Арсеньева Наталья
Шрифт:
Тры браты
Народнае апавяданьне
I
ІІ
III
*
На дзядзінец узьяжджаюць Тры браты, бацькоў вітаюць, Просяць іх багаслаўляці, На вясельле людцаў зваці. Тры банкеты, тры вясельлі Справіць бацька да нядзелі, Тры красуні, тры дзяўчыны Ўвойдуць заўтра да радзіны. IV
*
Так у хаце пры растані Брацьці зьехаліся ўраньні. На сябе яны зірнулі, Дзіўна твары адвярнулі, Усьмяхнуліся панура… Ой, там будзе, будзе бура, Бо няма вастрэйшай звадкі, Як з-за дзеўчыны-загадкі! V
Лебядзінае возера
* * *
Так казала Алёнка-залётніца, Да князёвых ласкаў ахвотніца, За руку яго трымаючы, 3 рукі стрэльбу вынімаючы. Апусьціўся князь, усьмяхаючыся, Па траве-мурагу раскідаючыся, Мо’ паверыўшы казцы, мо’ так, бо любіў, — Маладую лябёдку ён, князь, не забіў. Эх, ня вецер каліначку ў полі ламаў, — Князь Алёнку туліў да сябе, абнімаў, Не хмяліначка ля кіёчка завівалася, — Алёнка да любога княза схілялася, А ўжо сонейка ў небе нізка было, За горы-гарыстыя спаці ішло… * * *
А і хочацца Данілцы спаці, Цяжка з лаўкі дубовае ўстаці, А і хочацца, і ня хочацца, Думкі рэчкаю быстрай коцяцца, Як паехаў князь на тым тыдні ў лес, За ласём ішоў, у гушчар улез, Ад зары скакаў між густых сасон, Ад капытаў гул нёсься ўдаль, як стогн, А і езьдзіў князь ды пакрыківаў, Сваіх верных слугаў пакліківаў. А за іх усьлед разам йшлі псары, 3 ім, Данілаю маладым, ўгары. На Данілцы быў дарагі каптан, Паяс шоўкавы жамчугом заткан, Шапка новая, сабаліная, На ёй пёрка сакалінае, 3-пад яе кудры падалі русыя, Бровы хмэрылісь нешта густыя, Углядаліся ўдаль вочы сьмелыя, Як дзьве зоркі далёкія, белыя… Ня віхор ляціць і асінкі гнець, Лятучы праз лес, на бярозы дзьмець, Гэтак скача Даніла праз старыя пні, А і скача ён на сваім кані… Ўсё сьвятлее лес, радзей рад сасон… 3 вараным канём на паляне ён… Ня чуваць сабак, ня гудуць псары, Бор стары, глухі, як усе бары, Па бакох кусты маладых ляшчын, А над імі сплёт векавых галін… Стаў Даніла, аглядаецца, У сьляды свае ўзіраецца. Конь пад ім дрыжыць, капытамі б’е, У халодны цень, пад кусты заве… Пад кустамі сьцежачка ўецца, Тою сьцежкай Даніла імкнецца. Аб суччо сасон абарваў паяс, Сходзіць сонейка, ўжо няраньні час, А Даніла ўсё скача па сьцежачцы, Ўсё скача, аглядаецца, У сьляды свае ўзіраецца.. Толькі што гэта за возера ляжыць, Што за сіняе, прыгожае блішчыць? Берагі ў яго зялёныя, Асакою кругом абнясёныя, Спавітыя чаротам-гаротнікам, Да нярадасных казкаў ахвотнікам, Пасярэдзіне лебядзі плаваюць, Ваду крыльлямі б’юць лебядзінымі, За сьнягі храшчэнскія бялейшымі, За росы купальскія чысьцейшымі. Даніла да возера на кані пад’яжджзе, Як на той бок праехаць, шукае… Бачыць чорную грэблю ля млыну, Бачыць кола праз дрэваў тканіну, Пена густа з-пад кола нясецца… Далей хата… дым стужкаю ўецца… Пад’яжджае Даніла, аглядаецца, У ваду, у млын узіраецца… Ня дрыжыць зямля, калі гром грыміць, Не гарыць зара, калі сонца сьпіць, А дрыжыць душа маладзецкая, А