А ттек борандай аарына жан шыдамаан обыланды батырды бл жеісін бкіл білайыр ол астындаы ел, ол бір Стамбул мединасын шауып айтандай, ш кн тойлаан. Той тарар алдында, келінген ыз-келіншекті олжаа бліп беру шін, хан осы жорыта ай батырды андай асыра ерлік крсеткенін сраан.

Асат, сет [12] айларыны ая шеніндегі ыстыы басылан ала кбеденуге таяу кіші бесін леті. Орда толы ала таяты асаалдар, ат-жараты батыр, слтандар… обыланды батыр алаандай кзіні иыымен хана арап, ерлік крсеткен кеуде соар батырларды атын атап келіп, кенет сл кідірген. Аз уаыт н-тнсіз тына алып лаына дейін жететін білектей ара мртыны шын шиыршытай тсіп:

— зге батырлара олжа срасам, Арынны жз жігітін бастап баран жас брі, отандай абыз артты жиені Саян батыра лім жазасын талап етемін, хан ием, — деген.

Ордада отыран жрт дір ете алан.

Саянны наашысы ханны о жаында отыран маймене, асан кш иесі, рі шешен, рі нші, екі иыына екі адам мінгендей, тртпа келген ара ср отан жырауды баласы Ажол би анын ішіне тартып сп-ср боп кеткен. Біра жрек толынын деттегі орныты мінезіне жегізіп ол:

— Неге? — деген, обыланды батырды ыраы кзімен бір шолып, даусын згертпей.

— лы Шыысхан шартын бзды. Орманбет биді рпаы ділгерейді ызы есірей [13] арашашты з бетімен олжа етемін деп Керейді арабатырымен таласты.

Олжаа таласана — лім жазасын беру Шыысхан Ясысында жазылан. Шапыншылы заманда скер арасы бзылмасын деп бны хан рпатары мыты стаан, ас батыра ойылан айып ауыр.

— Оан андай длелі бар? Керей арабатырды зі айтты ма, лде крген жан бар ма? — деді Ажол лі де даусын згертпей.

— арабатыр сол таласта аза тапты. Крген куні де ызба анды Саянны алдаспаны алып тсіпті.

білайыр жмсаан бір смны сзіне аал обыланды крт сеніп алан. Осылай болуын тілеген кіл, Саяна таылан кінні а, арасына кз жеткіздірмей, зін де жаланы рбаны етіп отыр.

— Олжаа алай таласанын онда батыр Саянны зі айтар?

— Кнсін мойына алу шін шын батыр болу керек.

— Арынны ардаты жиенін атын демексі бе?

— Олжа есірейге таласу атын рекеті.

Екі батыр алыса кететін анды ауыз арлан тбеттердей алая арады. Біра хан алдында тзім сатау керек, ендігі сзді Орда иесінен ктіп н-тнсіз отыр.

обыланды батырды бл жанжалды неге бастап отыраны білайыра аян. Кйе жаа айтылан сзді астарында кйікті сыр жатан. «лде батыр Саянны ылыы рас па екен?» білайыр хан йде отырандарды кз астымен бір шолып тті. Хан кеесіне келетіндер алай згеріп кеткен. Мешін жылы Дшті ыпша таына отыранында зі он жеті жаста еді. Ол кездерде скер басшылары да, Орда тіректері де басалар болатын. Мынау Арын, ыпша жайсадары алан трде Маыт, Дулат, йсін, оырат, Найман, Тубай, йыр, ытай [14] руларыны мытылары отыратын. «Хиуаны шапанында да сол топ асымда еді. Тек алматармен айасанымда ойымнан шыпады. И, ол мені е арабет жеілісім болды. скерім Сыра дейін шегінді. зім Сыанаа аштым. Жауымнан кп н тлеумен зер тылдым. Сосын ой Дшті ыпшаты басты рулары Арын мен ыпшаа ара сйемек боланым… Одан не шыты? Тікенектен шошып шо басты деген осы емес пе? тте жас кезім айта оралар ма еді? Онда бйтіп жан-жаыма обалжи арап отырмас едім-ау! Шіркін жасты, дарияны алашы тасыан арынындай еді-ау, бзбайтын бгеті бар ма еді? Екі жыл тпей, Дшті ыпша хандыына ол созан Сайбанны ортаншы атыны кілімайдан тараан анбайды лы Елбектен туан Махмед-ожа ханмен Тобыл зеніні жаасында алы скерімен кездесіп жеіп шыып едім ой. андай ызы, андай айтып келмес, селдей ттті кндер! Сол жолы еді ой, зге батырларымны біреуіне де имай он тртінде туан айдай толысыан, адамзатты слуы, Махмед-ожаны жесірі, Арынны ызы Аана-Бикені зім алып едім. Аана-Бике десе Аана-Бике еді ой. Адамзат нпсісі дегенді ойсайшы, жастай осылан ерін лтіріп, зін атындыа аланымда опа таптым ба? шаында жатанда тсегі наыз бір жылан ініні асына салынандай сезінесі. Ін ішінен бір улы жылан ысылдап шыып, жалааш денее айыр тілін сып алатындай! Мен анша жасы крсем де, бір иілмей тті-ау, бейшара. айтсын, мен р ана ерін лтіріп ойдым ба, соынан еріп келген ш жасар баласын да лтірттім ой. лтіртпеске болмайтын еді. Хан таы деген періште де ызыатын бір сиырлы арман ой. гей бала тгіл, з балаа да сену иын. Ал Махмед-ожа баласы, жабылмаан стара трізді еді, абайламаса олыды алып тсуі оп-оай. Оны мен рине дрыс лтірттім. Біра одан не таптым? Шешесі жылы шырайын бір крсетпей кетті. Менен балалы болып алмайын деп, сан мртебе кшл ішіп іш тастады. Жалыз-а бл ажалдардан пайда крген Сарыт-Шиман Маыт болды ой. Тапсырмамды адал орындады деп мен оан андай тартутаралы бермедім, андай дрежеге ктермедім. Дшті ыпшаа зімнен кейінгі адам еттім. рине мені мным згелерге наан жо, сіресе Барам, Алаш батырлара…

