— Канешне, — адказаў ён, — мне вельмі важна.

На працягу ўсёй гаворкі ён не адрываў ад Нэлы вачэй, глядзеў ёй проста ў твар, але выраз яе твару не мяняўся. Праўда, яна выцягнула з пачкі другую цыгарэту і закурыла яе, хоць старая, яшчэ не дакураная, дыміла ў попельніцы.

— Пра ўсё гэта, Нэла, я больш не хацеў бы гаварыць, мы ведаем, што Рай мёртвы, мы ведаем, як ён памёр, а вышукваць прычыны няма сэнсу.

— Гэта праўда, што ён ні пра што больш з табой не гаварыў, як ты мяне заўсёды пераконваеш?

— Не, ён ужо не мог гаварыць, у яго было прастрэлена дыхальнае горла. Ён толькі глядзеў на мяне, але ж я ведаў яго, і ў яго поглядзе, у поціску ягонай рукі я мог прачытаць, што ён злы на вайну, злы, магчыма, на самога сябе, і што ён любіць цябе, і што ён просіць мяне паклапаціцца пра дзіця. Ты пісала яму, што чакаеш дзіця. Вось і ўсё.

— Ён не маліўся? Ты ж заўсёды гаварыў…

— Можа быць, ва ўсякім выпадку, ён перахрысціўся, але пра гэта я нікому і ніколі не скажу, а калі ты раскажаш каму з гэтых свіней, я заб’ю цябе. Вось была б для іх нажыва, і легенда была б поўнасцю завершана.

Нэла ўбачыла цыгарэту ў попельніцы, якая дымела, усміхнулася і затушыла яе.

— Абяцаю табе нічога нікому не расказваць.

— Добра было б, калі б ты ўвогуле прагнала ўсіх гэтых людзей.

— А хлопчыку ты ўсё раскажаш?

— З часам.

— Ну а Гезелер?

— Што «Гезелер»?

— Нічога, проста я, бывае, папракаю сябе за тое, што не адчуваю нязгаснай помслівай нянавісці да яго.

— Уласна, ён з Шурбігелем выдатная пара. Што, што з табой? Чаму ты раптам пачырванела?

— Пакінь мяне, пакінь мяне ў спакоі на некалькі дзён: я павінна ў вольны час пра многае перадумаць. Дай мне, калі ласка, пісьмы.

Ён дапіў каву, пайшоў у свой пакой, узяў абодва стосы пісьмаў і паклаў іх на стол перад Нэлай.

Нэла так і не дакранулася да гэтых пісьмаў; праз некалькі тыдняў ён убачыў, што абодва стосы ляжаць неразвязаныя на яе пісьмовым стале.

Альберт цэлымі днямі займаўся з рабочымі, раіўся з імі, рабіў разлікі. Насос у падвале адрамантавалі, дах — таксама. На другім паверсе нанова атынкавалі столь. Больда магла цяпер, мыючы бялізну, спускаць ваду Ў вадасцёк, падвал вычысцілі і патруцілі пацукоў. З падвала выкінулі цвілыя прадукты, горы ануч і бульбу з доўгімі, як спаржа, парасткамі.

Альберт загадаў памяняць у вокнах пярэдняй зялёнае шкло, што зацямняла святло, і там зрабілася святлей.