іграець кроў удалецкая: Ля самой вады, дзе з тугі-нуды, Асака стаіць і глядзіць туды, Дзе на цёмным дне вадзянік ляжыць, На сырым пяску, ўвесь у ціне, сьпіць, Ля самой вады… сядзіць князь, а з ім Млынара дачка… Праз лісьцё вярбін Зіхаціць паяс, што як жар гарыць, Відаць новую сукню князёвую, Відаць шапку яго атласовую Ды з аздобаю жамчуговую, Відаць князевы боты казловыя, Чуваць князевы словы вяселыя… Не хмяліначка ля кіёчка завіваецца, — Не чароцінка над возерам схіляецца, Не, дачка млыныра усьмяхаецца, Да князёвых грудзёў пахіляецца, За пагожы дзянёк прыгажэйшая, За сонейка ў небе сьвятлейшая… 3-пад павекаў прымкнёных гараць, блішчаць Яе вочы, дзьве зоркі зялёныя, Кравяныя каралі на шыі вісяць… Цела, сонцам і лесам ўспаёнае, Да вады, як чароцінка, клоніцца, А як склоніцца, — пераломіцца… Каля грэблі вярбінаў рад стаіць, За вярбінай Даніла хаваецца, У грэблю праз суччо узіраецца, На дачку млынара заглядаецца. Любіць князя Алёнка-залётніца, Да яго пацалункаў ахвотніца. Валасы чэша ручкаю белаю, Ў яго вочы ўзіраецца сьмелыя… Не сакоча за хвойнікам ластаўка, Не пяе салавейка над возерам, — Так сьмяецца Алёнка, гаворачы, На траве з князем седзячы побачы… Як скацілась за лес сонца краснае, Як устаў белы месяц заплаканы, Толькі ў той час яны разьвіталіся, У апошні раз цалаваліся. Сонца, сонейка, сонца краснае, Чаму рана схавалася? Як-жа мне не хаваціся, Час да дому варачаціся, Старым людцам трэ’ супакой даць, Маладым людцам — да зары гуляць… * * *
А і хочацца Данілцы спаці, Цяжка з лаўкі дубовае ўстаці, А і хочацца і ня хочацца, Думкі рэчкаю быстрай коцяцца… Ўспамінае Даніла той лес густы, Ўспамінае возера лебядзінае, Млын і грэблю за гнуткай вярбінаю, Ўспамінае Алёнку-залётніцу, Да князёвых ласкаў ахвотніцу, Ўспамінае яе вочы зялёныя, Бліскам месяца, хіба, ўспаёныя… Ня дрыжыць зямля, калі гром грыміць, Не гарыць зара, калі сонца сьпіць, — Гарыць сэрца маладзецкае, Кроў іграець удалецкая: Палюбілася Данілцы млынара дачка — Маладзенькая Алёначка. Праз тры дні ізноў князь паехаў ў лес, Зьбіўся з сьцежачкі, у гушчар улез, Паміж хвой скакаў, на псароў крычаў, Вараненькага панукаў і гнаў. Толькі пёркі — раі пчаліныя Па-над шапкай вілісь сабалінаю… Зноў за ім усе уздагон нясьлісь, Крыкі з брэхам сабакаў князёвых зьлілісь, Зноў Даніла адстаў, прызадумаўся, На Алёнку, пэўна, уздумаўся… Вынес конь яго аж на возера, На ціхое возера, лебядзінае, Дзе шэпчуцца івы з вярбінаю, Дзе лілейкі у сіняй вадзе цьвітуць, Дзе белыя лебядзі на вадзе плывуць… Не калінка да сонейка цягнецца, Ня зорачка — месячык выглядае, Алёнка на грэблі князя чакае, 3 белых лілейкаў вяночак сплятае, Шэпча-варожыць, яго заклікае: — Ўжо лажыцца раса на кусты лазьняка, Ужо сонца за хвойкі хаваецца, Ужо ночная мгла распаўзаецца, А яго, сакалочка, няма, як няма… Сакалочак мой ясны, прыгожанькі! Як бяз ночанькі зоркам не сьвяціці, Так і мне без цябе не пражыці! Хмаркі ў небе