— Ты маеш рацыю сапраўды: глядзіш на горы, неба, на мора і нібы апынаешся ў антычных часах, зараз карабель Адысея пазначыцца белай плямкай ветразя на самым даляглядзе.

— Гэта накладаецца ў памяці: візуальная на кніжную. Бо калі ведаеш, што адбывалася калісьці, гэта ўплывае на цябе само сабой, незалежна ад твайго жадання.

— Напэўна ж так. А большасць не ведае і нічога не бачыць, не заўважае антычнага духу, не адчувае адметнага прысмаку. У большасці зусім канкрэтныя мэты, без…

— Без дадатковай лірыкі.

— Вось чаму ў хрушчоўскіх кварталах, а нашая радзіма — гэта шэрая забудова, карціны гісторыі не ўзнікаюць, думкі не сягаюць далей за афіцыйную гісторыю, за суцэльную тэлеайчынную вайну.

— А калі ў сценах кінатэатра ім завалодае якая-небудзь, хай нават рыцарская гісторыя, за дзвярыма кіназалы ён пазбудзецца яе як часовага зачаравання.

— Каб палюбіць коннага рыцара, нічога раней аб ім не чуўшы, трэба каб захаваліся кварталы, дзе гэтыя рыцары калісьці не здаваліся публіцы маскарадам.

— Так, канечне, адной прыроды замала, яна ў нас звычайная, сярэдненькая. А калі замест замка кароўнік, успаміны пра рыцарскія часы не ўзнікаюць. Сумна, калі так безвыходна і так безнадзейна.

Сабіна цікавіцца ў Фабіяна: ці хацеў бы зараз у звальненне, як тады?

— Двойчы трапіць нагамі ў тыя ж кірзавыя боты? Не, бадай не хачу, нават вельмі. Мне лепей з табой, цяпер і тут. І мора з балкона, і віно, і Вялікі зыход, і пакінуты рай ва уяўленнях.

— Але прысмак свабоды, калі трапляў з несвабоды, з-за плота ў “райскія шаты”?

— Усё роўна не хачу назад. Я рады, што тых часоў больш няма, што ракетныя шахты ў райскіх гарах цяпер проста як спыненыя і закрытыя назаўжды вугальныя.

— Які ты пацыфіст аднак у мяне.

— Гэта ўспомніць цікава, але толькі. Як чакаў, лічыў дні, як хацелася дахаты, але разам тут было лепей, прыгажэй, цяплей. Канечне, гэта была краіна, з якой не хацелася з’язджаць.

— Хацелася і не хацелася, ясна, зразумела. Гэта напэўна як і з Урангелем было і з усімі астатнімі: хацелася і не…

— Нам таксама будзе ў канцы: хацецца-не хацецца адначасова, мы не выключэнне. Райскія краіны дзеля таго ж існуюць: спакушаць.

— Спа-ку-шаць. Ты гэта прачула гаворыш, з веданнем.

— Гэта месца, дзе мне па-сапраўднаму захацелася захаваць свае ўражанні, пісаць, дзе я захапіўся гэтай ідэяй. Мне вельмі падабаўся прыклад Грына, мне здавалася гэта найлепшым выйсцем ў яго часы, вядома якія.

— Але ён быў падазроным бадай, што не рабіў як усе, белай варонай існуючы.

— Так, ён прыцягваў, канечне, непатрэбную увагу. Але ж і я прыцягваў, любы, хто не хацеў, спрабаваў быць сабой, хто хоць нейк супрацівіўся традыцыі: “малады-чарпак-старык”. Нездарма гаварылі, што ў звычайны час людзей лепей уведаць у арміі — хто і што.

— І як гэта было?

— Звычайна, вельмі звычайна. Не ўсім даспадобы армейскія парадкі, калі адны прыгнятаюць іншых. Так, здзекуюцца, прыніжаюць гонар…

— І годнасць.

— І годнасць таксама, і толькі таму, што ім не забараняюць гэта рабіць. Прыніжае не проста той, хто помсціць за сваё прыніжэнне, а той, каму гэта ў асалоду. Гэта перамога плебса. Лёкай — вельмі небяспечны стан.

— Ты так гаворыш пра дзядоў і маладых, усё так і было?

— Гэта безупынная халодная вайна паміж сваімі. Толькі таму, што адзін раней трапіў у армію, ён з радасцю бярэ прылады ката, не можа нацешыцца роляй, якая выпала дзякуючы лішнім месяцам у казарме. Скідаючы рабскую шкуру, ён грэбліва кідае яе іншаму, але не робіцца рыцарам.

Назаўтра Фабіян з кубкам кавы ў руках глядзіць згары на ранішняе мора, у якім уяўляе жаўток сонца як адбітак лямпачкі ў кубку увечары. Ён узіраецца і пачынае разумець, што не хоча вяртацца, што мог бы і абысціся без радзімы, такой, якой яна стала без рыцарскага герба, без грунвальдскага сцяга, страціўшы апошнія адзнакі шляхетнасці. Тут не дома, але дома ён быў ні свой ні чужы, не адчуваў сябе па-сапраўднаму патрэбным. Дома ўсё той жа безаблічны стан “насельніцтва”, агульнай масы, для якой ты незразумелы. Дый што такое радзіма? Калі яна топча твае ідэалы, пагарджае табой, дратуе сама сябе, не паважае сваю істоту, асобу, персону, страціла рэшткі гонару і годнасці.

Яна, радзіма, недзе там за спінай, адсутная, далёкая, нябачная. Яна нібы вечная мерзлата, голая халодная тундра, не прыстасаваная, больш за тое, не прызначаная для нармальнага жыцця, пазбаўленая сонца і надзейнага цяпла. Хай яна там і застаецца, у сваім адвечным летаргічным сне, у ганебным стане прынукі, пакоры, маральнага напаўпрыгону. Так, у непавазе да сябе, у несвабодзе.

Спакуса раптам прыдуманых уцёкаў, амаль уяўнай нібы-эміграцыі. Так проста: адмовіцца ад квітка назад, здаць. І твая краіна зараз з раздражняльнай рэальнасці ператвараецца ў нячасты сюжэт з тэленавінаў, якія можна не глядзець увогуле. Фабіяна абражалі подласць і крывадушнасць цяперашняга жыцця, нікчэмнасць людзей, якія спасылаліся на службовы стан, на абставіны, на часы.