Але за сцяной у пакоі маці моцна рагаталі, і ён злаваўся, і яму таксама хацелася размахваць начным гаршком і крычаць: «У мяне кроў у мачы!»

Яшчэ адзін вечар сапсаваны, таму што Альберту таксама давялося сысці. Звычайна, калі маці заставалася дома і не чакала аніякіх гасцей, яны ўвечары збіраліся ў яе пакоі; бывала, на паўгадзінкі заходзіў Глум і нешта расказваў, часам Альберт садзіўся за піяніна і іграў, а маці чытала, але лепш за ўсё было, калі Альберт позна ўвечары катаў яго на машыне або хадзіў з ім есці марожанае. Яму падабалася яркае стракатае святло ў кафэ, якое выпраменьваў певень, падабаліся прарэзлівыя гукі радыёлы, абпальваючы холад марожанага, зеленаваты ліманад, у якім плавалі льдзінкі, і ён ненавідзеў дурных жанчын і мужчын, якія лічылі яго цудоўным і надзвычайным і псавалі яму вечары. Ён надзьмуў вусны, адкінуў крышку скрынкі з фарбамі, дастаў доўгі тоўсты пэндзаль, памакнуў яго ў ваду і доўга набіраў на яго чорную фарбу. Перад домам спынілася машына, і ён адразу ж пачуў, што гэта машына ўрача, а не Альберта, ён адклаў пэндзаль убок, дачакаўся званка і кінуўся ў калідор, бо зараз павінна было здарыцца тое, што здаралася заўсёды і што кожны раз зноў хвалявала яго. Бабуля выскачыла са свайго пакоя з крыкам: «Доктар, мілы доктар, у мяне зноў кроў у мачы!» —і ціхі маленькі чорнавалосы доктар усміхнуўся, асцярожна падпіхнуў бабулю назад у пакой і дастаў з кішэні пінжака скураны футарал памерам не большы за партсігар, які Марцін бачыў у сталяра, суседа Брылаха.

Пасадзіўшы бабулю ў крэсла, урач асцярожна расшпіліў у яе манжэту, закасаў рукаў блузкі, як заўсёды, паківаў галавой, любуючыся яе поўнай, белай, быццам кашулі Альберта, рукой, і прамармытаў: «Ну, зусім як у маладой дзяўчыны, як у маладой дзяўчыны», — а бабуля ўсміхалася і пераможна глядзела на бутэльку з мачой, якая ў гэты час красавалася або на сярэдзіне абедзеннага стала, або на чайным століку, што на колцах.

Марцін павінен быў трымаць ампулу, бо маці з гэтым ніколі не спраўлялася. «Мяне трасе ад аднаго позірку на ампулу», — гаварыла яна. Калі ўрач зразаў галоўку ампулы, Марцін стаяў зусім спакойна, і доктар, як заўсёды, сказаў:

— Ты храбры хлапец!

Марцін уважліва сачыў, як маленькая, тоненькая дзюбка калібры апускаецца ў празрыстую вадкасць, як урач адцягвае поршань, як шпрыц напаўняецца чымсьці бясколерным, што валодае цудадзейнай сілай. Бясконца шчаслівым, пакорным і прыгожым рабіўся твар бабулі. I ён не адчуваў ні кроплі страху, калі ўрач раптоўна ўтыкаў дзюбку калібры ў руку бабулі — гэта было як укус, — пяшчотная белая скура крыху напружвалася, быццам яе клюнула птушачка. Бабуля неадрыўна глядзела на ніжнюю паліцу чайнага століка, дзе стаяла «кроў у мачы», урач жа асцярожна націскаў на поршань і ўпрыскваў у бабулю бязмежнае шчасце. Яшчэ рывок, урач дастае дзюбку з бабулінай рукі — і загадкавы, шчаслівы ўздых бабулі. Ён заставаўся ў бабулі і пасля адыходу ўрача, хоць яму было страшна, але цікаўнасць была мацнейшай за страх, тут здзяйснялася нешта жахлівае, гэткае ж жахлівае, як і тое, што рабілі ў кустах Грэбхакэ і Вольтэрс, такое ж жахлівае, як слова, якое маці Брылаха сказала ў падвале кандытару, — жахлівае, але затое таемнае і прыцягальнае. Увогуле, па сваёй ахвоце, ён нізавошта не застаўся б у бабулі, але калі ёй рабілі ўкол, ён заставаўся. Бабуля ляжала ў ложку, над ёй паднімалася нейкая светлая хваля, якая рабіла яе маладой, шчаслівай і няшчаснай, яна глыбока ўздыхала і плакала, а твар яе расцвітаў і рабіўся такім жа гладкім і прыгожым, як твар маці. Разгладжваліся зморшчыкі, вочы ззялі, выпраменьваючы шчасце і спакой, а слёзы цяклі безупынку, і ў гэтыя хвіліны ён раптоўна пачынаў любіць бабулю, ён любіў яе вялікі квітнеючы твар, што заўсёды выклікаў у яго страх, і ён цвёрда ведаў, што ён зробіць, калі вырасце вялікім і адчуе сябе няшчасным: ён папросіць, каб яму пракалолі руку дзюбкай калібры, якая ўлівае шчасце, — некалькі кропель бясколернага Нечага. Цяпер яго не нудзіла ў бабуліным пакоі, не нудзіла нават ад бутэлькі, што стаяла на ніжняй палічцы чайнага століка на колцах.