агнём запаляюцца, Жоўты месяц з зямлёю вітаецца, Разгараецца ў сэрцы каханьніца, Як пасьля начы рассьвітаньніца… Любы, любы, прыгожанькі Сакалочак, Глядзіцца месяц двурожанькі Ў наш куточак. Прыдзі, прыдзі, мой месячык, Пакланюся, Да сэрца твайго, дубочак мой, Прытулюся. Табе я дам, табе я дам Вяночак, На вечнае вітаньніца, На шчырае каханьніца, Сакалочак!" Так Алёнка на грэблі ўсё князя чакае, З белых лілейкаў вяночак зьвівае, Шэпча-варожыць, яго заклікае… Гулкі грукат капытаў з-за грэблі ляціць, Відаць князеву сукню атласовую, Відаць шапачку яго шаўковаю Ды з аздобаю жамчуговаю, Відаць пёркі на шапцы сакаліныя, Відаць вараненькага за вярбінаю… Ярчэй зорачкі над зямлёй гараць, Сьвятлей месячык сьвеціць высака, — Сходзіць князь з каня, да каханкі йдзе, Да грудзей туліць, абыймаецца… А Алёначка заліваецца Шэрай птушачкай-сакатушачкай, Бы каліначка, хістаецца, 3 любым князем вітаецца… Добра, сонейка, што схавалася За лясы, за тры высокія, За палі, за тры шырокія: Старым людцам трэ’ супакой даць, Маладым людцам — да зары гулядь. * * *
Не заўсёды сонейку ў небе сьвяціці, Не заўсёды людзём на зямлі любіці… Пагуляў князь з Алёнкай-залётніцай, Да яго пацалункаў ахвотніцай, Пагуляў з маладзенькай, нацешыўся, Месяц блізка ўсё езьдзіў на возера, На ціхое возера лебядзінае, Дзе шапочуцца іва з вярбінаю, Дзе лілейкі белыя ў вадзе цьвітуць, Дзе лебядзі белыя па вадзе плывуць. Месяц блізка ўсё езьдзіў… а там… пазабыў, Ў іншым месцы мо’ сэрца сваё весяліў? Ды й праз хмары зорачкі зьзяюць, Й пасьля крыўды дзяўчыны кахаюць: Сонца яснае за лес коціцца, За сады ідзе, за пахучыя, За рэкі ідзе, за цякучыя, Па-за хмарачкі хаваецца, Крывёй неба заліваецца. Наступае ціха ночка на зямлю, Наступае, разпаўзаецца, Па глухіх куткох хаваецца, — А Алёнка ля грэблі ўсё князя чакае, Шэпча-варожыць, яго заклікае. А і дзень няма, а і два няма, А й тыдзень няма, а і два няма… Б’ецца ластаўкай Алёначка, Б’ецца птушачкай у клетачцы: "Пашкадуй ты мяне, гора горкае, Ня круцецесь асвы, думкі чорныя", — Не бярозка у полі зьвіваецца, Не зялёная нізка схіляецца, — Так схіляецца, зьвіваецца Маладзенькая Алёначка… Не глядзеце на сьвет, вочы ясныя, Не глядзеце на сонейка краснае, Закацілася вашае сонейка За глыбокія рэкі празрыстыя, За высокія горы-гарыстыя. Ня цьвісьці лілейкам у злую зіму, Не глядзеці Алёнцы у вочы яму, Не сплятаці вяночкаў, як краскаў няма, Ня любіць — мілаваці, як яго няма… Разьлюбіў, ой, Алёнку багаты князь, Нагуляўся з душою дзявочаю Да слоў яго здатнай, ахвочаю!.." Гэтак плача Алёнка-залётніца, Белы ручкі ламаець гаротніца, А Даніла што-вечар за вярбой стаіць, А Даніла што-вечар на яе глядзіць… Маладзенькай Алёнкі яму шкада, Запаляецца ў сэрцы на князя злаба, Сэрца з болю ў грудзях разрываецца… Падыйсьці ён бліжэй не рашаецца. Ой, хварэець душа маладзецкая, Ой, муціцца кроў удалецкая. Так, здаецца, з распачы дубок-бы зламаў, Лебядзём-бы галоўкі усім пазьбіваў, Пух пусьціў-бы высока, пад сонейка, Пёркі плаваць пусьціў-бы па возеры, А забіўшы — і сам-бы сьмерць знайшоў, Ня любіў-бы вось так, не жалеў ізноў… * * *