Бабуля толькі галавой хітала, назіраючы гэтую кіпучую дзейнасць, яна цяпер часцей выходзіла са свайго пакоя, сачыла за рабочымі і зрабіла ашаламляльную заяву, што яна сама заплаціць за рамонт. Нэла выказала здагадку, што гэтае рашэнне прадыктавана выключна любоўю бабулі да чэкавай кніжкі, якой яна карысталася з нейкай дзіцячай гордасцю. Яна задаволена выцягвала яе са скрынкі пісьмовага стала, раскрывала, запаўняла з міністэрскім выглядам блакітны чэк, прыкладвала да яго прамакальную паперу і элегантным жэстам адрывала яго ад карашка. Свісцячы шэлест пры адрыве чэка выклікаў на яе вялікім ружовым твары задаволеную ўсмешку. З таго моманту, як яна, дваццацітрохгадовая жанчына, сорак гадоў назад зрабілася ўладальніцай чэкавай кніжкі, яе дзіцячая радасць з прычыны таго, што яна адным росчыркам пяра робіць грошы, ніколькі не зменшылася. Яна пераводзіла плойму чэкавых кніжак, бо разлічвалася чэкамі за ўсялякую драбязу, нават за яду ў кафэ і рэстаранах, а нярэдка было, што яна пасылала Марціна з чэкам на чатыры маркі да латочніка — купіць чатыры дзесяткі «Тамагаўка». А калі плаціць ужо зусім не было за што — і цыгарэтніца поўная, і халадзільнік набіты ўсялякімі харчамі,— тады бабуля блукала па дому і ўсім прапаноўвала грошы дзеля таго толькі, каб пачуць рыпучую, як голас пілы, мелодыю адрывання чэка. З цыгарэтаю ў роце, з чэкавай кніжкай у руках — пры з’яўленні ў крыві мачы яна гэтак жа цягала за сабой начны гаршчок, — бабуля сноўдала з пакоя ў пакой і ўсім гаварыла: «Калі табе патрэбны грошы, я магу табе падкінуць», пасля чаго адразу ж сядала на стул, адкрывала самапіску — ёю яна таксама карысталася з дзіцячай ганарлівасцю — і пытала: «Колькі табе?» Глум у такіх выпадках трымаўся лепш за ўсіх, ён называў велізарную суму, падсядаў да яе, доўга таргаваўся, затым, нарэшце, бабуля запаўняла чэк і вырывала яго. Але не паспявала яна выйсці, як Глум адразу ж разрываў чэк — гэтак жа рабілі і ўсе іншыя — і выкідваў абрыўкі ў скрыню для смецця.

Але больш за ўсё бабуля сядзела ў сваім пакоі, і ніхто толкам не ведаў, чым яна ўвесь дзень займаецца. Яна не падыходзіла да тэлефона, не адчыняла дзвярэй на званок. Часта яна аб’яўлялася са свайго пакоя толькі каля паўдня і ў цёплым квяцістым халаце накіроўвалася на кухню, каб узяць снеданне. Звычайна быў чуваць толькі яе кашаль, таму што пакой бабулі заўсёды быў повен дыму ад незлічоных цыгарэт, і дым гэты вузкімі шэрымі струменьчыкамі прасочваўся ў пярэднюю. У такія дні нікому не дазвалялася бачыць яе, нікому акрамя Марціна, якога яна клікала да сябе.

Калі ўдавалася, хлопчык уцякаў, як толькі пачуе бабулін голас, але часта яна даганяла яго, цягнула да сябе ў пакой, і ён павінен быў гадзінамі выслухваць доўгія павучанні і малазразумелыя разважанні пра жыццё і смерць і дэманстраваць свае пазнанні ў катэхізісе. Больда, якая некалі вучылася з бабуляй у адной школе, яхідна пасмейваючыся, не прамінала заўважыць, што сама бабуля ніколі не вылучалася па частцы катэхізіса.

Задыхаючыся ў бабуліным пакоі, напоўненым дымам, Марцін сядзеў у крэсле каля пісьмовага стала, глядзеў на пакамечаную пасцель, на чайны столік з непрыбраным пасля снедання посудам і сачыў за рознымі адценнямі дыму: сінія, асляпляльна сінія маленькія круглыя аблачынкі выпускала з рота бабуля. Яна вельмі ганарылася тым, што вось ужо трыццаць гадоў курыць. Пасля глыбокай зацяжкі з яе рота вырываліся густыя светла-шэрыя з просінню клубы дыму, прафільтраваныя ў лёгкіх. З сілай выпхнуты струмень дыму некалькі секунд трымаўся ў цяжкім, шыза-шэрым, наскрозь пракураным паветры пакоя; удушлівы, горкі, шэры чад асядаў на столі, пад ложкам, на люстэрку, збіраўся ў шыза-шэрыя клубы, у густыя бялёсыя воблакі, якія нагадвалі пашкамутаную вату.

— Твой бацька загінуў, так?

— Але.

— Што азначае загінуў?

— Загінуў на полі бою, быў забіты.

— Дзе?

— Пад Калінаўкай.

— Калі?

— Сёмага ліпеня тысяча дзевяцьсот сорак другога года.

— А калі нарадзіўся ты?

— Восьмага верасня тысяча дзевяцьсот сорак другога года.

— Як завуць чалавека, які вінаваты ў смерці твайго бацькі?

— Гезелер.

— Паўтары гэта імя.

— Гезелер.

— Яшчэ раз.

— Гезелер.

— Навошта прыйшлі мы ў свет гэты?