Ня памятаю, ці паехаў на нараду Сяржук Сокалаў-Воюш, а я з Бурдыкам на рэспубліканскім мерапрыемстве быў. Павал Бурдыка зьяўляўся сябрам наваполацкага літаратурнага аб'яднаньня «Крыніцы». Нейкі час я працаваў разам зь ім на адным прадпрыемстве - наваполацкім заводзе «Вымяральнік». У 1991 годзе ў Полацкай друкарні мы разам выдалі зборнік вэрлібраў «Тайніца», які стаў першым беларускамоўным выданьнем, што пабачыла сьвет у Полацку пасьля ліквідацыі Галоўліту. (Ці не апошняй беларускамоўнай полацкай кнігай быў альманах маладнякоўцаў «Зарніцы», 1928 г.)

На нараду сабралася багата маладых літаратараў, бадай з усіх куткоў Беларусі. На жаль, я не пакінуў падрабязных запісаў аб тым, што адбывалася падчас паседжаньня. У маім дзёньніку пазначана, што згадваліся Дзяды-88, ішла гутарка пра ўласны альманах, адбылася стыхійная дыскусія на тэму «Літаратура й грамадзкі абавязак». У дзёньніку я пакінуў прозьвішчы тых, хто выступаў: Глёбус, Мінкін, Акулін, Шалкевіч, Бабкоў... З таго дня помніцца зусім іншае. Па сканчэньні паседжаньня Сыс, Дранько-Майсюк, Вольга Куртаніч, Бурдыка і я выправіліся ў больніцу адведаць Пімена Панчанку. Ён неяк няўдала паваліўся (ці не ва ўласнай кватэры?), зламаў сабе скабы. Здаецца, прапанаваў схадзіць да клясыка Сыс. Шкадую, што я ў той день не сфатаграфаваў народнага паэта. Панчанка жартаваў і апавядаў пра сваё фліртаваньне зь дзяўчынай-мэдсястрой. Цытаваў напісаны ёй верш. У Панчанкі й Сыса былі на той час асаблівыя дачыненьні - яны сталіся апанэнтамі. Панчанка напісаў верш «Разьвітаньне», у якім казаў пра незваротны заняпад беларускай мовы.

Родны Янка Купала,

Вы пісалі:

«Я веру - настане...»

Дарагі мой Іван Дамінікавіч,

Не, не настане!

Гэта ўжо не сьвітаньне,

Гэта наша настала зьмярканьне,

Гэта з мовай маёй,

Гэта з песьняй маёй

Разьвітаньне.

Верш спачатку быў надрукаваны ў «ЛіМе», а затым у зборніку «Горкі жолуд» і выклікаў у беларускай сьвядомай інтэлігенцыі шок. Вядома, Панчанка на тое й разьлічваў. «Тутэйшыя» мусілі адказаць. Сыс напісаў верш «Прачытаўшы верш Пімена Панчанкі «Разьвітаньне».

Родны мой Пімен Панчанка,

Вы сказалі: настала зьмярканьне?

Вы сказалі на маці мачыха?

Бо настала Вам разьвітаньне?

(...)

Вы жывымі сьлязьмі заплачыце,

за паэтам народ убачыце

скрозь расстаньне і скрозь зьмярканьне,

Вам за сьмерць сваю прыкра стане,

бо пад небам Сафіі полацкай

на народных паэтаў моляцца.

Але ніякіх нацягнутых адносінаў паміж імі не паўстала. Сыс мне казаў, што прасіў прабачэньня ў Панчанкі за свой верш. Той, нібыта, супакоіў, маўляў, чакаў і спадзяваўся, што нехта падобным чынам яму запярэчыць. Калі з Панчанкам надарылася бяда, Сыс ледзь не штодня наведваў яго ў шпіталі. Пры нас ён размаўляў з Панчанкам па-сяброўску, як далучаны, як пераемнік. Калі наша дэлегацыя выйшла зь лякарні, я прапанаваў усім разам сфатаграфавацца на памяць, што мы й зрабілі.

Полацак, 2000

Аскепкі вялікага малюнку

Калі Ігар Бабкоў пасьля першага майго дня ў сталіцы Францыі запытаўся: як Парыж? — я, не міргнуўшы вокам, адказаў: фігня, капіталістычны прымітыў. Полі Вэрлены ды Мадыльяні на вуліцах не сустракаліся, Гіёмы Апалінэры ды Паблы Пікасы ў кавярнях кавы не пілі, а ля гранітнага ўзьбярэжжа Сэны ніхто не зачытваўся раманамі Камю ды Сартра. Гэта раздражняла. Якая ж пасьля гэтага Парыж культурная сталіца Эўропы! Бабкоў, відавочна, палічыў, што я „клею гарбатага“.

Я, далібог, быў шчыры.

Гэтак жа можа здарыцца, калі вы ўпершыню прыедзеце ў Полацак. Неаднойчы чуў у ягоны адрас: правінцыя, глухамань, дзірка, балота, дзіч… Нават калі вы заканспэктуеце кнігу Ўладзімера Арлова „Таямніцы полацкай гісторыі“ і вывучыце на памяць верш Рыгора Барадуліна „Полацкі мэнталітэт“, ніякай гарантыі мець ня будзеце. Ну, пабачыце Сафійку, заўважыце ў расповедзе экскурсавода прыкрыя гістарычныя хібы, дакранецеся рукой да „мацерыковых“ радоў плінфы, праслухаеце паўгадзінны арганны канцэрт, сфатаграфуецеся на тле Барысавага каменя; ну, укленчыце ля р'aкі з мошчамі сьвятой Эўфрасіньні Полацкай, складзеце ў Спаскай царкве малітву за беларускі народ, а калі пашанцуе, прыкладзецеся вуснамі да дубліката Крыжа Эўфрасіньні, які вырабіў наш сучасьнік Мікола Кузьміч; ну, паблукаеце ўздоўж парослых хмызьняком дзьвінскіх берагоў, зноў-такі, калі пашанцуе, знойдзеце „барацінку“; ну, наведаеце сем полацкіх музэяў, у музэі беларускага кнігадрукаваньня пабачыце арыгіналы кніг Вацлава Ластоўскага, таго, які напісаў пра Полацак легендарныя „Лябірынты“ — тэкст-шыфр, тэкст-напамін, тэкст-запавет; ну, патрапіце на чарговы турнір рыцараў з клюбу „Жалезны воўк“; ну, наведаеце ўніяцкую царкву сьвятой Параскевы Полацкай, пабачыце там абраз сьвятога Язафата Кунцэвіча, які зрабіў для палачанаў Алесь Пушкін, даведаецеся, што храм у сярэдзіне 90-ых збудаваў за пару гадоў айцец Бэнэдыкт, якога неўзабаве пасьля Полацку, у трыццацігадовым веку, прызначылі генэралам манаскага ордэну студытаў; ну, наведаеце касьцёл сьвятога Андрэя Баболі і даведаецеся, што мошчы сьвятога Андрэя раней захоўваліся ў Полацку, а цяпер іх трымаюць езуіты ў Варшаве (калі я хацеў летась сустрэцца з пробашчам санктуарыя сьвятога Анджэя Баболі ў Варшаве і прадставіўся сакратарцы журналістам з Полацку, дык мяне старанна пазьбягалі ўсе тры дні, пакуль я дамагаўся аўдыенцыі ў варшаўскіх езуітаў); ну, пабачыце рэшткі бэрнардынскага касьцёла сьвятой Ганны, заглянеце за плот псыхіятрычнай лякарні, якая месьціцца ў жылых карпусах былога кляштара бэрнардынаў; ну...

І што з таго, калі вы ўсё гэта пабачыце-пачуеце-дазнаецеся? Калі вы не гатовыя зразумець Полацак, наўрад ці вас крануць турыстычныя славутасьці старажытнага гораду на Дзьвіне.

Паэт-пчаляр з Пружаншчыны Мікола Папека наведаў Полацак упершыню сёлета ў красавіку, прыехаўшы атрымаць літаратурную прэмію Таварыства Вольных Літаратараў „Гліняны Вялес“ за лепшую мастацкую кнігу году. Вядома, я, як гаспадар, мусіў паказаць шаноўнаму госьцю легендарныя мясьціны. Пасьнедаўшы, мы выправіліся пешшу да Сафійскага сабору. Ішлі ўздоўж берага Палаты да пешаходнага мастка праз рачулку, затым нетаропка, аглядаючы прыгожыя краявіды, падняліся на ўзгорак да Сафійкі. Найперш падышлі да Барысавага каменя. Валун са старажытнымі надпісамі Папеку ўразіў надзвычайна. Паэт старанна, на зрок і навобмацак, вывучаў камень, як селянін каня на кірмашы. Саму Сафійку ён аглядаў без энтузіязму — вядома, паганец. Затое камень увесь час не выходзіў у яго з галавы. Блукаючы са мною па вулках веснавога гораду, мераючы ручаіны сваімі чаравікамі, ён доўга тлумачыў мне, што калі валуну не зрабіць дашка, хаця б якой стрэшкі, каб ратаваць ад вады, дык ён загіне. Лепш, казаў ён, зрабіць над каменем якое-кольвечы збудаваньне, што дазволіла б падтрымоўваць вакол помніка прыроды і культуры стабільны тэмпэратурны рэжым. Вада, мароз, сонца, вільгаць скарачаюць жыцьцё каменя.

А што тады казаць пра нас, сьмяротных?

Кожны з далучаных да беларушчыны хоча пабачыць у Полацку нешта сваё, добра вядомае, зразумелае і чаканае. Знайсьці ілюстрацыі да ўласнага ўяўленьня аб зыходным, аб пачатку. Нехта называе горад сталіцай Крывіі, нехта калыскай беларускага ўніяцтва, нехта, згадваючы „прывілей“ Усяслава Чарадзея, — апошнім прытулкам паганства, нехта — галоўным месцам паломніцтва для беларусаў, маючы на ўвазе месца спачыну патронкі Беларусі, сьвятой Эўфрасіньні, нехта — сталіцаю беларускага духу, легендаў, мітаў і эзатэрыкі.