Ён клаў руку на бабулін твар — спярша на левую шчаку, затым на правую, затым на лоб, пасля доўга трымаў далонь над яе вуснамі, каб адчуць яе спакойнае і цёплае дыханне, і ў канцы затрымліваў руку на бабулінай шчацэ, і ён больш не ненавідзеў яе: выдатны прыгожы твар, такі зменены ад нейкага паўнапарстка бясколернага Нечага. Бывала, бабуля нават не засынала, І, не расплюшчваючы вачэй, яна ласкава гаварыла яму: «Слаўны хлопчык!»—і яму рабілася сорамна, таму што звычайна ён яе ненавідзеў. Калі яна засынала, ён мог спакойна агледзець яе пакой, у яго ніколі не знаходзілася часу для гэтага з-за страху і агіды. Вялікая чорная горка, каштоўная, старадаўняя, уся набітая крышталёвым посудам. Тут былі крышталёвыя вазы і малюпасенькія тонкія кілішкі для гарэлкі, шкляныя куфлі: сінявокая з матавым узорам лань, піўныя кружкі. Пасля, усё яшчэ не здымаючы рукі з твару бабулі, ён глядзеў на фотаздымак бацькі: ён быў большы, чым той, што вісеў над ложкам маці, і тут бацька быў яшчэ маладзейшы, зусім малады і ўсмешлівы, з люлькай у роце, цёмныя густыя валасы выразна выдзяляюцца на фоне неба, на небе белыя, бы шматкі ваты, аблачынкі. Здымак такі рэзкі, што можна нават распазнаць выпуклы ўзор — кветкі на металічных гузіках бацькавай вязанай камізэлькі, а вузкія цёмныя вочы глядзяць на Марціна так, быццам бацька на самай справе стаіць там, у цёмным кутку, паміж горкай і столікам, дзе вісіць здымак, і ніколі, ніколі яму не ўдавалася зразумець: маркотны бацька на гэтым здымку ці вясёлы. Вельмі ўжо молада ён выглядаў, амаль гэтак, як старэйшыя вучні ў іхняй школе. На бацьку, ва ўсякім выпадку, ён ні кроплі не падобны. Бацькі бываюць старэйшымі, больш саліднымі і сур’ёзнымі. Бацьку можна пазнаць па тым, як ён сядзіць за сталом, — яму абавязкова падаюць яйка на сняданак, — як ён чытае газету, як звыклым рухам ён здымае пінжак. Бацька гэтак жа мала быў падобны на бацькаў другіх дзяцей, як дзядзька Альберт на дзядзькаў іншых хлопчыкаў. Марцін ганарыўся, што ў яго такі малады бацька, але да гэтага прымешвалася адчуванне нейкай няёмкасці: здавалася, быццам ён не сапраўдны бацька, і маці здавалася не сапраўднай маці,— ад яе быў іншы пах, чым ад маці іншых хлопчыкаў, яна здавалася лягчэйшай і маладзейшай за іх і ніколі не гаварыла пра тое, чым жылі іншыя людзі, пра тое, што вызначала характер мацярок іншых хлопчыкаў,— яна ніколі не гаварыла пра грошы.