Дні плылі, як вада… Ужо восень прышла, У шаўкі, у вагні Бор густы запляла. I каменныя горы вада прабіваець, I страх-нерашучасьць ахвота забіваець: Раз выходзіў Даніла з-за старых вярбін, Раз выходзіў ён, аглядаючыся, Падыходзіў да грэблі, да возера, Падхадзіў да Алёнкі-гаротніцы, Браў Алёнку з ручку, за белую, Так казаў ён Алёнцы-гаротніцы: — "Ой, Алёнка, ой, зорка, до’, любка, стагнаць, Досыць горкае гора сваё гараваць. На сьвеце ўсё забываецца, Забываецца, як мінаецца: Забываюць краскі, што зімка была, Забываюць птушкі, што сьцюжа была, Забываець сонца, што хмары ёсьць, Забываюць росы, што сонца ёсьць, Бо усё, што прайшло, — забываецца, Забываецца, бо мінаецца… Кінь муціць свае вочкі бліскучыя, Кінь ламаць свае ручкі бялёнькія, Кінь ірваць свае косы дзявочыя, Кінь ты думаць аб князю, аб здрадніку!" Запаліліся вочы Алёнчыны, Паднялася галоўка шаўковая, Расчыніліся вусны зьбялеўшыя, Так казала Алёнка-залётніца, За свой век маладзенькі гаротніца: — "Ой, ты, злы чалавек, адыйдзі ад мяне, Ён мой любы, ён, ён ня здраднік, не, Ня любіў — не ласкаў-бы так горача. Эх, ня сонейка яркае траўку паліла, Ня ветрык у полі былінку калыхаў, — Так палілі яго ласкі шалёныя, Цалавалі яго вусны чырвоныя! Адыйдзі ад мяне, адыйдзі, ты — ня ён, Яго вочы, як зоры апоўначы, Валасы — быццам хвалі шаўковыя, Яго шчокі — як ранкі маёвыя, Яго словы за мёд саладзейшыя, За самога цара разумнейшыя… А ў цябе вочы шэрым ваўком глядзяць, Ой, нядобрым агнём, няпрыгожым гараць, Твае чорныя бровы нахмараны, Твае русыя кудры нячэсаны, Твае словы нажом колюць сэрцайка, Словы злыя твае, невясёлыя"… Так казала Алёнка, схіляючыся, Сумна — сумна яму усьмяхаючыся, За старою вярбою хаваючыся… Не злавіці саколу лябёдачкі, — Ён высока лятаець, ды ў вадзе ня гуляець. Не дастаці Данілцы Алёначкі, — Доўга любіць сэрца дзявочае Да ласкавых словаў ахвочае. * * *
Затужыў Даніла не на дзень, ці два, Затужыў тут Даніла на месяцы: Бо як зжоўклі лілейкі на возеры, Абляцелі лісточкі зялёныя, — Зьнікла дзесьці дачка млынаровая, Не спаткаўся ён болей з Алёнаю… Ой, ня йшлі над зямлёй дажджы дробныя, Ой, ня сонца за хмары хавалася, — Хмара вочы Данілы тугой спавіла, I вясёласьць, і жарты кудысь узяла… Наступала яна, хмара чорная, На ціхое на небачка сіняе, Налягала гора-горкае На Данілава на сэрцайка. Запрымеціў князь, што маўчыць халоп, Запрымеціў князь, панахмурыў лоб, Прыказаў ён паклікаць Данілу к сабе, Так пачаў князь ласкавыя словы свае: — "Ой, слуга мой, Даніла, што хмурышся, Што-ж ты хмурыш усё бровы густыя, Што ня чэшаш свае кудры русыя, Ня ўбіраешся ў новыя вопраткі, Ня ідзеш, як заўсёды, на плошчу гуляць, На людзей паглядзець і сябе паказаць? Не пяеш болей песьні вясёлыя — Ўсё на лаве сядзіш, у ваконца глядзіш, I удзень, як