакоя... Толькі для сябе я памру, для сябе... для другіх я ўжо памёр... Божачка, божачка, ніколі яшчэ я не быў такі адзінокі!»

Кіпцюры час ад часу яшчэ злосна ўпіваліся ў яго цела, але потым боль праходзіў, хоць другі боль усё мацней сціскаў скроні; думкі, як цвёрдыя, вострыя, гарачыя крэмні, бязлітасна пяклі лоб - толькі б забыцца цяпер, ні аб чым не думаць! Стары расшпіліў сурдут і камізэльку; нязграбна, бясформенна выпінаўся вялікі жывот пад успухлай кашуляй. Ён асцярожна націснуў рукою на балючае месца. «Толькі тое, што баліць, - я, - падумаў ён, - толькі гэтае шавяленне пад гарачаю скураю; і толькі гэта яшчэ належыць мне; гэта мая хвароба, мая смерць... толькі гэта - я... няма ўжо ні камерцыі саветніка, ні жонкі, ні дачкі, ні грошай, ні дома, ні канторы... засталося толькі тое, што я цяпер мацаю пальцамі, - мой жывот і пякучы боль унутры... Усё астатняе - глупства, не мае болей ніякага сэнсу... а гэты боль - толькі мой боль, і гэты клопат - толькі мой клопат... Яны болей не разумеюць мяне, і я не разумею іх... я зусім адзін, сам-насам з сабою - ніколі я гэтага не ўсведамляў так ясна. Але цяпер, калі я ляжу вось тут і адчуваю, як знутры ўва мне расце смерць, занадта позна, на шэсцьдзесят пятым годзе, калі я хутка здохну, а яны, бессаромныя, скачуць, гуляюць, сноўдаюцца... цяпер я ведаю, што ўсё сваё жыццё я аддаў ім, няўдзячным, і ніводнай гадзіны не жыў для сябе... Але што мне да таго, што мне да іх?.. навошта думаць аб тых, хто не думае пра мяне? Лепш выпруціцца, чым прыняць іхнюю спагаду... што мне цяпер да іх?..»

Паступова пакідаў яго боль: ужо не так учэпіста, не так пякуча ўпіваліся ў яго лютыя кіпцюры. Але штосьці цьмянае адчувалася, - ужо амаль не боль, а нешта чужое сціскала і гняло, пранікала ўсярэдзіну. Стары ляжаў з заплюшчанымі вачамі і напружана прыслухоўваўся да таго, што адбывалася ў ім: яму здавалася, быццам нейкая чужая, невядомая сіла спачатку вострым, а цяпер тупым інструментам штосьці выграбала з яго, нітку за ніткаю абрывала штосьці ў яго целе. Не было ўжо болю. Не было пакутлівага ціску. Але штосьці ціха тлела і гніло ўнутры, штосьці пачало адміраць у ім. Усё, чым ён жыў, усё, што кахаў, згарала на гэтым павольным агні, абпальвалася, пакрывалася попелам і падала ў вязкую ціну абыякавасці. Ён няясна адчуваў - штосьці здарылася, штосьці здарылася ў той час, калі ён ляжаў тут і з горыччу думаў аб сваім жыцці. Штосьці канчалася. Што? Ён усё ўслухоўваўся і ўслухоўваўся ў сябе.

Так паволі пачаўся скон яго сэрца.

Стары ляжаў з заплюшчанымі вачамі ў паўцёмным пакоі. Паступова яго пацягнула на дрымоту, і затуманенай галаве ўявілася - не то ў сне, не то наяве, - што аднекуль, з нейкай нябачнай раны (якая не баліць і якой ён не ведае) сочыцца штосьці вільготнае, гарачае і ўліваецца ў яго жылы, як быццам ён сыходзіць крывёю але кроў цячэ не наверх, а ўнутр. Яму не было балюча, гэта адбывалася няхутка, сачылася нябачна і спакойна. Паволі прасочваліся кроплі і, нібы ціхія, цёплыя слёзы, падалі ў самае сэрца. Але нябачнае сэрца не адклікалася ніводным гукам; моўчкі ўбірала ў сябе чужую вільгаць, усмоктвала яе, як губка, усё цяжэла і цяжэла, і вось яно ўжо набрыняла, яму ўжо цесна ў грудной клетцы. І вось ужо цяжар цягне яго ўніз, расцягвае звязкі, тузае напружаныя мышцы; усё нясцерпней цісне і душыць змучанае вялізнае сэрца. І раптам - ах, як гэта балюча!
– яго бязмерна цяжкае сэрца рухаецца з месца і пачынае паволі апускацца. Не адразу, не рыўком, а плаўна, паступова аддзялілася яно ад мышачнай тканкі і рушыла ўніз; не так, як падае кінуты з вышыні камень або спелы плод; не, як губка, насычаная вільгаццю, апускалася яно - глыбей, усё глыбей у пустату, у нябыццё, кудысьці за межы яго істоты, у непраглядную бяскрайнюю ноч. І раптам усталявалася злавесная цішыня - усталявалася там, дзе толькі што білася цёплае перапоўненае сэрца: там стала пуста, холадна і жудасна. Не чуваць стуку, не прасочваліся кроплі: усё сціхла, памерла. І нібы ў чорнай труне ляжала гэтае недаступна нямое нішто ў дрыготкіх грудзях.