Побач з А. Ельскім у альманаху выступілі і іншыя аўтары з Беларусі — Ю. Такажэвіч-Годзі (парыжскі выдавец польска-літоўска-беларускай газеты «Змова»), І. Дамейка, А. Марбург і інш. У кнізе прыведзены аўтографы многіх міцкевічаўскіх твораў і розных дакументаў.

Паколькі гутарка зайшла пра А. Міцкевіча, нельга не адзначыць яшчэ адзін своеасаблівы альманах, прысвечаны яго памяці. Гэта — двухтомная «Юбілейная кніга на ўшанаванне сотай гадавіны нараджэння Адама Міцкевіча», выдадзеная ў 1898 годзе ў Варшаве. Адзін экземпляр гэтай кнігі, якая даўно стала бібліяграфічнай рэдкасцю, захоўваецца ў бібліятэцы Вільнюскага універсітэта.

Большасць матэрыялаў «Юбілейнай кнігі» мае прамое або ўскоснае дачыненне да Беларусі, да гісторыі яе народа і культуры. Двухтомнік адкрываецца прадмовай Адама Плуга, які быў ініцыятарам выдання. У якасці сваіх бліжэйшых памочнікаў Плуг называе імёны А. Ельскага і Я. Карловіча.

Укладальнікаў зборніка цікавіла не толькі асоба А. Міцкевіча, але і яго беларускае акружэнне, у прыватнасці Я. Чачот. Раней мы ведалі Чачота пераважна як фалькларыста і аўтара беларускіх і польскіх вершаў. У альманаху ж змешчаны ўрывак з празаічнага твора гэтага пісьменніка — сатырычнага рамана «Жмудзь і Літва (г. зн. Беларусь.— А. М.) у карыкатуры». У рамане, які, на жаль, захаваўся толькі часткова, высмейваецца паразітызм польскай шляхты.

І ўсё ж увагу беларускага чытача «Юбілейнай кнігі» ў першую чаргу прывабіць пісьмо А. Рыпінскага да А. Плуга, датаванае 1883 годам. Выказаўшы свае адносіны да даследаванняў Падбярэскага, Барташэвіча і Мэхэжынскага, якія ў той або іншай ступені цікавіліся беларускай літаратурай, Рыпінскі паведамляе, што ён таксама прыступіў да напісання гісторыі беларускага пісьменства і ўжо закончыў біяграфіі Я. Баршчэўскага, Г. Марцінкевіча, Т. Лады-Заблоцкага і інш. Аўтар «Беларусі» тут жа называе імёны 55 беларускіх і польскіх пісьменнікаў, якія, на яго думку, павінны ўвайсці ў гэтую гісторыю. Некаторыя з названых імён (Г. Шапялевіч, А. Магучы, Г. Корсак) сёння зусім забыты.

Тры артыкулы для юбілейнага выдання даслаў з Замосця А. Ельскі. Ён апісаў некаторыя асабістыя рэчы А. Міцкевіча, якія знаходзіліся ў яго калекцыях, расказаў аб сваім падарожжы ў Навагрудак і Нясвіж. У сваю чаргу аб літаратурнай і збіральніцкай дзейнасці А. Ельскага расказала Аляксандра Глогер. Сваімі ўражаннямі аб вандроўцы па Слонімшчыне і сустрэчах з беларускімі сялянамі, аб пошуках старажытных рукапісаў падзяліўся вядомы фалькларыст М. Федароўскі.

Цяжка нават пералічыць усе цікавыя матэрыялы «Юбілейнай кнігі». Тут і вершы В. Каратынскага, і адпраўленае з Мінска пісьмо пляменніцы А. Міцкевіча Марыі Свянціцкай, і «Думка пад берагамі Прыпяці, якую спявае палескі бард 23 кастрычніка 1824 года» Фелікса Кулакоўскага, і ўспаміны аб прабыванні ў Крошыне А. Адынца і І. Дамейкі. Мастацтвазнаўцу прывабяць «Нарысы па гісторыі музыкі ў Літве» А. Мілера, гісторыка — даследаванні Э. Паўловіча і Э. Кулакоўская аб мінулым Навагрудскага і Лідскага паветаў, аматараў прыроды — пісьмо С. Кавалеўскага ў абарону беларускіх лясоў. «Юбілейная кніга» — прыкметны факт у гісторыі беларускай культуры.