Выгляд у бацькі не вельмі шчаслівы, — да такой высновы ён заўсёды прыходзіў у канцы, але зусім не з-за таго слова, якое непарыўна звязана з іншымі бацькамі,— зусім не з-за клопатаў. Клопаты ёсць ва ўсіх бацькаў, усе бацькі старэйшыя, але ўсе яны, кожны па-свойму, выглядаюць ніколькі не шчаслівейшымі, чым яго бацька…

На Глумавай — на ўсю сцяну — карце свету было тры тлустыя кроша: першая — месца, дзе нарадзіўся Глум, другая — месца, дзе яны жылі, а трэцяя — месца, дзе загінуў бацька, — Калінаўка.

Ён зусім забыўся пра бабулю, хоць рука яго ўсё яшчэ ляжала на яе спячым твары, забыўся пра маму і дурнаватых гасцей, пра Глума і Больду, нават пра дзядзьку Альберта, — ён спакойна разглядваў партрэт бацькі ў цёмным кутку паміж горкай і чайным столікам.

Ён усё яшчэ сядзеў там, калі маці паклікала яго, — Альберт даўно ўжо вярнуўся. Марцін пайшоў услед за маці, не вымавіўшы ні слова, распрануўся, лёг у ложак, прачытаў вячэрнюю малітву: «Калі не адпусціш нам, Гасподзь, грахі нашыя», і калі Альберт спытаў у яго, ці стаміўся ён, адказаў — так, яму вельмі хацелася пабыць аднаму. А калі выключылі святло, нават дурны смех у суседнім пакоі перастаў перашкаджаць яму, — ён заплюшчыў вочы, убачыў партрэт бацькі, спадзеючыся, што бацька прыйдзе да яго ў сне такі ж малады, бесклапотны, магчыма, з усмешкай, значна маладзейшы, чым дзядзька Альберт. Ён хадзіў гуляць з бацькам у заапарк; ён падоўгу катаўся з ім на аўтамабілі, запальваў яму цыгарэту, набіваў люльку, дапамагаў яму мыць і рамантаваць машыну, ездзіў конна разам з ім па бясконцых раўнінах і ціха сам сабе з асалодай мармытаў: «Мы ляцім да гарызонту», — слова «гарызонт» ён паўтараў павольна і ўрачыста, і маліўся, і спадзяваўся, што бацька гэтак і з’явіцца ў ягоных снах — конна або ў машыне, якая ляціць да гарызонту.

Гэта карціна стаяла перад яго вачыма, пакуль ён не засынаў, ён бачыў усе рэчы, якія належалі бацьку: наручны гадзіннік, вязаная камізэлька, запісная кніжка, у якой былі незавершаныя вершы. Але марным было яго палкае жаданне ўбачыць у сне бацьку. Бацька не з’яўляўся. У пакоі было цёмна, ён ляжаў адзін, і, калі дзядзька Альберт заходзіў зірнуць на яго, ён прыкідваўся, быццам спіць, ён не хацеў, каб яму перашкаджалі, і ўвесь час, пакуль Альберт быў у пакоі, ён не расплюшчваў вачэй, баючыся, што прападзе бацькаў твар, твар усмешлівага юнака з люлькай у роце, які зусім не быў падобны на бацьку.

Ён качаваў па розных краінах і мармытаў сам сабе іх назвы: Францыя, Германія, Польшча, Расія, Украіна, Калінаўка, — а пасля плакаў у цемры і горача марыў убачыць сон, які яму так і не прысніўся. Дзядзька Альберт быў разам з бацькам, калі той загінуў, часам ён расказваў пра гэта: пра Гезелера, пра тую вёску, пра вайну, якую ён называў бруднай вайной, але і ў такія ночы бацька прыходзіў да яго ў снах не такім, якім ён хацеў бы яго бачыць.

Зямлю, у якой ляжыць бацька, ён уяўляў сабе падобнай на валасы Больды. Чарнільная цемень, што паглынула цела бацькі, закавала яго, як свежы вязкі асфальт, скавала так, што ён нават у сне не можа вырвацца і прыйсці да свайго сына. Самае большае, чаго мог дасягнуць Марцін, — гэта ўявіць сабе бацьку плачучым, але нават плачучы бацька ў сне не прыходзіў да яго.