Усё сваё жыццё, усе свае сілы ён аддаваў навуцы. Але ў вучонага было слабое сэрца. 25 ліпеня 1903 года яно спынілася назаўсёды. (Незвычайнае супадзенне: Юльян Фаміч памёр у дзень свайго нараджэння).

Азятчукі не забыліся пра свайго земляка. На сцяне Азяцкага дома культуры ўсталявана дошка ў гонар Юльяна Крачкоўскага. Дзякуючы такім людзям мы больш ведаем пра мінулае Беларусі. Дзякуючы такім людзям нашыя вёскі вядомыя далёка ў свеце.

1. Што называюць звычаем? Якія звычаі ты ведаеш?

2. Раскажы, што раней можна было пабачыць у хаце? Чым старая сялянская хата падобная на твой сённяшні дом (ці кватэру)? А ў чым ты бачыш розніцу?

3. Навошта ў доме была печ?

4. Хто браў удзел у вясельным свяце?

5. Раскажы сваім бацькам, як сто гадоў назад святкавалася вяселле ў Свішчах, і даведайся, як сёння адбываюцца вяселлі ў вашай мясцовасці?

6. Чым слаўнае імя Юльяна Крачкоўскага?

Колькі каштуе мір, беларусы ведаюць мо больш за іншыя народы. Ішоў 1913 год – апошні перад вялікай вайной. Ніхто не мог уявіць, што хутка наблізіцца бяда і грозна загавораць гарматы.

Пакуль быў мір наша зямля імкліва развівалася. У брэсцкіх мястэчках адчыняліся сотні лавак, шматлікія фабрыкі і заводы. Не з’яўляліся ўжо нейкім цудам ні тэлефон, ні тэлеграф. У гарадах існавалі тэатры з першымі кіназаламі (іх тады называлі сінемай), школы, цэрквы, рынкі…

Але хутка на календары з’явілася лічба: 1914 год. Пачалася Першая сусветная вайна. Брэстчына апынуліся на перадавой.

Стаўка (галоўны камандны пункт расійскай арміі) размясцілася ў Баранавічах. Сюды неаднойчы прыязджаў імператар Мікалай ІІ. Тут ён праводзіў пасяджэнні сваіх міністраў, аглядаў войскі, сустракаўся з замежнымі саюзнікамі.

Увосень берасцейскі край перарэзала на часткі лінія фронту. Далей ад месцаў жорсткіх баёў, ад знішчэнняў і пагібелі рушылі шматтысячныя калоны.

Вайна перавярнула лёсы мільёнаў людзей.

Хутка набліжаўся фронт. Многія беларусы пакідалі свае хаты, развітваліся з роднымі мясцінамі. У імгненне вока ўся Брэстчына ператварылася ў вялікі бежанскі лагер, стыхійны, абарваны, галодны.

Многія сяляне хацелі застацца на сваёй зямлі, але войскі сілай выганялі іх з вёсак. Брэсцка-Маскоўская шаша ператварылася ў бясконцы паток бежанцаў, якія ратаваліся ад вайны. Іх было сотні тысяч, найбольш – з Заходняй Беларусі, дзе ўжо зырка шугаў пажар вайны.

Берасцейцы апынуліся ў многіх гарадах Расіі, большасць знайшла прытулак у Маскве і Петраградзе.

Землякі-беларусы чым маглі дапамагалі бежанцам. Знаходзілі для іх жыллё, збіралі грошы і рэчы. Але ўсё роўна цяжкім быў жабрацкі хлеб. Працавітыя беларусы гаравалі:

– Усе прахам пайшло! Колькі гадоў кожны лапік сваёй зямлі бераглі, кожнае дрэўца, кожны каласок… Ведалі, дзе якое семя вясной ў раллю пакласці, каб увосень багаты ўраджай сабраць. А цяпер нашыя загоны войска топча. Коннікі, пяхота, артылерыя… Германец ды русак загналі палескага мужыка голым-босым на край свету. Слова выдумалі: бе-жа-нец. Куда бяжым? Навошта?..

Балюча шчымяць сэрцы ў людзей.

На Брэстчыне ішлі крывавыя баі. У спякотным чэрвені 1916 года паблізу Баранавічаў расійскія войскі спрабавалі праламіць абарону праціўніка. Але агоралі толькі першую паласу варожых умацаванняў. У аперацыі загінула каля 80 тысяч расійцаў, немцы і аўстрыйцы страцілі 25 тысяч чалавек. Каля Высокага і цяпер захоўваецца вялікае пахаванне аўстыйскіх салдат.

Часам цяжка падзяліць ахвяры вайны. Побач ляжаць воіны абодвух армій. І сёння яшчэ існуюць магілы пад Брэстам (у вёсцы Тамашоўка). Ёсць пахаванні каля Паляцічаў Кобрынскага раёна, Крывошына Ляхавіцкага раёна, Невеля Пінскага раёна. Ляжаць салдаты той вайны паблізу Святой Волі пад Івацэвічамі...

У многіх кутках Брэстчыны да нашых дзён захоўваюцца ўмацаваныя доты часоў Першай сусветнай вайны. У зарасніках ляшчыны, сярод высокіх траў і шырокіх палёў хаваюцца сляды жорсткіх баёў.