Монол нояндарыны соыс жргізу дісі де, жауын алдап тсіру айласы да здеріндей кшпелі ел ыпшатардікіне кейде саанмен, тегінде ерекше келетін. Монол скеріні оннан тоызы бтен лттардан, здері жеген елдерді жігіттерінен, сатылан бзы, арашылардан рылан. Біра брі бірдей темір тртіпке баынан. Темір тртіп бл жер сілкінткен алы скерді тек зіне ана тн ерекшелігі. Екінші ерекшелігі оны баса елді шабу, баындыру, айла-дістерінде. Монолдар бір елді шабар болса, е алдымен ертлелерін жібереді. Олар рт салмайды, дние-млік тонамайды, тек шабатын елді адамдарын лтіреді, е болмаса орытып ашырады. Сйтіп, анмарлытарымен тыныш жатан елді кні брын зре-тын алады. Содан кейін барып алы олмен шабады. Б жолы ештеені де аямайды. ола тскен аланы ртеп, иратып, дние-млкін талайды, тек лдыа сатуа, не мал бауа, йтпеген кнде нер-рнекке жарайтын шеберлері болмаса, атын-балаа арамай ырады. Кешегі салтанатты аланы орнына кйреген кірпіш, тас-талан болан р сілімтірін алдырады. Гл-гл жайнаан бау-баша, жасыл егіні жайалан ну даланы лазыан у таыра айналдырады. Содан кейін барып здері шауып кеткен жерлеріне жаршыларын жібереді. Олар тыылып алан адамдар болса, жасырылан азына болса, брін тауып нояндарына жеткізеді. скер басы баадурлар осы жаулап алан ала, далаларына кім етіп здеріні адамдарын алдырады.

Егер ала мыты амала айналып, здігімен берілмесе, монолдар бекініс алатын тас атыш катапульттерін салады. амал абыралары берік боп тас атыштар ештее істей алмаса, алаа кіретін гір-ладыз азады. Сйтіп, ктпеген жерден тн ортасында, не та ата шаарды ішінен, не бекіністі ары бетінен шыады. Аянбай соысады. Ал, ала халы тым са болып бндай жадайа жеткіздірмейтінін білсе, аланы жанынан аып жатан зен, дариялара бгет сап, су арнасын згертіп, халыты суа тншытырады.

Мединаны аланнан кейін оны белгілі бек, хакім, би, батыр, оыан адамдарына раым етпейді. «арсыласпай здері берілседер сендерге тимейміз» деп аналарды арсылысыз ола тсіріп ала алса да шетінен бауыздайды, тірі алдырмайды. Бл — шауып алан елге Шыыс ханны орнатан жалпы тртібі. лы анішерлер ойынша «басып алан жерде тынышты болу шін ол араны е алдымен басты адамдарын рту керек. Олар орыанынан «баындым» десе де ыайы бола алса халыты арсы ойысы келіп трады. оя алады да. Рушылы заманда андай халы болмасын, зіні басты адамдарыны соынан ереді. «Ал ол басты адамдарын ртып жіберсе, бассыз тобыр ештее істей алмайды, басы жо дене тірі дене емес, лі дене».

Шыысты бл атал заын білмеген ел бастайтын хандар з жандарын аман алып аламыз деген мітпен кресер жерінде креспеді, халы содарынан еріп, «жауыыза арсы шыуа бармыз» дегенде, орыты. Аырында здері ырылды, халыты да ырызды.

Осылай алдананны бірі Киев князі Мстислав Романович еді.

* * *

Монолдар арсы жаты аласын алу шін ештееден де тартынбайтын. лтірген адамдарыны майын шыжырып алып жауы тыылан йлерге йып от салу (адам майы за жанады) не бекініс абырасы берік шаарларды стінен грек отын — м аралас мнайдан істелген жаныш затты латырып, адам кзі имас ажайып слу мешіт, шіркеу, патша сарайын ртеу, жан тршігерлік злымды, айуанды аныпезерлік, алдау дегендерді брі де атар жретін.

Шапыншылар скерлеріні таы бір асиеті жылдамдыы еді. лынынан бастап шы-иыры жо монолды майт даласында босып скен жылы мінген Шыыс атты скеріні бір тулікте елу фарсат алуы тіпті та аларлы іс емес. Бар рыс саймандарын, азан-оша, жататын йлерін тиеген арбалары мен бекіністерді алатын катапульті ауыр кшіні зі де кніне отыз-ыры фарсат жер жретін. Бны брі монол жылысыны тзімділігі мен жауынгерлеріні салт ата жасынан дадылананынан еді. Осы асиеттеріні арасында монол скері ктпеген жерден жауыны дл асынан пайда болып, не кндіз рысан олыны бір тнде баса жаынан шыып, керек болса аша жнеліп, ара зіп кете беретін. Монолды бл дісіне тек ыпша жігіттері ана ттеп бере алатын. Біра олар аз, екі жз мы монол скеріне ыры мыа жетер-жетпес ыпшаты салт атты сыпайлары не істей алады?

йтсе де сонысына арамай, ыпша, Керей, Найман трізді рулар мон- олдара оайшылыпен кнбеді. Жерін, елін орап за кресті. Калка зеніндегі айыбын сан мртебе ысты анымен жуды, асыл л-ызыны зіліп кеткен жректерімен атады.

азтуан жырау осы монол шапыншыларымен алысан ыпша скерлеріні ерлігін толаанда наыз бір жйрік ата мінгендей, кілі лепіріп, шып-онып ансорпа боп бір орнында отыра алмады. Бір мезет Бошман жырына келгенде тіпті аруатанып кетті. Бошман — ыпша батыры еді. Иран тарихшысы Джувейни айтандай: «исы ылыштан тірі аланны брі тадырды дегеніне кніп, мойынснанда да» Бошман батыр монолдарды ырына кнбеді. Еліні туелсіздігін, жерін, суын орап шапыншылара арсы шыты. зі секілді монол олына тспей тылып кеткен бірнеше батырларды жинап, «ана ан! Кекке кек!» деп жауларыны жеіл-желпі жасатарын рта бастады. Басыншылардан кек алуа болатынын ан ыпша жігіттері жздеп келіп Бошмана осылды. Бны кріп, Еділ бойындаы уа лттар: башрт, алан, бларлар да бас ктерді. Бошманны лгісіні те ауіпті екенін тсінген Бату скеріні олбасшысыны бірі Мке Бошманды тез стауды бйырды. Біра Бошман статпады. Оны атары кннен-кнге кбейе тсті. Бошман атары кбейген сайын, монолдардан да береке кете бастады, жо жерден шабылан крен, [28] блінген жасатар саны молайды. Бошманды стаймын деп енді Мке аарына мінді, ал аяулы ер Еділ бойыны алы аашыны арасына кіріп ап, басыншылар шебіне тиісумен болды. Аырында Мке інісі Бшек екеуі р кемеге жз арулы жауынгер отырызып, екі жз желкенменен Еділ бойымен тмен аып, зенні екі жаын бірдей арап шыты. Бошман бан да статпады. Еділді ортасындаы ат крінбес анаурайлы бір арала бекініп ап, жаасына жау желкендерін жуытпады. Мерген ыпшатар желкен стіндегілерді басын ктертпеді. арсы жаы Бошманды ала алмайтындарына кздері жетіп, енді рі арай жрмек боп трандарында кенет адам айтысыз атты жел трып, аралды бір жаындаы суды уып, біраз жерін арайтып тастады. Мке осы ктпеген ара ата жол арылы арала бар скерін ткті. Мы аралы жауынгерлерімен Бошман батыр ола тсті. Монолды бір нояны Мкені жарлыы бойынша Бошманды балтамен а жарып лтірді.

Елін шапыншылара ктере білген Бошман батыр з ісін істеп кетті. Оны ктерілісі біткенмен іле-шала Баян мен Жыу атты барадан шыан кісілеріні бастауымен ыпша жігіттері таы креске шыты.