уночку, маўчыш? Мо’ пакрыўдзіў цябе хто, ня хочучы? Нездаволен мо’ княжаю міласьцяй? Калі так, толькі слова сказаць, — Усяму можна раду падаць"… Пакланіўся Даніла князю, устаў, Пакланіўся яшчэ раз, яшчэ раз устаў. I сказаў тады князю Даніла так: — "Ой ты, ласкавы князю, што ўздумаўся, У халопа аб крыўдзе пытаешся? Не пакрыўдзіў мяне, Данілу, ніхто, Ўсім у князя я моцна здаволены, Для мяне князь і добры, і ласкавы, А пакрыўдзіла холапа долечка, А пакрыўдзіла яна, наравістая… Не зламаць табе горы-гарыстыя, Ой, ня вырваці пушчы лясістыя, — Дык і мне не дасі, князю, радачкі! Адпусьці мяне, княжа, на вольны сьвет, Адпусьці мяне гора разьвеяці, Свае чорныя думкі разьсеяці: Тут, у гэтых харомах з нуды памру, Тут з сьмяротнай тугі я зусім прападу, Тут няма ў мяне вольнае волечкі, Не дасі ты мне, князь, лепшай долечкі!" Зазлаваўся на гэткія словы князь, Тупнуў ён з усей моцы нагою, Узмахнуў ён гняўліва рукою, Прыказаў ён Данілу замкнуці у склеп, За шырокія муры каменныя, За цяжкія за дзьверы дубовыя, За старыя замкі, за жалезныя. Прыказаў пасадзіці на тыдзень, і два, Прыказаў пасадзіці на месяцы, Кабы волі ад долі халоп не жадаў, Кабы князю аб волі ужо не казаў, Каб дарма, неразумны, ня нудзіўся, Каб дарма чорнай хмарай ня хмарыўся… А як холапа Данілу пасадзілі, За ім дзьверы на замкі пазачынілі, — Князь сабраўся з дружынаю зноў у лес, У вясьняны лес, расцьвітаючы, Па даўгой зіме аджываючы… Князь сабраўся з дружынай багатаю, Ды з гасьцямі, ды з цэлаю хатаю, Каб на цэлы бел’ сьвет панацешыцца, Пакуль сэрцайка хоча, каб цёшыцца, Каб сябе весяліць, каб і госьцяў прасіць, Аб зухвалым халопе зусім пазабыць… Але доля судзіла па іншаму… Захацела яна, непазнаная, Каб здарылася рэч нечаканая. Хто-ж пазнае яе, долю горкую, Маўклівую, негаворкую? Сабраліся… Ды нешта ня ладзіцца, За пасаду Данілаву вадзяцца, А Даніла быў першым усюданькі: Калі ён ідзе — ўся грамада йдзе, А як ён ня йдзе — дык ніхто ня йдзе… Няма роўных Данілу ў сырым бару, Роўных сьмеласьцяй і здагадкаю, Звонкай песьняю, мовай гладкаю… Прыказаў князь злажыць кару строгую, І заняцца Данілцы дарогаю… * * *
Першы дзень — паляваньне у лесе ішло, Другі дзень — паляваньне у лесе ішло, Трэці дзень — паляваньне у лесе ішло, На чацьверты дзень выйшлі на возера, На ціхое возера, лебядзінае, Дзе шапочуць іва з вярбінаю, Дзе лілейкі белыя у вадзе цьвітуць, Дзе лябёдкі белыя па вадзе плывуць: Ой, прызнаў князь і возера сіняе, Ой, прызнаў князь і грэблю з вярбінаю, Дзе сядзеў ён начамі з дзяўчынаю, Ой, успомніў ён казкі Алёнчыны, Ой, успомніў ён словы дзявочыя, Да ўсялякіх байкаў ахвочыя… Ўспомніў казку аб тым лебядзіным цару… Захацелася князю пацешыцца, Пахваліцца, на ўвесь дзень усьцешыцца, Пасьмяяцца над казкай Алёнчынай. Іншы хваліцца — прыгаством сваім, Іншы хваліцца — сьветлым розумам, А як князь, — хваліўся толькі сілаю, Сілай злоснаю, неразумнаю… Падхадзіла тут доля нядолечка, Падхадзіла нячутна, ціхусенька, Кралась полем, лясамі русалкаю, Праз вазёры плыла вадзянкаю, Па сьцежцы ішла — нагіналася, Жабрачкаю прыкідалася. Йшла з-за мора, мора сіняга, 3 чыста поля йшла, з далёкага. У ваконца яна ня кляпалася, Ля парогу яна не малілася, На пярэдні кут не жагналася, Памалюсеньку йшла, паціхусеньку, Груганом у вакенца залётывала… Захацелася князю пацешыцца, Захацелася князю усьцешыцца, Пракаціўся стрэл па глухіх куткох, Пракаціуся стрэл і разьвеяўся. Узмахнула крыламі лябёдачка, Узмахнула галоўкаю белаю, Ой, чырвонай крывёй фарбаванаю, Куляй князя наскрозь прабіванаю… Тое ўбачыўшы, князь асьмеліўся, Засьмяяўся ён, зноў нацэліўся… Ды Данілка ўсё бачыў з-за дзераўца: Захацелася хлопцу памерацца. Як стаяў ён за гнуткай вярбінаю, Ўспомніў князевы ласкі з дзяўчынаю, Ўспомніў вочы Алёнкі зялёныя, Бліскам месяца ўночы ўспаёныя… Бачыў князевы жарты нікчэмныя, Кроў убачыў на сінім на возеры, Ўбачыў птушку, крывёй фарбаваную, Куляй князя наскрозь прабіваную… Не сьцярпела, знаць, сэрца хлапецкае… (Захацеў, знаць, і сам ён памерыцца, Ці ў дзявочых славох пераверыцца) За вярбінай укленчыў, прыцэліўся, Ды з гарачкі, ці што, перамерыўся: Кабы ўправа браць, — ён улева браў, 3-за вярбіны на князя, відаць, не ўважаў. Пракаціўся гук-стрэл па лясных куткох, Пракаціўся далёка па возеру. Па ціхаму возеру, лебядзінаму. Успляснула крыламі лябёдачка, Ажно пухам вада забялелася, Адплылася… ў чароце дзесь дзелася. Але князю… нядобрае сталася: Дзіўна целам здаровым хістаючы, Стрэльбу з белай рукі выпускаючы, Як дубок віхрам-бураю зломаны, Паляцеў ён бяз крыку, бяз гоману, Паляцеў у ваду, у бяздоньне хваль, На астатні баль, на сьмяротны баль… Ой, дарма, князю, гэтак уздумаўся, Лепш-бы, князю, ня езьдзіў на возера, На ціхое возера, на сіняе, На ціхое возера лебядзінае, Ня ішоў-бы на грэблю, дзе пена ляціць, Дзе кроплі-вада, як жамчуг, зіхаціць, Ня ішоў-бы, ў лябёдку-б ня цэліўся, Можа ў казцы-бы, князь, пераверыўся! * * *
То было ўсё, ды тое зьмянілася, То было ўсё, ды тое забылася, Толькі й сёньня у небе многа хмар, Бо і праўду-ж казаў лебядзіны цар: — "Гэй, вы, людцы, людзі неразумныя, Будзьце вы навекі, людцы, прокляты, Прокляты за сэрцайка каменнае, Шчасьця вам ня знаці супакойнага, Птушак як пабачыце, успомніце: Будзе вам хацецца іх губіці, біць, Будзе вам хацецца, як яны лятаць. А і хто яшчэ на гэтым возеры Лебядзя заб’е ці так, ці з умыслу, Лебядзя заб’е ці лятучай стралой, Ці так скруціць шыю яму белую, — Хто заб’е, той сам памрэ у возеры, — Ня губі, злы, жыцьця лебядзінага!" Так сказаўшы, плаваў цар сярэдзінай, Плаваў, абтрасаў ён пёркі белыя, Ўзмахіваў крыламі лебядзінымі, Ой, хаваўся ў чыстым, сінім возеры… Выйдзе ён, як людзюхны зьвядуцца ўсе Выйдзе ён з-пад возера глыбокага, Узмахне крыламі бела-беламі, Прызаве жанок сваіх лябёдачак Са дзяцьмі малымі, лебядзёнкамі. Будуць над людзямі яны суд судзіць, Суд судзіць над імі і адказ прасіць…"