Арсеньева Наталья
Шрифт:
Памяці Ядвігіна Ш
V. Зачарованы кут
З крыніцы народнай
Зачарованы кут
Балотніца
Плач старога лясуна
Вясельле
Зорка
Сюжэт узяты з апавяданьня А. Амфіцеатрава «Лятавіца»
Заплятаюць зоры белыя вузоры У бяздоньні неба… Ціша… цішыня… Поўныя пакуты стромкіх хвояў хоры Гімн сьпяваюць ночы… Ціша… цішыня… Не шумяць галіны маладой асіны Аб адвечных страхах, векавой жудзе, Толькі у лагчыне, дзе туман лёг сіні, Часам ночны вецер глуха загудзе. Ўслухайся у словы ветравае мовы, Ўслухайся у шэпты хвояў маладых: Многа казкаў дзіўных, песьняў пераліўных Чуткаю душою зразумеў бы ў іх… *
— Тут былі калісьці, — зварухнуўшы лісьці, Пачынае вецер, — не лясы-палі. Над ракою дзесьці, год таму ўжо дзьвесьце, Між высокіх жытаў вёскі заляглі. Там, у нізкай хатцы, жыў хлапец пры матцы, Сам прыгожы, сьветлы — нібы дзень вясной, А пяяў так звонка, што аж чула сонка, Голас меў жаўронка, птушкі палявой. Чуць сьвітае ранкам, а у полі Янка Ўжо ідзе за плугам і папар арэ… Паліць сонца з вышы, ўсё замрэ — ня дыша, А яму і люба, толькі йдзе, пяе. Ўвечары да хаты цягнецца араты Адпачыць на сене ці пад кажухом, А Янук гуляе, дзеўкі забаўляе, Песьні ім сьпявае недзе за сялом. Посьле, ноччу, ў поле пад лісьцё таполі Прывядзе ён коні, сядзе на зямлі, Коней даглядае, месячык вітае, Дзівіцца і лічыць зорныя вагні… Часта ў Божым моры ірваліся зоры, Як збліжалась восень, маці горкіх мар. Ўніз яны зьляталі, гасьлі, прападалі У бяздоньнях неба між калматых хмар. Кажуць, што ня зоркі, ангелаў пацёркі Ў восеньскую ночку сыплюцца дажджом: Гэта лятавіцы, злыя чараўніцы На зямлю зьлятаюць, ой, не за дабром! Зоры ёсьць такія — ясныя, ціхія… Душы праклятыя там жывуць, чуваць… I за крыўду гэту да сканчэньня сьвету Пакляліся мсьціцца — людцаў чараваць. Спрыкрыцца праклятай жыці незанятай, Засумуе часам — зоркаю зьляціць. Скінецца дзяўчынай і брыдзе пуцінай Грэх па людзях сеяць, хлапчукоў звадзіць. *
Варажыла ночка, жаляў, чараў дочка, Агарнуўшы мглою сіняю прастор, У душу прасіўся, сьпевам дзіўным ліўся Смутных ночных гукаў ціхі перабор… Лёг хлапец у полі пад лісьцём таполі I цягучай песьняй скалыхнуў цішу. Выліваў маркоты, сумы адзіноты, Разьядаў сьлязамі горкімі душу… У нябесным полі ярка, штораз болей Зігацелі зораў белыя вагні, Разрывалісь зоры, гінулі ў прасторы, Гасьлі над зямлёю, гасьлі на зямлі. Вось агнём зарніцы зорка-чараўніца У вачох бліснула і зьляцела ўніз. Толькі сьлед бліскучы, агнявы, мінучы На мамэнт празь неба ніткаю павіс. Глянуў хлопец — дзіва: пасьвятлела ніва, Зорка над зямлёю, над лісьцём ляціць. Глянуў і падняўся, ледзь перажагнаўся, А ўжо тая зорка перад ім стаіць. Зь цемры непрыветнай твар дзяўчыны сьветлай Выплывае моўчкі і глядзіць, глядзіць, Апусьціўшы вочы, мо спытацца хоча: «Што сумуеш, хлопча, што табе баліць?» Вочы у дзяўчыны — возера глыбіні, Ад павек кладзецца сіняваты цень. Валасы дзяўчыны — зорныя тканіны, Сэрабрыста-белы месяца прамень. Лёгкае убраньне з мглы правіднай раньня Абвілося хмаркай каля белых ног… Ўся яна ірдзіцца, квола сэрабрыцца, Як адна з тых зораў, што раскідаў Бог. «Хто ты?» — «Я дзяўчына з хмарнае лагчыны, — Зазьвінела ціха, бы званкі ў траве, — А пачула песьні, вабяць так балесьне, — I прыйшла у поле… слухаць… да цябе. Пей гучней, я сяду»… Слухае загаду, Засьпяваў, заліўся, сэрцайка дрыжыць… А дзяўчына-зорка ўсё сьмяецца горка I вачмі-бяздоньнем жудасна блішчыць… Скончыў Янка граньне: «Дзеўчынка-каханьне, Для цябе пайду я на мучэньні, зьдзек. Будзеш мая жонка — аджыве старонка, Расьсьвятлее доля: палюбіў навек! Пэўна, знаеш чары, калі таюць хмары, Калі гінуць цені ад тваіх вачэй. Безь цябе мадзеці не магу на сьвеце, Будзь маёю, любка, падыдзі бліжэй». Не жалейка плача, стогне небарача, Не, ня ночны вецер жаласна гудзе, — А з грудзей дзявочых сьпеў ліецца ўночы, Кроіць сэрца болем, сьлёзы гора лье… Пабялелі сеці месяца на вецьці, Паляцелі зоры з чорных Божых рыз, Тонкія таполі застагналі з болі, Апусьцілі вецьце распачліва ўніз. А душа канае… Але тут зьмяняе Сваю песьню дзеўча на вясёлы тон… Расплыліся хмаркі, выплыў месяц шпаркі, Зазіялі зоры белым жамчугом. Белыя бярозы, што гублялі сьлёзы, Загудзелі сьветла, радасна, як сьмех. Прабудзілісь кветкі, аджылі палеткі, Ўсё пайшло круціцца, як узімку сьнег. Скача месяц белы, скачуць зоркі сьмела, I дзяўчына скача зь Янкаю, пяе… Валасы сплятае, нібы птушка тая, Ўсё лягчэй нясецца, ўсё вышэй плыве. Ад зямлі паволі сілай дзіўнай волі Адлятае… ўецца сінім матылём, Над густой пшаніцай зьзяе зараніцай, А хлапец трымае, зь ёй імкнецца й ён. «Ой, пусьці, хлапчына, — просіцца дзяўчына, — Не сваёю воляй я ляту да зор!» Але дарма б’ецца, яго страшыць, рвецца: Як каршун з галубкай, праляцелі бор. «Ой, пусьці!» — «Загіну, а цябе, дзяўчына, Не пушчу, хай будзе, што захоча Бог». Ды запелі пеўні дзесь у вёсцы, пэўне, Ірванулась любка — затрымаць ня мог… Шуганула ў неба залатыя глебы, Задрыжэла зоркай — чыстаю расой. I дагэтуль зьзяе, ночкамі гуляе, Аж пакуль не ўбачыць сонца над сабой. А хлапец рвануўся — ў небе апынуўся. За плячамі крыльцы шэрыя ўзрасьлі. Жаўранкам, што золкам будзіць нівы, долкі, Жаўранкам узьняўся ў вышу ад зямлі. Сьпяць яшчэ пракосы, дрэмлюць ніў палосы, А малы жаўронак ўжо ляціць, ляціць: «Цірлі, цір, вярніся, цірлі, адзавіся!» Да зары вячэрняй жаласна зьвініць. Толькі, як у горы, сном нялёгкім зморы Ён засьне у ценю жытніх каласоў, — Выплывае зорка і сьмяецца горка, І хлапца-жаўронка зводзіць, злая, зноў. Бо як сьпіць — сьмяецца, але чуць прачнецца, Зь песняю памкнецца ў неба, да яе, — Ў зораў карагодзе, ў золаце усходу, Ў чырвані аблокаў зорка прападзе… Шчасьце
Вершаванае апавяданьне
Хтосьці па лесе ідзе і сьпявае, Хустка між соснаў высокіх бялее, Песьня зьвініць, як згубіўшы надзею, Сонцу і небу укор пасылае… Сонца усходзіць… Зьбялеўшыя зоры Тонуць у рожавым полымі-моры, Ў чырвань малююцца соснаў вяршыны, Рожавай робіцца мгла над лагчынай. Ў лесе паўцёмна. Ільлёвыя змрокі Ў гушчы хаваюцца соснаў высокіх. Бор, прачынаючысь, ціха шапоча Сны-маячэньні канаючай ночы. Хтосьці па лесе ідзе і сьпявае, Небу і сонцу жальбу пасылае: — «Хто ў нас з заранкай на поле выходзіць, Сілы за працай цяжкой пераводзіць? Эх, сірацінка так раніцай ходзіць, Буйныя сьлёзкі на постаць раняе, Горкую долю сваю праклінае! Хто ў нас палуднем на ніўцы хінецца, Дробнымі сьлёзкамі плача-ільлецца? Эх, сірацінка так з працаю б'ецца, Белаю ручкаю пот уцірае, Сьпіну да чорнай зямлі нагінае, Горкую долю сваю праклінае…» Цяжка на сьвеце, ой цяжка, бяздольнай, Хочацца волі шчасьлівай, раздольнай, Хочацца ласкі, а людзі сьмяюцца, Людзі чужыя ваўкамі здаюцца. *
Матка Галіны ў рацэ утапілася, Бацькі ня ведала нават дзяўчына… Так і расла, бы ў лагчыне каліна, Доля інакшая Гальцы ня сьнілася. Людзі ўзялі сірату, ўзгадавалі, Людзі кармілі… А болей што… годзе… Болей дасьць Бог, кажуць гэта ў народзе Дзеці дражнілі… Пасьля перасталі. Думнай дзяўчынай Галіна ўзрастала, Год за гадом прыгажэй расьцьвітала: Цёмныя косы, ружовыя шчочкі, Вочы-пралескі ці два васілёчкі, Белыя, гладкія рукі і плечкі, Голас, бы плюскат крынічанькі, рэчкі. Толькі маркотна жылося дзяўчыне, Плакаць штоноч выпадала Галіне: Воля, вядома, сірочая воля, Мачыхай злою была яе доля. Моўчанькі Галя ўсе крыўды цярпела, Жаліцца на'т у душы ня умела… Толькі любіла уночы сядзеці, Ў цёмнае неба з тугою глядзеці, Зоркі лілі у душу маладую Нейкую цішу і згоду сьвятую… Год за гадом хвойкай вырасла Галя… Вернай нядзелькай семнаццаць мінула, Праца цяжкая яе не сагнула: Стала вышэйшаю, — косы — як хваля… Сьлёзы вачэй-васількоў не згасілі, Шчокаў ружовых ня зьмялі, ня змылі, Крыўды надзеі ў людзей не зламалі, Злога ня ведала сэрцайка Галі… *
Хтосьці па лесе ідзе і сьпявае — Гэта Галінка чаромху ламае. Ў лесе на краю зялёнай паляны, Сьветлай расой, як сьлязамі прыбранай, Сонца з-за цёмнага бору ірвецца, Скора імгла над зямлёй распаўзецца, Цень, між камлёў пасплятаны, вузорны, Сіні, халодны, мясцамі йшчэ чорны, Зьнікне у золаце раньняга сонца, Ў ласках вясеньніх, гарачых бясконца… Ходзіць дзяўчына, чаромху зрывае, Песьню маркотную ціха сьпявае, Ходзіць і ходзіць… а дрэвы дарогу Моўчкі ёй кажуць да гушчы ў разлогу, Кажуць дарогу да тоні-балота, Тоні, дзе сонца блішчыць пазалота Ў плямах рудое, іржавай вадзіцы, Тоні, аер дзе зялёны хіліцца, Качкі ўюць гнёзды, маленькіх выводзяць, Дзівы дзе лес гулам жудасным родзіць. Там, над балотам, як чула Галіна, Рэшткі згніваюць старуткага млына, Мхом зарастаюць, а ў ім, між асокі Век дажывае млынар адзінокі. Можа зайсьці варажыці? Ён мае Сілу дзіўную і моц нялюдзкую, Чортаву, кажуць… вужакаў гадуе, Лечыць, варожыць, урокі зьнімае. Сэрцайка Галі калоціцца, б’ецца, Так-бы дамоў і пабегла, здаецца. Ціха ідзе па імховай пасьцелі, Твар пахаваўшы ў чаромхавай белі. Холад іголкамі колець у грудзі, Вось і балота… Хай будзе, што будзе… *
