Яшчэ раз ён уздрыгнуў - ціха, як бы тайком, рыпнулі дзверы ў даччыным пакоі. «Значыцца, сёння зноў», - падумаў ён і адчуў лёгкі ўкол ва ўжо амярцвелым, здавалася, сэрцы. З хвіліну штосьці торгалася ў ім, быццам адміраючы нерв. Але і гэта прайшло: «Хай робіць што хоча! Што мне да яе!»

І стары зноў адкінуўся на падушку. Мякчэй ахутваў змрок яго збалелыя скроні, жыватворная прахалода пранікала ў кроў. І неўзабаве неглыбокі сон затуманіў знясіленыя пачуцці.

Калі жонка прачнулася раніцаю, яна ўбачыла, што муж ужо стаіць, у паліто і капелюшы.

– Куды гэта ты?
– спыталася яна сонным голасам.

Стары не павярнуўся; ён спакойна засоўваў начную кашулю ў чамадан.

– Ты ж ведаеш, я еду дадому. Я бяру з сабою толькі самае неабходнае, астатняе можаце паслаць мне ўслед.

Жонка спалохалася. Што гэта? Такога голасу яна ніколі ў яго не чула: холадна, жорстка прарываліся словы праз сціснутыя зубы. Яна ўскочыла з ложка.

– Няўжо ты хочаш паехаць?.. Пачакай... мы таксама паедзем, я ўжо сказала Эрне...

Але ён толькі нецярпліва паматаў галавою.

– Не... не... заставайцеся... не трэба...
– і, не азіраючыся, пайшоў да дзвярэй. Каб націснуць на ручку дзвярэй, ён мусіў паставіць на падлогу чамадан. І ў гэтае кароткае імгненне ён успомніў: тысячу разоў ён ставіў чамадан з узорамі перад чужымі дзвярамі; перш чым пайсці, пачціва развітваўся і прапаноўваў свае паслугі для далейшых даручэнняў. Але тут у яго не будзе болей ніякіх спраў, і таму ён не палічыў неабходным развітацца. Без адзінага слова, без развітальнага позірку ён падняў чамадан і з трэскам зачыніў за сабою дзверы, аддзяліўшы сябе ад свайго ранейшага жыцця.

Ні маці, ні дачка не зразумелі, што адбылося. Але гэты раптоўны ад'езд занепакоіў іх. Адразу ж яны паслалі яму ўслед, у родны горад на поўдні Германіі, лісты, у якіх падрабязна тлумачылі, што мела, мабыць, месца непаразуменне, амаль пяшчотныя, клапатлівыя лісты; яны пыталіся, ці добра ён даехаў, як яго здароўе, і нават былі гатовыя вярнуцца з адпачынку. Ён не адказаў. Яны зноў пісалі, адпраўлялі тэлеграмы, адказу не было. Толькі з канторы прыйшла сума, якую яны прасілі ў адным лісце, - паштовы перавод са штэмпелем фірмы, без ніводнага слова, напісанага рукою, без прывітання.

Такое невытлумачальнае, цяжкае становішча вымусіла іх паскорыць ад'езд. Хоць яны тэлеграмай паведамілі загадзя, калі вернуцца, ніхто не сустрэў іх на вакзале, і дома таксама нічога не было прыгатавана: слугі ўпэўнівалі, што стары рассеяна кінуў тэлеграму на стол і пайшоў, не зрабіўшы ніякіх распараджэнняў. Увечары, калі яны ўжо сядзелі за сталом, нарэшце грукнулі дзверы; яны ўскочылі з месца і пабеглі яму насустрач; ён паглядзеў на іх здзіўлена, - відаць, ён забыўся пра тэлеграму, - але ніякіх пачуццяў не выказаў, а абыякава даў дачцэ абняць сябе, прайшоў з імі ў сталовую і раўнадушна слухаў іх расказы. Ён ні аб чым не пытаўся, моўчкі смактаў цыгару, на пытанні адказваў коратка, але часцей прапускаў іх міма вушэй; здавалася, ён спіць з адкрытымі вачамі. Потым цяжка падняўся і пайшоў у свой пакой.

Так было і ў наступныя дні. Дарэмна ўстрывожаная жонка спрабавала пагаварыць з ім: чым настойлівей дабівалася яна тлумачэнняў, тым упарцей ён ухіляўся ад іх. Штосьці ў ім замкнулася, стала недаступным, адгарадзілася ад дамашніх. Ён яшчэ абедаў з імі за адным сталом, выходзіў у гасціную, калі бывалі госці, але сядзеў моўчкі, паглыблены ў свае думкі. Але ён заставаўся да ўсяго безудзельны, і таму, каму выпадала ў час размовы ўбачыць яго вочы, рабілася не па сабе, бо нежывы позірк іх, скіраваны ўдалечыню, не заўважаў нічога навокал.

Дзівацтвы старога хутка сталі звяртаць на сябе агульную ўвагу. Знаёмыя, сустракаючы яго на вуліцы, крадком падштурхоўвалі адзін аднаго локцем: стары, адзін з самых багатых людзей у горадзе, ціснуўся, нібы жабрак, да сцяны, у змятым, крыва надзетым капелюшы, абсыпаным попелам, неяк дзіўна хістаўся на кожным кроку і амаль заўсёды нешта мармытаў сабе пад нос. Калі з ім віталіся, ён спалохана ўзнімаў вочы: калі з ім загаворвалі, ён глядзеў на субяседніка пустым позіркам і забываў падаць яму руку. Спачатку сёй-той думаў, што стары аглух, і гучней паўтараў свае словы. Але гэта была не глухата: яму патрабаваўся нейкі час, каб прачнуцца ад унутранага сну, і ў гутарцы ён зноў упадаў у дзіўнае забыццё; вочы патухалі, ён абрываў размову на паўслове і спяшаўся далей, не заўважаючы здзіўлення субяседніка. Відаць было, што ён толькі з намаганнем адрываецца ад сонных мрояў, што ён заняты самім сабою і што людзі для яго ўжо не існуюць. Ён ні аб кім не пытаўся, ва ўласным доме не заўважаў нямой роспачы жонкі, збянтэжанага неўразумення дачкі. Ён не чытаў газет, не прыслухоўваўся да размовы; не было слоў, якія маглі б хоць на момант прабіць непранікальную сцяну яго абыякавасці. Нават справы, якім ён прысвяціў столькі гадоў жыцця, - і яны сталі яму чужымі. Зрэдку ён яшчэ заглядваў у кантору, але, калі сакратар заходзіў у кабінет, ён заставаў старога ў той самай позе: седзячы ў крэсле за сталом, ён глядзеў невідушчым позіркам на непрачытаныя лісты. Нарэшце ён сам зразумеў, што ён тут лішні, і перастаў з'яўляцца ў канторы.

Але вось што больш за ўсё здзівіла ўвесь горад: стары, які ніколі не належаў да ліку веруючых членаў суполкі, раптам стаў рэлігійны. Абыякавы да ўсяго, ён раней вечна пазніўся на абед і на дзелавыя спатканні, але цяпер ён ніколі не забываў у вызначаны час прыйсці ў сінагогу; там ён стаяў, у чорнай шаўковай ярмолцы, у накінутым на плечы белым талесе, заўсёды на адным месцы - дзе калісьці стаяў яго бацька, - ён стаяў, гойдаўся і нараспеў чытаў малітвы. У паўпустым храме, дзе вакол яго прыглушана гудзелі чужыя словы, ён болей чым дзе-небудзь адчуваў сябе сам-насам з самім сабою; мір і спакой заглушалі разгубленасць, не так ціснуў змрок у грудзях; калі ж чыталі памінальныя малітвы і ён бачыў сваякоў, дзяцей, сяброў нябожчыка, якія старанна і засмучана рабілі абрад і зноў прасілі боскай міласэрнасці нябожчыку, вочы яго ўвільгатняліся: ён ведаў, што ён апошні ў сваёй сям'і і ніхто потым не памяне яго. І ён набожна мармытаў малітвы і думаў пра сябе як пра нябожчыка.