Спрэчак заўжды хапала. Часам караля не маглі абраць нават некалькі гадоў. Тады галоўным станавіўся савет заможных людзей, які называўся Соймам.

Пасля смерці немца надакучыла шляхце прызначаць у каралі чужынцаў. Паны, якіх падтрымлівала расійская царыца Кацярына, вырашылі:

– Хай цяпер карона будзе ў тутэйшага.

– Жадаем, каб каралём стаў ліцьвін.

– Быў у нас кароль Аўгуст, хай цяпер будзе Станіслаў Аўгуст! Аддаем галасы за Панятоўскага!

Берасцейцы гэтаму не пярэчылі. Станіслаў Аўгуст Панятоўскі ім зямляк, нарадзіўся ў Воўчыне, пад Камянцом.

Быў ён адукаваным чалавекам. Вучыўся ў Польшчы, Англіі і Францыі, працаваў паслом у Пецярбургу. Пры дапамозе расійскай царыцы атрымаў Панятоўскі карону. І хто мог здагадацца, што стане ён апошнім каралём Рэчы Паспалітай, што пачнуць пры ім сквапныя суседзі дзяліць дзяржаву.

Але не ўсім такі здзек быў да спадобы.

Жыў у маёнтку Грушаўка (цяпер у Ляхавіцкім раёне) Тадэвуш Рэйтан. Таленавіты і смелы чалавек. Балела яго сэрца за лёс радзімы. Паслалі яго землякі на Сойм, наказалі бараніць Айчыну ўсімі сіламі, змагацца супраць падзелу дзяржавы на кавалкі.

– Калі Рэч Паспалітую дзяліць пачнуць, руку не ўздымай. Трымайся, братка! Змагайся, Рэйтан!

Шуміць у Варшаве Сойм. Паны, князі, епіскапы разважаюць, ці захаваць Рэч Паспалітую? А пан з Грушаўкі думае, як бяду ад яе адвесці. Кароль схіліў галаву, ледзь не плача. Што рабіць? Замежныя паслы Соймам кіруюць!

Сказаў пасол Расіі рэзка:

– Слабая Рэч Паспалітая. Трэба падзяліць!

Сказаў пасол Аўстрыі са смехам:

– Хворая Рэч Паспалітая. Трэба падзяліць!!

А прускі пасол нічога не сказаў, толькі на шаблю паказаў: “Трэба падзяліць!!!”

Моўчкі рукі ўздымаюць паны, князі, епіскапы: “Трэба...”

Сціснуў кулакі Рэйтан, ускочыў з месца. Вочы блішчаць гневам. Узняў Рэйтан свой голас супраць ворагаў дзяржавы.

– Што вы робіце?! Прэч, панове, рукі ад Радзімы!

Перапалохаліся паны, князі, епіскапы:

– Ён звар’яцеў! Салдаты, выкіньце Рэйтана з залы!

Горды быў чалавек пан з Грушаўкі. Ніколі ні перад кім паклоны не біў. А тут раптам апусціўся на калені перад каралём і дэпутатамі. Слёзы ды гнеў у яго вачах.

– Гіне, гіне родная зямля... Не ўздымайце сваіх рук, браты, не губіце Радзіму. Гібелі Айчыны я не перажыву!

Вывелі салдаты Рэйтана з залы. І ў цішыне сарамліва ўзняліся рукі. Падзялілі слабую, “хворую” дзяржаву, паглядзеўшы на вострую прускую шаблю.

1. Чым быў страшны “Патоп” у ХVІІ стагоддзі?

2. Што кароль Карл назваў “Палескім морам”?

3. З якіх частак складалася Рэч Паспалітая?

4. Як ты думаеш, чаму жыхары Рэчы Паспалітай захацелі, каб пасля немца Аўгуста іх каралём стаў Станіслаў Аўгуст Панятоўскі?

5. Чалавека, які любіць радзіму, лічаць патрыётам. Ці можна так назваць Тадэвуша Рэйтана? Чаму?

Карані ёсць не толькі ў дрэў. Ёсць яны і ў чалавека. Гіне дрэва без кораню, і чалавеку балюча, калі адрываюць яго ад роднай зямлі. На чужыне цяжка, як птушцы ў клетцы.

Тадэвуш Касцюшка не адзін дзесятак гадоў пражыў далёка ад радзімы. Народным героем яго называюць амерыканцы і палякі, імя яго шануюць французы і англічане. Толькі дома, у Беларусі, Касцюшку, на жаль, менш ведаюць. Ці забыліся беларусы, колькі сіл аддаў ён барацьбе за Бацькаўшчыну?

Адкуль жа родам гэты славуты чалавек?

Нарадзіўся Тадэвуш Касцюшка ў шляхецкай сям’і. Калі – ніхто дакладна не ведае. Знайшлася толькі згадка пра яго хрышчэнне ў Косаве ў 1746 годзе. Нялёгкім было дзяцінства хлопчыка. Рана памёр бацька, маці адна вяла гаспадарку і гадавала дзяцей. Тадэвуш быў малодшы.

Хацела маці, каб ён пайшоў бацькавай дарогай, стаў афіцэрам. Паехаў Тадэвуш у Варшаву, у Рыцарскую школу. Вучыўся старанна. Выдатна ведаў матэматыку, замежныя мовы, прыгожа маляваў. Сам кароль Станіслаў Аўгуст заўважыў Касцюшкавы здольнасці і накіраваў маладога афіцэра ў Парыж: “Хай там паглыбляе свае веды”.

Праз колькі гадоў вярнуўся Тадэвуш дамоў. Але ва ўсім беларускім войску не знайшлося яму месца. Працаваў хатнім настаўнікам у багатых людзей. Даведаўся, што далёка за акіянам змагаюцца народы Паўночнай Амерыкі за сваю незалежнасць. “Там буду карысным”, – вырашае Касцюшка і едзе ў далёкія землі.