Хан Ордасындаы тартыс сол кннен бастап кшейе тсті. Содан бері отыз жылдай мір тті, ал тартыс лі бір толастамай келеді. айран, дние! андай айсар едім! Отыз жыл! Отыз жылды ішінде андай жауымды жебедім! Демек адамны асы — арам шп трізді болады екен. Отаан сайын аулай се тседі. йтсе де мен де аянып аланым жо. ай шаарды алмадым? Хиуа, Самарант, Икра-тп, Бар, Сыана, азаты жеке лысы болып жрген Махмед-ожа хан, аалы-інілі Ахмед-Махмд, Мстафа хандарды жеіп, Есіл, Тобыл, Нра бойын зіме араттым… Біра сонда шыан андай мйізім бар? Алашы хан болан кезімде Найман, Маыт, йыр, оырат руларынан аймысам, енді міне Арын, ыпшатан сескеніп отырмын. Брын жауым зіммен аталас Сайбан тымдары еді десем, енді міне, Жошыны он шінші баласы Тоай Темірден тараан рпатары болып отыр.

білайыр Арынны би, батырларыны алдыы жаында отыран слу мртты Жнібек пен жалааш анжардай тсі суы Керейге кз иыын ау-дарды.

«И… и… Аба слтаннан блар ауіпті. Шыысхан нояндары кйреткен, соынан бабалары Орыс хан айта жндеген А Орда астанасы Сыанаты жаулап аланымды блар мгі-баи кешірмек емес. Жне Аса Темірді баласы Шахрук слтаннан туан лыбекті ызын аланыма да ыри-аба. Мені Бар, Самарант бектеріне бйрегімні братынын кре алмайды. Шамалары келсе, тез-а жеке аза ханы болып оаша отау тікпек. Тек блініп кетуге зірге кштері жеткіліксіз. Бастары осылмай жрген рулары болмаса, соынан ттаса ерген елі жо. Ал ел деген не? Ойынан шыпаса, сенен рки жнелуге бар. Мына Ажол биді айтып отыранын ескермей крші, бкіл Ар- ын, Найман, оырат болып ши шыаруа дайын. Бара баласы Жнібекті, Болат баласы Керейді кткені де осы. Кптен бері Жнібек пен Керей осы руларды сзін сйлеп, сойылын соып здеріне баурап жр. Азантай млт кетсе, оыралаан гіздей мки тулап, жртты бліп кеткелі тр. Сонда не істеу керек? Арыннан орып ыпша батырыны сзін аясыз тастау керек пе? Жо, йтуге болмайды. азіргі ара сйерім, брыныдай Маыт емес, жошын ыпша! ыпша мені азір анды шопарым. Оны дрыс сілтей білсем, лі де болса талай Жнібек, Керейлерді басын домалата алам. Демек, шешім андай болуа тиісті? Екі жа менен бірдей жауап ктуде ой».

білайырды іркіп отыран ойын кенет сыырлай ашылан есік ні бзып кетті. Хан тмен тсіп кеткен басын ктеріп есік жаа арады. Жаында айтыс болан Шах-Буда слтаннан туан жеті жасар немересі Мхамед-Шайбани екен. Атасы хан, наашысы бкіл Алтын ханны бас батыры Домбалы батыр боландытан, білайырды бл немересі з балаларынан да анарлым ерке, тентек. Жне хан да оны ерекше жасы кретін. Бала есік алдында тран пасбандара, [15] й іші толан бек, слтан, мір, хакім, батырлара арамастан йге кірген бетімен згелерді баса-кктей алтын таты жанына бір-а жетті. Атасы білайыра еркелей: