16. Ад бацькі свайго - далікатнасьць характару і непахіснасьць у пастановах адносна рэчаў, якія ён прадпрыймаў пасьля абмеркаваньня; і адсутнасьць зацікаўленьня ў рэчах, якія людзі называюць гонарамі; і любасьць да працы і вытрываньне; і гатоўнасьць выслухаць кажнага з тых, хто меў што-небудзь прапанаваць дзеля агульнае памыснасьці; і няўхільную рашучасьць узнагародзіць кажнага паводля ягоных заслугаў, і веду, якая выток свой бярэ з дасьведчаньня энэргічнага чыну, прадпрынятага ў адпаведным часе, і адпачынку; і я спасьцярог, што ён перамог у сабе цягу да падросткаў; і ён не ўважаў самога сябе большым, чымся кажнага іншага грамадзяніна; і ён звольніў сваіх прыяцеляў ад абавязку прысутнічаньня на ягоных вячэрах і ня змушаў іх таварышыць яму ў падарожжах у іншыя краіны, і тыя, што зь якіх-небудзь меней важных прычынаў не маглі таварышыць яму, заўсёды пазьней знаходзілі яго ў той самай прыхільнасьці да іх. І тое я спасьцярог, што ў часе нарадаў ён дамагаўся, каб дакладна дасьледжанымі былі ўсе абставіны справы і ніколі не канчаў нарадаў, здавальняючыся першаю абыякою пастановаю; і, што ягоная прыхільнасьць да блізка пастаўленых не дазваляла зьменьваць іх паводля капрызу, але і не выяўлялася да іх сваею празьмернасьцю. Пэўнасьць сваіх сілаў і прысутная яму бадзёрасьць, былі ягонымі сталымі спадарожнікамі; і прадбачваў ён далёка надыходзячыя падзеі і прадугледжваў самыя малыя абставіны, не фанабэрачыся гэтым; улегласьць і наагул усялякая лісьлівасьць былі абрыдлымі для яго; ён заўсёды стаяў на стражы гаспадарсьцьвеных інтарэсаў і ашчадна выдаткаваў грамадзкія сродкі, не баючыся ўпіканьняў са стараны; і аднолькава далёкімі для яго былі гэтак прымхі адносна багоў, як і падлашчваньне і дагаджаньне людзям або падтакваньне натоўпу - наадварот, цьвярозасьць ўва ўсіх рэчах і непахіснасьць з вычуцьцём смаку і ніколі на поўдарозе думкі або чыну, ці ў пагоні за навінкамі. Што да рэчаў, якія ахарошваюць жыцьцё і якімі доля надарыла яго пад дастаткам, дык імі карыстаўся ён бяз пыхлівасьці, але і без перапрашаньня самога сябе; затым, калі ён меў іх, дык і карыстаўся імі без прэтэнсыянальнасьці, а калі чаго ня меў - таго і не патрабаваў. Ніхто і ніколі ня мог сказаць пра яго, што ён сафісты або дамарослы баўбатун ці пэдант; але кажны прызнаваў у ім чалавека дасьпелага, дасканалага, недаступнага падлізьніцтву, здольнага ўладзіць свае справы, як і чужыя. Апрача гэтага, ён з пашанаю адносіўся да тых, што былі праўдзівымі філёзафамі, і ён не пагарджаў тымі, каторыя прэтэндавалі на філёзафаў, як і не ставаўся лёгкім для іхных уплываў. Ён быў зраўнаважаным у гутарцы зь людзьмі, не без таго, каб пажартаваць часамі, без абразы для каго-небудзь. Ён рацыянальна клапаціўся адносна свайго цела, але не як чалавек, што хапаецца за жыцьцё, не імкнучыся да ўласнае вонкавае прыгожасьці, але і не пакідаў гэтае рэчы ў занядбаньні, сваею ўвагаю да сябе, ён вельмі рэдка знаходзіўся ў патрэбе лекарскага мастацтва або ў вонкавых ці ўнутраных лекаў. Але асабліва прыгожа выступала ў яго тая гатоўнасьць, зь якою ён прызнаваў перавагу людзей, якія здабылі асаблівую аўтарытэтнасьць у якой-небудзь галіне, напрыклад, у красамоўстве, пазнаньні правоў, маральнасьці, ці чаго-небудзь іншага; ён нават прыкладаў стараньні, каб кажны зь іх стаўся ведамым паводля свае здольнасьці; і ён заўсёды дзейнічаў у сузгоднасьці з інстытуцыямі свайго краю, бяз выражэньня, што ён імкнецца ў гэтым кірунку. І далей, ён быў далёкім ад незаўсёднасьці і непаседлівасьці, затым бо любіў ён аставацца ў тых самых мясцовасьцях і пры адных і тых самых занятках. Пасьля жорсткіх прыпадкаў галаўное болі, ён зараз-жа браўся за штодзенныя справы. Ягоныя сакрэты ня былі шматлікімі, было іх некалькі і вельмі рэдка, і толькі тыя, што адносіліся да грамадзкіх справаў. Ён выявіў разважнасьць і эканамічную памяркоўнасьць у наладжваньні публічных відовішчаў і ў пабудове грамадзкіх будынкаў, ягоных данацыяў для людзей і ў падобных рэчах, бо ён быў чалавекам, які кіраваў сваю ўвагу на тое, што павінна быць учыненым, а не на славу, якая ідзе ў пары з чынам чалавека. Ён не карыстаўся лазьнямі ў нявызначаным часе, не захапляўся пабудоваю будынкаў, быў непераборлівы ў пытаньні яды, тканіны ці колеру вопраткі або прыгожасьці сваіх нявольнікаў. Ягоная адзежа пастарчалася ў Рым зь ягонага дому ў Лёрыюм і пераважна зь Лянувіюм. Ведамым ёсьць, як ён аднёсься да зьбіральніка падаткаў у Тускулюме, які прасіў дараваць яму; і гэтакімі заўсёды былі ягоныя паводзіны. Нічога ў ім ня было жорсткага, ані няпрыстойнага, ці гвалтоўнага, або, як гэта кажацца, з таго, што кідае чалавека ў пот; наадварот, ён старанна абмяркоўваў усе рэчы, быццам меў ён даволі часу, супакойна, трымаючыся свомага для яго парадку, цярпліва, у вадпаведнасьці да дадзенае справы. Да яго зусім добра можна было-б прытарнаваць тое, што апавядаецца пра Сакратаса, пайменна, што апошні мог паўстрымацца і цешыцца тымі рэчамі, адносна якіх шматлікія зь людзей ня могуць паўстрымацца і ў карыстаньні ня ведаюць сабе меры. Але праяўляць у вадным выпадку цярплівасьць, у іншым - паўстрыманьне, а яшчэ ў іншым - цьвярозасьць думкі: усё гэта разам ёсьць годным чалавека, які мае дасканалую душу і характар непахіснасьці. Гэтакім якраз выявіў сябе ў часе хваробы Максімус.

17. Ад багоў атрымаў я і ўдзячны ім за тое, што ў мяне добрыя дзяды, добрыя бацькі, добрая сястра, добрыя настаўнікі, добрыя ўсе хатнія, сваякі, сябры і прыяцелі, амаль усе·навакольныя. І тое, што мне не давялося пакрыўдзіць каго-небудзь зь іх, хоць у мяне гэтакі характар, што пры нагодзе, я і мог учыніць што-небудзь падобнае; але з ласкі багоў, ня было гэтакага зьбегу абставінаў, які павінен быў-бы мяне дакарыць. Ім-жа ўдзячны я і за тое, што ня доўга ўзгадоўваўся ў наложніцы дзеда і, што захаваў у чысьціні сваю маладосьць, ня ўзмужнеў раней ад свае пары, а нават запазьніўся ў гэтым дачыненьні; што быў я падпарадкаваны валадару і бацьку, які быў здольным выкараніць ува мне ўсякую хванабэрыстасьць, і ўкараніць думкі, што, жывучы пры двары, можна абыходзіцца і без целаахоўнікаў, бяз пышнае вопраткі, бяз сьветачаў, статуяў і падобнае помпы; і што гэта ёсьць у межах магчымасьці гэтакага чалавека - весьці жыцьцё, збліжанае да жыцьця прыватнага чалавека, не стаючыся, з гэтае прычыны, ніжэйшым у думцы, ані слабейшым у чыне, з павагаю да рэчаў, якія маюць быць выкананымі дзеля грамадзкага дабра ў манеры, якая адказвае годнасьці валадара. Я дзякую багам за даньне мне брата, каторы, дзякуючы свайму маральнаму карактару, узьняў мяне на ўзровень чуйнасьці над самым сабою, і каторы, у тым самым часе радаваў мяне з прычыны свае пашаны для мяне і любові; што дзеці мае ня былі пакрыўджанымі ані ў сэнсе духовым, ані фізычным; што я не зрабіў большых посьпехаў ані ў рэторыцы, ані ў паэтыцы, як і ў іншых студыях, якім, магчыма, я прысьвяціў-бы самога сябе, калі-б меў за сабою пасьпяховасьць; што я неадкладна адудзячыўся сваім узгадаваўцам гонарамі, да якіх яны, здаецца, дабіваліся, ня цешачы іх толькі спадзеямі, што зраблю гэта пазьней, затым, што ў тым часе яны былі яшчэ маладымі; што я ведаў Апольлёніюса, Русьцікуса, Максімуса; што я атрымаў яснае і чыстае ўяўленьне адносна жыцьця, сузгоднага з натураю, і якім гэткае жыцьцё ёсьць самым у сабе, і, што, як далёка яно залежыць ад багоў, іхных дароў, дапамогі, і натхненьня, нічога ня станула для мяне перашкодаю жыць у сузгоднасьці з натураю, а калі я і не пасьпяваў дастаткова ў гэтым напрамку, дык сталася гэта з мае ўласнае прычыны, бо ня прытрымліваўся рады багоў, і, я магу бадай што сказаць, іхных простых да мяне павучэньняў; і, пры гэтакім спосабе жыцьця, маё цела не адмовілася служыць мне аж да гэтага часу; што я ніколі не датыкаўся Бэнэдыкты ані Тэодотуса, і, што пасьля любоўнае пасыі, я хутка выгаіўся; і за тое, далей, што, хоць я і быў часта ў астуджаных суадносінах з Русьцікусам, я ніколі ня ўчыніў нічога, адносна чаго меў-бы я прычыну шкадаваць; і за тое, што мая маці, каторай суджана было памерці маладою, апошнія гады свайго жыцьця правяла са мною; і, што я, каліколечы хацеў памагчы чалавеку ў ягонай патрэбе, або пры якой-небудзь іншай нагодзе, я ніколі не сказаў, што я ня маю сродкаў учыніць гэта; і што гэтакая патрэба ніколі не здарылася са мною, выключаючая неабходнасьць атрымаць што-небудзь ад іншага; што я меў гэтак паслухмяную жонку, поўную любові да мяне і шчырую; што я меў пад дастаткам добрых узгадаваўцаў для маіх дзяцей; і, што ў сьне я займеў відзежу добрых лекаў для мяне супроць крывахарканьня і галавакружэньня...; і, што, калі я меў схільнасьць да філязофіі, я ня ўпаў у рукі сафістых і, што я ня губіў свайго часу на пісаньне гісторыі або на аналіз сылёгізмаў, або заняўся вывучэньнем нябесных зьяваў. Таму што для ўсяго гэтага патрэбна дапамога багоў і шчасьце долі.

Краіна Квадаў у Грануі.

1. Зранку трэба сказаць сабе: Сягоньня мне давядзецца сустрацца зь людзьмі назойлівымі, няўдзячнымі, хванабэрыстымі, падступнымі, зайздроснымі, хуткімі да сваркі. Усе гэтыя прыкметы ў іх узьніклі, дзякуючы няведаньню дабра і зла. Я-ж пасьля таго, як пазнаў натуру дабра - яно цудоўнае, і натуру зла - яно ганебнае, і натуру таго, хто памыляецца - ён зроднены са мною не паводля крыві і з прычыны паходжаньня, але паводля духу і боскага вызначэньня - я не магу дазнаць шкоды ад каго-небудзь зь іх - бо-ж ніхто ня можа ўцягнуць мяне ў што-небудзь ганебнае, ані гневацца на роднага, ані зьненавідзець яго. Таму, што мы створаны для супольнае дзейнасьці, як ногі, рукі, вейкі, верхняя і ніжняя сківіцы. Таму супроцьдзейнічаць адзін аднаму - гэта агідна натуры: бо гневацца на людзей і цурацца іх - гэта і ёсьць супроцьдзейнічаць.

2. Чым-бы я ня быў - я ўсё-ж толькі бездапаможнае цела, слабая праява жыцьцёвае сілы і кіруючы пачатак.
– Пакінь кнігі, ня ўхіляйся ад справы, час не чакае. Адносься да свайго цела з такою пагардаю, быццам ты знаходзішся пры сьмерці; яно толькі кроў ды косьці, паддадзенае зьнішчэньню сьпляценьне із нэрваў, жылаў, артэрыяў. Разглядзі гэтаксама сутнасьць жыцьцёвае сілы: яна - павеў, пры тым такі, які не застаецца заўсёды сабе роўным, а імгненна раз выдыхаецца, а іншы раз удыхаецца. Значыць, застаецца толькі трэйці - кіруючы пачатак, і аб ім ты і мусіш падумаць: Ты ўжо стары чалавек; не дазваляй болей, каб стан гэты стаўся паняволеньнем, не дазваляй, каб папіхалі ім супроцьграмадзкія імкненьні, каб чалавек гэты наракаў на сваю цяперашнюю долю і ня прыходзіў у жах перад будучыняю.

3. Тое, што творыцца багамі, напэўна зьяўляецца боскім наканаваньнем. Тое, што прыпісваецца выпадку, так сама ўзьнікае не бяз удзелу натуры, ці бяз сувязі і спалучэньня з тым, чым кіруе боскае наканаваньне. Усё вяцякае з гэтае крыніцы; апрача гэтага існуе неабходнасьць, і тое, што ідзе на карысьць сусьвету, якога ты зьяўляешся складоваю часткаю. Для кажнае часткі натуры будзе добрым тое, што стварае натура Цэлага, і што спрыяе яе падтрыманьню. Але зьмены, як элямэнтаў, гэтак і складовых целаў, садзейнічаюць падтрыманьню сусьвету. Вось думкі, якія павінны даць табе задаваленьне; няхай-жа яны будуць тваімі аснаўнымі прынцыпамі. Супакой сваю спрагу да кніжак і, каб ты не паміраў наракаючы, але спакойна, праўдзіва і з усяго сэрца, дзякуючы багам.

4. Успомні, зь якое пары адкладваеш ты гэтыя разважаньні і колькі разоў ты, атрымаўшы ад багоў магчымасьць, ня выкарыстаў яе. Але ўсё-ж трэба табе нарэшце ўсьведаміць, да якога сьвету ты належыш, як частка, і вытокам якога валадара сусьвету ты зьяўляешся; ты павінен усьведаміць сабе, што існуе мяжа часу твайго жыцьця, і калі ты ня выкарыстаеш гэтага часу для свае асьветы, ён зьнікне, як зьнікнеш і ты, і болей ужо ня вернецца.

5. Заўсёды рупліва клапаціся пра тое, каб справу, якою ты ў дадзены момант заняты, выканаць так, каб была яна вартаю рымляніна і мужчыны, з поўнаю і шчыраю сур'ёзнасьцю, зь любасьцю да людзей, з волею і справядлівасьцю; і пра тое таксама, каб адхіліць ад сябе ўсе іншыя ўяўленьні. Апошняе ты асягнеш, калі кажную справу будзеш выконваць, як апошнюю ў сваім жыцьці, вольны ад усялякае безразважнасьці, ад абумоўленай заўзятасьцю пагарды да загадаў розуму, ад крывадушнасьці, сябелюбства і незадавальненьня сваім лёсам. Ты бачыш, якія гэта нешматлікія вымаганьні, выканаўшы якія, кажны можа жыць шчасьлівым і боскім жыцьцём. Дый багі ня будуць болей нічога жадаць ад таго, хто выконвае гэтыя вымаганьні.

6. Ну, што-ж пагарджай, пагарджай сабою душа! Бо аднесьціся да сябе з належнаю ўвагаю ты ўжо хутка ня зможаш. Жыцьцё наагул - імгненьне, а тваё жыцьцё ўжо на схіле, і ты не паважаеш сябе, але ставіш свой дабрабыт у залежнасьць ад душаў іншых людзей.

7. Няхай не расьцярушвае цябе тое, што прыходзіць звонку. Знайдзі для сябе вольны час, каб навучыцца чаму-небудзь іншаму і перастаць блукаць бяз мэты. Неабходна сьцерагчыся таксама і другое цяжкае памылкі. Адылі людзі неразумныя гэта тыя людзі, якія ўсё жыцьцё зьнясільваюцца справамі, і ня маюць мэты, зь якою яны ўзгоднілі-б цалкам усе імкненьні і ўяўленьні.

8. Ня лёгка паказаць на каго-небудзь, хто стаў-бы нешчасьлівым ад таго, што быў бязуважлівым да таго, што творыцца ў чужой душы. Але непазьбежна будзе нешчасьлівым той, хто ня сочыць за рухамі свае сабскае душы.

9. Заўсёды трэба памятаць пра тое, якая натура Цэлага, якая мая натура, якія адносіны другое да першае, і якою часткаю якога Цэлага яна зьяўляецца, а таксама пра тое, што ніхто ня можа перашкодзіць заўсёды дзейнічаць і гаварыць у сузгоднасьці з натураю, частку якое ты творыш.