азтуан жырау осы ктерілісті барлыын еміренте, бір жалынды нмен жыр етіп матана толай берді.

білайыр жыр басталалы алтын таынан озалмай, ара ср жзі сл уылданып н-тнсіз тыдап отыр… Ашу ысып тына аланын хан сырын білетін дос-асы тегіс тсінуде… Тек азтуан жырау ана згеріп кеткен хан келбетін аарар емес. Ел шапаннан грі, елін ораан ыпшаты ерлігін жыр еткенде дарыны енді шын ашылып, кісендеулі лашы жаа ана жайыландай, толауын аылдап соып отыр…

Кезекті енді отан жырау алды.

— с ша тзеледі, беті жаа жнделді, азтуаным, — деді ол, — сен бастаан уенді мен лайта тсейін…

Ашына сарнаан обыз ніне осылып, арт жырау енді бір алуан уаиаларды бастап кетті…

Шыысхан таына Кйік отыран кезде Батуды арамаында монолды бар боланы трт мы ана жауынгері алан. Бкіл Шыыс Европаны жаулап алан айбынды скері зіне баынышты елдерді дені Дшті ыпша жігіттерінен рылан-ды. Бндай скермен арамаындаы жртты билеу де иын жне бны лімін ктіп отыран, жз мы олы бар Кйікпен бетпе-бет келу де оай емес. Сондытан Бату сенімді одатас іздеді. Бл — Алтын Орда ханыны сол кездегі ккейтесті арманыны бірі еді. Міне, осы тста Новгород князьдары Александр мен Андрейді кесі Ярослав, брыннан уделесіп келген Кйікті ордасына келісім сзге баран жерінде монолдарды олынан аза табады. Батуды кктен срааны жерден табылады. Новгород князьдары Александр мен Андрей Кйіктен ат йрыын шарт кесіп блінеді де, Батумен бітімге келеді. Новгород князы Александр Батуа алым-салы тлеп, оны баласы Сартапен ле-лгенше соыспай туге ант береді. Осы кннен бастап Алтын Орда хандары мен Новгородты лы князьдарыны арасында асыра таяу созылан келісім басталады.

Ал он шінші асырды басынан бастап католик дініндегі Европа кресшілері православ дініндегі гректер мен орыстара арсы шабуыла шыан. Бір мы екі жз тртінші жылы олар Стамбулды алып, Византия патшалыын жойып, латын империясын ран. Эсті мен латыштарды жеіп, здеріні лдарына айналдыран. Осындай ара тнекті орыс жртыны басына да тудырма болан. Біра Шыыс жаынан жау ктпеген Александр Невский оларды 1240 жылы Нева зеніні, 1242 жылы Чуд кліні стінде жеген. Демек, соыс лі бітпеген-ді, лі де орыс еліне скери кмек керек еді. Бір мы екі жз ыры бірінші жылы Лигницеде Польша мен неміс рыцарьларыны бірлестігіні кл-таланын шыаран Бату зіні удесін бзан жо. Бл жадай Алтын Орда хандары Бату, Сарта лгеннен кейін де, Берке тсында да саталып келген. Ал 1269 жылы неміс кресшілері здеріне арсы шыуа Новгорода Алтын Орда олыны келгенін естіп, бл кезде кшейіп алан орыс князьдарынан бітім срады. Сйтіп орыс жері кресшілерді шабуылынан млде тылан. Алтын Орда хандары Бату саясатынан хан Мамайа (1362 ж.) дейін айырылан жо. Оан себеп Сарай шаарында отыран хандар бір кезде здері баындыран орыс, болар, Дшті ыпша елдеріні олдарына енді здері арап алан-ды. Ал бл ортада осыдан екі асыр брын алты-а мы болан орыс елі бден лденіп, кемеліне жетіп лгірген! йткені оны бл дрежеге жетуіне Алтын Орда кншыысынан келетін жауына алан болды. отан жырау достыты андай лы кш екенін, кршілес елдер тату трып, жерлерін бірге орайтын болса андай апаттан болса да тыла алатынын білдірді.