Госьцю стары чараўніча вітае, Зь дзіўнай усьмешкай яе аглядае. Белы, высокі, калматыя бровы, Ссушаны твар, пажаўцеўшы, васковы, Белая вопратка, пояс сатканы Зь ніцяў грубых, кутасамі прыбраны, Лапці зь ліповага лыка, аборы… Самае дзіўнае — вочы, як зоры, Цёмныя, цёмныя — неба уночы. Ўсё пахаваюць, што знае, што хоча, Добрае, злое, насьмешку ці ласку, Долю праклятую, долю, як казку, Нейкі агонь у тым поглядзе дзіўным. Голасам ціхім, глухім, зауныўным Госьцю стары чараўніча вітае, Што яна, красная, хоча, пытае. Шэптам штось кажа старому Галіна. Шчокі зьбялелі, бы сьнег, палатніна, Хоча аб долі сваёй запытацца, З будучым часам таемным спазнацца. Мо' ужо любіць дзяўчына кагосьці, Мо' ўжо заняў яе сэрцайка хтосьці? Не, не аб тым, пэўна, кажа Галінка, К дзеду схіліўшысь, бы ў полі калінка. Любіць… ня любіць… а трудна прызнацца, Сэрца даўно пачынае мо' рвацца, Хочацца ўсё, усё выліць, сказаці — Сорамна неяк, ну й трэба маўчаці… Моўчкі стары чараўнік адыходзіць, Кій свой бярэ, кола кіем абводзіць, Коўшык прыносіць сьцюдзёнай вадзіцы, Жменю ў ваду сыпле чорнай зямліцы, Кажа дзяўчыне у коўшык глядзеці, Золкі прыносіць тым часам ды з клеці, Крышыць іх, сыпле таксама ў вадзіцу, Ў коўшык, куды і Галіна глядзіцца. Ціха у чорнай закуранай хатцы… Моўчкі стары пачынае хістацца, Штосьці нячутна і глуха шапоча, Доля-нядолю пытае, прароча: — «Ўстану я і вайду ў лес-бор паволі, Зь лесу-бору выйду ў чыстае поле Сьпінаю устану я там да заходу, Стану чыстым тварам я да усходу…» Слухае Галя… чуць дыхае… душыць… Звон быццам б’е, аглушаючы, ў вушы… Круціцца хата… Туман ад парогу Ўстаў… спавівае… ня помніць нічога… Шэпча вядун і ў ваду заглядае, Зёлак у коўшык сухіх падсыпае, Сыпле і кажа ціха, паволі, Жудасна, глуха, што далей, то болей: — «Абвяжуся я хмарамі сівымі, Падпаяшуся ранічнай зарою, Паабтычуся зоркамі малымі, Абмачуся чыстаю расою, Абсушуся сонейка касою…» Шэпча ўжо толькі губамі аднымі Тайну вялікую… водзіць вачымі… — «Ні зьмяніць тых слоў, ні даказаць нікому, Ні старому чалавеку, ні малому, Іх замкну я дзесяцьцю ключамі, Зачыню я дзевяцьцю замкамі, А ключы па лесе раскідаю, Ў ціне возера-балота пахаваю…» Скончыў… Прамовіў вялікія словы, Словы апошнія ўжо, ключавыя. — «Будзеш шчасьліваю», кажа Галінцы, «Дзякуй кажы тэй шчасьлівай хвілінцы, Як радзіла да жыцьця цябе маці, Лепшае долі людзём не спазнаці.» Кажа стары так, яе аглядае, Зь дзіўнай усьмешкай у твар заглядае. Дзіўна дзяўчыне… Крывёю гарачай Ўся залілася і ледзьве ня плача… Хлеба ня мае, каб дзеду падаці, Яек і сыру сіротцы дзе ўзяці? — Краскі чаромхі яна сарамліва Дзеду дае і бяжыць палахліва Вузкаю сьцежкаю ў вёску ціхую Зноў працаваць на сямейку чужую… Сонца, што ўстала, усьлед ёй сьмяецца, Сэрца дзяўчыны калоціцца, б’ецца. Верыць, ня верыць ёй сонейка ласкам, Тэй варажбе, чараўнічым тым казкам? Мгла распаўзлася, радзее і тае, Сьветласьцяй раніца Галю вітае. Звонкая песьня да сонца ільлецца, Сэрца шчасьлівым прадчуцьцем ірвецца. *
Доля і шчасьцейка, хто вас пазнае, Тайну жыцьця на зямлі адгадае? Шлеце надзеі і вабіце марай, Нам дакляруеце шчасьце, а хмарай Наша жыцьцё спавіваеце, б’еце Сэрца штодзень, адпачыць не даеце. Жыта на ніве яшчэ не дажалі, — Галю ў гаёчку за вёскай хавалі. Доўгае жыцьце ёй доля давала… Эх, на гадочак яго не дастала. Стаяла ў тыдзень, бы ў цэркаўцы сьвечка, Хутка схудзелі і шчокі і плечкі, Вочы-пралескі зусім патускнелі, Косы адны, як вясною, цямнелі. Моўчкі дзяўчына цярпела, хварэла, Моўчкі, нячутна яна дагарэла. Ўсё варажбу у паўсьне ўспамінала, Шчасьця і будучай долі чакала, Лес ўспамінала, і сонца, й фіялкі, Ўдаль ўсё глядзела паглядам русалкі. Верыла Галя, што шчасьце ўжо блізка, Так і сканала, як сонейка нізка, Нізка стаяла і першыя зоры Ўжо запаляліся ў небным прасторы… *
Доля і шчасьцейха, хто-ж вас пазнае, Вашую тайну хто зглыбіць, хто знае? Сны
*
«Дзесь за морам-акіянам Ёсьць старонка дум няясных, Сноў прыгожых, зорак ясных. Ў полі, сонцам абліваным, Ў тэй старонцы прамяністай Ёсьць высокі белы хорам… Прыгаством, красою чыстай Там, падобны ясным зорам, Расьцьвітаюць у сьвятліцы Пяць дзяўчынак, пяць сястронак: Стан прыхільны, гібак, тонак, Мараў чар з вачэй глядзіцца, Твары белыя, а косы — Зьзяньне месяца палосаў… Ткуць дзяўчына, ткуць ад раньня, Ткуць вузоры срэбнай пражы… Хто зь іх песьню, казку скажа, Хто пачуець птушкаў граньне Ў час вясеньняга сьвітаньня, Хто зь іх выйдзе у садочкі Дзе стаяць чаромхі ў белі, Дзе ў пагожыя нядзелі Сонца ўе сабе вяночкі… Ткуць дзяўчыны, нахіліўшысь Над дубовымі станкамі Залатымі абрусамі, Паясамі з срэбра, зьвіўшысь, З-пад рукі плывуць умелай Ніці золата старога, Срэбра, шоўку ценявога, Воўны чорнай, воўны белай… Ткуць дзяўчыны у пакоры Шматкалёрныя вузоры… Іх цалуе ясна сонца, Заглядаючы ў ваконца, Ім сьпяваюць салавейкі Свае песьні срэбналейкі. А вясёлых думкаў хоры, Тых, што век ня знаюць гора, Устаюць і вабяць: “Годзе, Годзе, шэпчуць, працаваці, Ябрусы шаўковы ткаці, Пагуляйма на свабодзе!” Ткуць дзяўчыны сны у кроснах, Сны прыгожыя, ціхія. Ў іх і зоркі залатыя Заплятаюць кветкі з росных Сенажацяў, і праменьні Сонца сьветлага, і цені… І хавае ноч зайздросна, Ўсё, што выткана у кроснах… *
Сны тчэ першая дзяўчына, Шматкалёрных сноў тканіны: Сны вясёлыя, як дзеці, — У ружовых ніцяў сеці; Сны гарачыя каханьня — Ў чырвань яркую згараньня. Крые нудных сноў тканіны Ніткай шэрай павучыны, Затыкае сны, як казкі Ў мілы тон пралескі-краскі, А сувоі сноў прыгожых — Крые беляй белых рожаў. Тчэ другая па калеі Чуць-зялёны шоўк надзеі… Тая — сіняй грой адценяў Тчэ чароўнасьць лятуценьняў, Гэна зноў, ў правідным ценю, Разлажыўшы на калені, Чорным шоўкам, срэбрам старым Ўсьцяж пляце начныя мары… А астатняя маўкліва Заканчае ночы жніва: Хваляй белых аксамітаў Тчэ спакой душы, ўжо сытай… Ткуць дзяўчыны, ткуць сястрыцы Ўсё, што можа нам прысьніцца, І, зайздросна ноч хавае Ўсё, што з кроснаў выплывае… *
А як згасьне дзень між хмараў Туманы спаўюць зямліцу, — Ноч нясе ў імглу абшараў Ўсё, што выткана ў сьвятліцы… Шляхам месячных праменьняў, Пуціной дрыжачай зораў, На зямлю, у сьвет імкненьняў Йдзе з-за сьветавых прастораў І распальвае настроі Бліскавіцаю між хмараў, Разьвівае сноў сувоі, Расплятае ніці мараў. Ўсіх замучаных, прыстаўшых, Ўсіх, спрагнёных адпачынку, Шчасьця ў шэры дзень ня знаўшых, — Заварожыць на хвілінкі. Хай забудуць дзень галодны, Хай у сьне зазнаюць ласкі, Заліе іх горам зводным, Занясе ў краіну казкі.. Ўсю зямлю крылом абыйме, Закалыша, залюляе, З сэрцаў важкасьць гора здыйме, Боль вясьняным сьнегам стае… I над змучаным паэтам Затрымаецца… схінецца… А назаўтра сьпеў пальлецца, Сьпеў, што вытканы за сьветам»…