Аднойчы ў вільнюскіх букіністаў мне ўдалося трапіць на даволі рэдкую кнігу. Гэта — «Успаміны пра тышкевічаўскую Свіслач, Дзярэчын і Ружаны» Лявона Патоцкага, выдадзеныя ў 1910 годзе вядомым беларускім фалькларыстам Міхалам Федароўскім. Аўтар «Успамінаў» напышліва называе сябе графам, але гэтаму графу часта не было за што паснедаць. Усё жыццё ён правёў у вандроўках па беларускіх маёнтках і з незатоенай сімпатыяй адносіўся да прыгонных сялян: у адным месцы ён іранізуе над ружанскім графам Сапегам, які любіў паўтараць: «Хочаш мець грошы ў кішэні — бязлітасна абдзірай селяніна»; у другім — з абурэннем піша пра магната Масальскага з Ляхавіч, які загадаў зацкаваць сабакамі жабрака.

Л. Патоцкі быў сведкам многіх грамадскіх падзей пачатку XIX стагоддзя. У кнізе расказваецца, як арганізоўвалася ў Свіслачы гімназія, якія ставіліся там у кірмашовыя дні спектаклі. Самадзейныя артысты інсцэніравалі асобныя песні Асіяна, урыўкі з сервантэсаўскага «Донкіхота». Аналагічныя спектаклі ішлі на сцэнах прыдворных тэатраў у Ружанах і Дзярэчыне Слонімскага павета. Ва ўспамінах Патоцкага дадзена шматгранная карціна побыту беларускай шляхты.

І яшчэ адна акалічнасць прыцягвае ўвагу ў мемуарах Л. Патоцкага. Аўтар сцвярджае, што вядомы французскі пісьменнік Э. Сю нарадзіўся ў Беларусі, на Міншчыне, дзе доўга жылі яго бацькі, а многія героі яго «Парыжскіх таямніц» спісаны з беларусаў.

Першая палова XIX стагоддзя... Па высаджаных бярозамі беларускіх гасцінцах імчацца карэты і фурманкі. Адны запрэжаны паштовай тройкай, а то і шасцёркай, другія — уласнымі стаеннікамі. На беларускую зямлю пазіраюць вочы — часам халодныя і абыякавыя, часам сяброўскія і ўважлівыя. Яны прыкмячаюць, як жыве і працуе беларускі селянін. А потым, вечарам, пры цьмянай карчомнай свечцы, падарожнікі заносяць у дзённікі свае ўражанні. Дзённікі гэтыя часцей за ўсё вандруюць у сямейны куфар. Але часам, набраўшыся смеласці, аўтар пасылае іх у рэдакцыю часопіса ці нясе знаёмаму кнігавыдаўцу...

Больш паўтара стагоддзя назад праязджаў з Пецярбурга ў Бесарабію нямецкі барон фон Кампенгаузен. Яго «Заўвагі аб Малдавіі, Бесарабіі, Крыме, Беларусі і Украіне» былі затым перакладзены на рускую мову і ў 1810 годзе надрукаваны ў «Журнале новейших путешествий». Нямецкі арыстакрат не мог не адзначыць, што «Беларусь бедная і малалюдная», а беларускія сяляне працуюць на пана не менш чатырох дзён у тыдзень. Адзінае, што спадабалася аўтару,— гэта «лепшыя ў Еўропе» беларускія дарогі і вонкавы выгляд Магілёва. Часам, аднак, барон імкнуўся прыдаць сваім нататкам умоўную займальнасць, вышукваў «экзотыку», і тады З'яўляліся радкі: «Беларускія сяляне... носяць шэрыя валявыя шапкі, лапці з бяросты; шляхціцы, г. зн. дваране, вызначаюцца чорнымі паясамі і шпагамі. Яны служаць у знатных паноў пастухамі і карыстаюцца той перавагай, што іх сякуць не інакш, як на рагожы. Амаль ва ўсіх сялян доўгія шыі, з дапамогай якіх яны бесперапынна ківаюць галовамі».